(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُون)

د. دیارى أحمد قصاب

یه‌كێك له‌ موعجیزه‌كانی قورئان ئه‌وه‌یه‌، كه‌ له‌گه‌ڵ بوونی ئه‌و هه‌موو دوژمنانه‌ی، وه‌ك خۆی پارێزراوه‌، بێ زیاد‌و بێ نوقستان، ئه‌مه‌ش ته‌ئكیدی وه‌عدی خوای گه‌وره‌ ده‌كات كه‌ فه‌رموویه‌تی: ((إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُون) الحجر9. تا ئه‌مرۆ ملیۆنان نوسخه‌ی قورئان له‌ جیهاندا بڵاوبۆته‌وه‌ بێ ئه‌وه‌ی جیاوازیه‌ك هه‌بێت له‌ نێوانیاندا، كه‌ ئه‌مه‌ بۆ خۆی موعجیزه‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌.
نه‌سه‌فی ده‌ڵێت: (خوای گه‌وره‌ له‌ هه‌موو كاتێكدا ده‌یپارێزێت له‌ زیادكردن ‌و كه‌مكردن ‌و شێواندن ‌و گۆڕین، به‌پێچه‌وانه‌ی كتێبه‌ ئاسمانییه‌كانی تر، له‌واندا خوای گه‌وره‌ خۆی كه‌فیلی پاراستنی نه‌كردووه‌، به‌ڵكو ئه‌وه‌ی سپاردووه‌ به‌ زاناكانیان (الربانیون والاحبار)، ئه‌وانیش جیاوازیی كه‌وته‌ ناویانه‌وه‌ به‌ هۆی سته‌می خۆیان ‌و، ته‌حریف ڕووی كرده‌ كتێبه‌كانیان.. كاتێك ده‌ڵێت: (وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُون) نیشانه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن خۆیه‌وه‌ هاتووه‌ و موعجیزه‌یه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر قسه‌ی غه‌یری خوا بوایه‌ یان موعجیزه‌ نه‌بووایه‌، ئه‌وا زیاد و كه‌م ڕووی تێده‌كرد، وه‌ك هه‌موو نووسراوه‌ ده‌ستكرده‌كان)(1).
خوای گه‌وره‌ قورئانی پاراستووه‌ له‌ دڵه‌كاندا و، پاشانیش به‌ ڕێنموونی كردنی هاوه‌ڵان بۆ نووسینه‌وه‌ی ‌و پاراستنی له‌ دوتوێی كتێبێكدا.
هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ خواره‌وه‌ی قورئاندا، پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) ئه‌و ئایه‌تانه‌ی دابه‌زیبوون ئه‌یگه‌یانده‌ هاوه‌ڵه‌كانی ‌و، ئه‌وانیش له‌به‌ریان ده‌كرد و یه‌كتریان فێرده‌كرد.
هاوه‌ڵان له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ قورئانیان وه‌رگرتووه‌: ئه‌وه‌تا عوباده‌ی كوڕی صامیت ده‌ڵێت: (هه‌ركاتێك پیاوێك كۆچی بكردایه‌ بۆ مه‌دینه‌، پێغه‌مبه‌ر(درودى خواى لێ بێ) ده‌یدایه‌ ده‌ست یه‌كێكمان تا قورئانی فێربكات)(2).
عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود ده‌ڵێت: (سوێند به‌ خوا حه‌فتا و ئه‌وه‌نده‌ سوره‌تم له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ وه‌رگرتووه‌)(3).
ئیبن جه‌زه‌ری ده‌ڵێت: پشتبه‌ستن له‌ گواستنه‌وه‌ی قورئاندا به‌ له‌به‌ركردنی بووه‌ له‌ دڵه‌كاندا، نه‌ك به‌ نوسینی موصحه‌فه‌كان. ئه‌مه‌ش به‌رزترین تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌م ئوممه‌ته‌یه‌، كه‌ خوا پێی به‌خشیوه‌… ئه‌وه‌ش به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌هلی كتێبه‌كانه‌وه‌یه‌ كه‌ ناتوانن كتێبه‌كانیان بپارێزن ئه‌گه‌ر نه‌نوسرابێته‌وه‌ له‌ كتێبدا، ناتوانن له‌به‌ر بیخوێننه‌وه‌ به‌ ته‌ماشاكردن نه‌بێت)(4).
ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) قورئانیان له‌به‌ربووه‌ زۆر بوون.. بۆ نموونه‌ ئه‌وانه‌ی له‌ هه‌ردوو ڕووداوی بیری مه‌عونه‌ و شه‌ڕی یه‌مامه‌ گه‌یشتبووه‌ 140 له‌ هاوه‌ڵان.
جگه‌ له‌ له‌به‌ركردنی له‌ لایه‌ن هاوه‌ڵان ‌و، ده‌ماوده‌م كردنی ‌و گرنگیدانیان پێی.. پێغه‌مبه‌ری خوا (درودى خواى لێ بێ) هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دابه‌زینی نیگاوه‌، ئه‌و ئایه‌تانه‌ی كه‌ داده‌به‌زین داوای له‌ هاوه‌ڵان ده‌كرد كه‌ بیانوسنه‌وه‌، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نوسه‌رانی نیگای هه‌بوو(5)، كه‌ له‌به‌ر ده‌ستی پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) قورئانیان بۆ ده‌نووسییه‌وه‌.. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی هاوه‌ڵان خۆیان –ئه‌وه‌ی نووسین ‌و خوێندنه‌وه‌ی ده‌زانی- موصحه‌فیان بۆ خۆیان ده‌نووسی.. به‌م شێوه‌یه‌ هیچ ئایه‌تێك دانه‌به‌زیبوو، كه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) خۆیدا به‌ نووسراوی نه‌پارێزرابێت. به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قورئان هه‌ر له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ (درودى خواى لێ بێ) نوسراوه‌ته‌وه‌:
* عوسمانی كوڕی ئه‌بی عاس ده‌ڵێت: جارێكیان لای پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) دانیشتبووم له‌ ناكاو چاوی بڕییه‌ سه‌ره‌وه‌ و پاشان هێنایه‌ خواره‌وه‌ تا خه‌ریكبوو به‌ زه‌ویدا بینووسێنێت، جا جارێكی تر چاوی به‌رزكرده‌وه‌و فه‌رمووی: جبریل هات بۆ لام و فه‌رمانی پێكردم، كه‌ ئه‌م ئایه‌ته‌ بخه‌مه‌ ئه‌م شوێنه‌وه‌ له‌م سووره‌ته‌دا (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَائِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنْ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) –أحمد 17340-(6). دیاره‌ جبریل له‌لایه‌ن خۆیه‌وه‌ ئه‌مه‌ ناكات گه‌ر فه‌رمانی خوا نه‌بێت.
* ئیبن عومه‌ر ده‌گێڕێته‌وه‌: (أنَّ رَسولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم نَهَى أنْ يُسَافَرَ بِالقُرآنِ إلى أرْضِ العَدّوِ)(7). واته‌: (پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) قه‌ده‌غه‌ی كرد لێمان به‌ قورئانه‌وه‌ بچینه‌ ناو زه‌وی دوژمن) دیاره‌ قورئانی نوسراوه‌یه‌، چونكه‌ مه‌به‌ستی فه‌رمووده‌كه‌ قورئانی ناو سنگ نییه‌.
* له‌ عوسمانه‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌: (قورئان له‌ كاتی جیا جیادا ده‌هاته‌ خواره‌وه‌ و، كاتێك شتێك داده‌به‌زی، بانگی هه‌ندێك له‌وانه‌ی قورئانیان بۆ ده‌نوسی ده‌كرد و، ده‌یفه‌رموو: ئه‌مه‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فڵانه‌ شت ده‌كات ‌و، كاتێك ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: ئه‌م ئایه‌ته‌ بخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فڵانه‌ شت ده‌كات ‌و، كاتێك چه‌ند ئایه‌تێك داده‌به‌زی ده‌یفه‌رموو: بیخه‌نه‌ ئه‌و سوره‌ته‌ی كه‌ باسی فڵانه‌ شت ده‌كات)(8).
له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) قورئان هه‌مووی له‌ دووتوێی په‌رتوكێكدا كۆنه‌كرابۆوه‌، به‌ڵكو په‌رتوبڵاو بوو.. له‌هه‌مان كاتدا هه‌ندێك له‌ هاوه‌ڵان هه‌ندێك له‌ قورئانیان لای خۆیان نوسیبووه‌وه‌(9). زه‌یدی كوڕی سابت ده‌ڵێت: (پێغه‌مبه‌ر وه‌فاتی كردو قورئان ئێشتا له‌ شتێكی تایبه‌تدا كۆنه‌كرابۆوه‌)(10). هۆی كۆنه‌كردنه‌وه‌ی له‌ دووتوێی په‌رتووكێكدا له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ:
یه‌كه‌م: نه‌بوونی ترسی درووستبوونی جیاوازی له‌ نێوان هاوه‌ڵاندا له‌ قورئاندا، ئه‌ویش له‌به‌ر بوونی پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) له‌ نێوانیاندا و، زۆر هاوه‌ڵ قورئانیان له‌به‌ر بووه‌(11).
دووه‌م: له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك له‌ ژیانی پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) ئایه‌ت هه‌بێت نه‌سخ بكرێت.
سێیه‌م: قورئان به‌ یه‌ك جار نه‌هاته‌خواره‌وه‌، به‌ڵكو به‌ش به‌ش له‌ ماوه‌ی زیاد له‌ بیست ساڵ.
چواره‌م: ڕیزبه‌ندی ئایه‌ت ‌و سوره‌ته‌كان به‌ پێی هاتنه‌خواره‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو به‌پێی هۆكاره‌كانی دابه‌زین (أسباب النزول) بووه‌(12).
دوای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) قورئانخوێنه‌كان به‌رده‌وامبوون له‌سه‌ر فێركردنی ئه‌وانه‌ی دووای خۆیان ‌و، هه‌ندێك له‌ هاوه‌ڵان دووای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر (درودى خواى لێ بێ) توانیویانه‌ هه‌موو قورئان له‌به‌ربكه‌ن.. پشتبه‌ستن له‌ ڕیوایه‌تكردنی قورئاندا هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ له‌ناو سنگی قورئانخوێناندا پارێزراوبووه‌ و، هه‌روه‌ها هه‌ندێك له‌و نوسراوانه‌ی كه‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) نوسرابوونه‌وه‌.. به‌ڵام دووای كوژرانی نزیكی 70 كه‌س له‌ قورئانخوێنه‌كان له‌ شه‌ڕی یه‌مامه‌دا له‌گه‌ڵ هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كاندا، بۆیه‌ عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب داوای كرد له‌ ئه‌بوبه‌كر كه‌ فه‌رمان بدات به‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌ دووتوێی په‌ڕتوكێكدا و، قایم بكرێت ‌و بپارێزرێت له‌ ونبوون، نه‌وه‌كا قورئانخوێنی زیاتر بكوژرێن ‌و بڕۆن، كه‌ سه‌رچاوه‌ی پارێزگاریكردنی ئه‌م قورئانه‌ن.. دوای گفتوگۆیه‌كی زۆر پاشان ئه‌بوبه‌كر قه‌ناعه‌تی هێنا و، داوایان له‌ زه‌یدی كوڕی سابت كرد كه‌ هه‌ستێت به‌و كاره‌(13). كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌ دووتوێبی په‌رتوكێكدا له‌ دوای شه‌ڕی یه‌مامه‌وه‌ بوو –كه‌ ساڵی 12ی كۆچی بوو- و ماوه‌ی نزیكی ساڵێكی خایاند(14(.
بۆ چه‌سپاندن ‌و وه‌رگرتنی ئایه‌ت ‌و سوره‌ته‌كان ده‌بووایه‌ له‌سه‌ر هه‌موو پارچه‌یه‌ك دوو شایه‌ت شایه‌تیان بدایه‌ له‌ سه‌ری.. ئیبن ئه‌بوداوود له‌ ڕێگه‌ی هیشامی كوڕی عوروه‌وه‌ له‌ باوكییه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌: ئه‌بوبه‌كر به‌ عومه‌ر و زه‌یدی وت: لای ده‌رگای مزگه‌وت دانیشن -واته‌ بیكه‌ن به‌ شوێنی كۆبوونه‌وه‌كانتان- هه‌ر كه‌س هات ‌و دوو شایه‌تی هه‌بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ قورئانه‌ لێی وه‌رگرن ‌و بینوسن(15).. بۆیه‌ عومه‌ر بڵاویكرده‌وه‌: (هه‌ر كه‌سێك له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ (درودى خواى لێ بێ) شتێكی له‌ قورئان وه‌رگرتووه‌ با بۆمان بهێنێت، ئه‌وانیش ئه‌و ئایه‌تانه‌یان له‌سه‌ر په‌ڕه‌ و پارچه‌ ته‌خته‌ و گه‌ڵای پانی دارخورما نووسیبۆوه‌، جا هیچیان له‌و نوسراوانه‌ وه‌رنه‌ده‌گرت تا دوو شایه‌ت شایه‌تیان نه‌دایه‌ له‌سه‌ری)(16).
مه‌به‌ستیش له‌ شایه‌تی، شایه‌تیدان نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ نوسراوه‌كه‌ قورئان بێت یان نا، چونكه‌ به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر قورئانییه‌تی هه‌ر نوسراوێك چه‌ندین هاوه‌ڵ شایه‌ت بوون له‌سه‌ری، چونكه‌ له‌به‌ریان بووه‌ (واته‌ گه‌یشتۆته‌ ڕادده‌ی ته‌واتور)، به‌ڵكو شایه‌تیه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ شایه‌تی بده‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ نوسراوه‌كه‌ له‌به‌رده‌م پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) نوسراوه‌ و به‌ ئاگاداری ئه‌و بووه‌. چونكه‌ هاوه‌ڵه‌كان خۆیان چه‌ندین په‌ڕه‌یان هه‌بووه‌ (یان موصحه‌ف) كه‌ قورئانیان له‌سه‌ر نووسیبوو –وه‌ك باسمان كرد- و له‌ ماڵه‌كانی خۆیاندا پاراستبوویان(17).
كه‌واته‌ كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م سه‌رده‌مه‌دا بۆ پاراستنی ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ بووه‌ كه‌ ئه‌صله‌ن له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (درودى خواى لێ بێ) نوسرابوونه‌وه‌ و، كۆكردنه‌وه‌یان له‌ شوێنێكدا.
موحه‌ممه‌د تاهیر كوردی ده‌ڵێت: له‌ كتێبی (نهایة‌ القول المفید)دا هاتووه‌: زه‌ید خۆی هه‌موو قورئانی له‌به‌ربووه‌، باشه‌ بۆ به‌دووای نوسراوه‌كاندا گه‌ڕاوه‌؟ وه‌ڵام: چونكه‌ ئه‌وه‌ بۆ ته‌ئكید بووه‌ و، تا بزانێت نه‌وه‌ك شێوه‌یه‌كی خوێندنه‌وه‌ هه‌بێت له‌و نوسراوانه‌دا كه‌ ئه‌م نه‌یزانێت، با ئه‌گه‌ر له‌به‌ریشی بووبێت، پێویسته‌ ئه‌وه‌ی قورئانی له‌به‌ره‌ هه‌میشه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی هه‌بێت بۆی بگه‌ڕێته‌وه‌، تا زیاتر ته‌ئكید بێت(18).
دووای بڵاوبوونه‌وه‌ی ئیسلام به‌ وڵاتاندا به‌ شێوه‌یه‌كی خێرا و، چه‌ندین كه‌س هاتنه‌ ناو ئایینی نوێوه‌ و، قورئانخوێنان بڵاوبوونه‌وه‌ و موسڵمانانیان فێری قورئان ده‌كرد و، هه‌ر وڵاته‌و قورئانیان له‌و هاوه‌ڵه‌ قورئانخوێنانه‌وه‌ وه‌رده‌گرت كه‌ بۆیان ڕه‌وانه‌ كرابوون.. هاوه‌ڵانیش قورئانیان له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ (درودى خواى لێ بێ) یان له‌ هاوه‌ڵانه‌وه‌ وه‌رگرتبوو، هه‌ر یه‌كه‌و به‌پێی ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ ده‌یخوێنده‌وه‌ كه‌ وه‌ری گرتبوو، ئه‌وه‌شی فێری خه‌ڵكی ده‌كرد.
كاتێك قورئانخوێنی شوێنه‌ جیاكان بگه‌یشتنایه‌ به‌ یه‌ك –وه‌ك له‌ فه‌تحی ئه‌رمینیادا ڕوویدا- و قورئانیان بخوێندایه‌ به‌ ئاماده‌بوونی یه‌كتر، هه‌ندێك جار ده‌بووه‌ ده‌نگه‌ده‌نگ ‌و ناكۆكیان له‌ نێواندا دروست ده‌بوو، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ زه‌روره‌تی بوونی سه‌رچاوه‌یه‌كی ڕاست ‌و متمانه‌پێكراو، خه‌لیفه‌ عوسمان –به‌ ڕاوێژ و ڕه‌زامه‌ندی گه‌وره‌ هاوه‌ڵان- فه‌رمانیدا به‌ نوسینه‌وه‌ی چه‌ند نوسخه‌یه‌ك له‌و قورئانه‌ی كه‌ له‌ سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌كردا كۆكرابووه‌وه‌، پاش پێداچوونه‌وه‌یه‌كی كۆتایی. پاشان ئه‌م نوسخانه‌ بنێررێت بۆ شاره‌ سه‌ره‌كییه‌كان ‌و، بكرێته‌ تاكه‌ سه‌رچاوه‌ بۆ قورئانخوێنان ‌و مامۆستایان و، سوتاندنی هه‌ر نوسراوێكی تر كه‌ لای خه‌ڵكه‌، هه‌ر كه‌سێك هه‌بێت، چونكه‌ –وه‌ك باس كرا- هه‌ندێك له‌ هاوه‌ڵان ‌و شوێنكه‌وتوانیان موصحه‌فی خۆیانیان هه‌بووه‌ و تێبینی خۆیانیان له‌سه‌ر تۆماركردبوو.
كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌م قۆناغه‌دا كارێكی تاكڕه‌وی عوسمان نه‌بوو، به‌ڵكو ڕه‌زامه‌ندی گه‌وره‌ هاوه‌ڵانی له‌سه‌ر بووه‌، نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌ندێك بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه‌.. ئه‌بوبه‌كری ئه‌نباری له‌ سوه‌یده‌وه‌، له‌ غه‌فله‌وه‌، ده‌گێڕێته‌وه‌، وتوویه‌تی: (گوێم له‌ عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب بووه‌، ده‌یوت: خه‌ڵكینه‌ له‌ خوا بترسن ‌و زیاده‌ڕه‌وی مه‌كه‌ن له‌ عوسماندا، پێی مه‌ڵێن قورئانی سوتاندووه‌، سوێند به‌ خوا ئه‌و كاره‌ی كردووه‌ به‌ ئاماده‌بوونی گه‌وره‌ هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ر، عومه‌ری كوڕی سه‌عید ده‌ڵێت: (عه‌لی وتوویه‌تی: ئه‌گه‌ر والی بوومایه‌ له‌ كاتی عوسماندا، منیش هه‌ر ئه‌وه‌م له‌ موصحه‌فه‌ زیاده‌كان ده‌كرد كه‌ عوسمان كردی)(19).
عوسمان تاوانبار ده‌كرێت به‌ زیادكردن، یان كه‌مكردن، یان گۆڕینی هه‌ندێك ئایه‌ت له‌ كاتی كۆكردنه‌وه‌ی قورئاندا، یان ده‌مارگیری كردبێ به‌وه‌ی وتوویه‌تی به‌ له‌هجه‌ی قوڕه‌یش بینووسنه‌وه‌، یان ده‌ستكاری خه‌تی نوسینه‌وه‌كه‌ی كردبێ. به‌ڵام دوای خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ڕیوایه‌تانه‌، ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ عوسمان –ئه‌وانه‌شی كه‌ له‌گه‌ڵی بوون- زۆر به‌ ئه‌مانه‌ته‌وه‌ قورئانیان كۆكردۆته‌وه‌:
* عه‌بدوڵڵای كوڕی زوبه‌یر به‌ عوسمانی وتووه‌: ئایه‌تی (وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا..)ئایه‌ته‌كه‌ی دووای خۆی نه‌سخی كردۆته‌وه‌، بۆ ده‌ینوسیت –له‌ موصحه‌فه‌كه‌تدا-؟ وتی: هیچ شتێك له‌ شوێنی خۆی ناگۆڕم)(20).
* سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه‌ عوسمان به‌ زه‌ید و هاوه‌ڵه‌كانی وتووه‌ به‌ له‌هجه‌ی قوڕه‌یش بینوسن: ئه‌نه‌س ده‌گێڕێته‌وه‌: (عوسمان بانگی زه‌یدی كوڕی سابت و عه‌بدوڵڵای كوڕی زوبه‌یر و سه‌عیدی كوڕی عاس ‌و عه‌بدولره‌حمانی كوڕی حارسی كوڕی هیشامی كرد و، موصحه‌فیان نوسیه‌وه‌ و، به‌ سیانه‌كه‌ی تری وت: ئه‌گه‌ر جیاوازیتان له‌ شتێكدا بۆ دروست بوو له‌ قورئاندا له‌گه‌ڵ زه‌ید، ئه‌وا به‌ زمانی قوڕه‌یش بینووسن، چونكه‌ به‌ زمانی ئه‌وان دابه‌زیوه‌. ئه‌وانیش وایان كرد)(21). له‌ ڕیوایه‌تێكی تردا هاتووه‌: (إِذَا اخْتَلَفْتُمْ أَنْتُمْ وَزَيْدُ بْنُ ثَابِتٍ فِي عَرَبِيَّةٍ مِنْ عَرَبِيَّةِ الْقُرْآنِ فَاكْتُبُوهَا بِلِسَانِ قُرَيْشٍ..)(22). زه‌رقانی ده‌ڵێت: (ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ ته‌نها به‌ زمانی قوڕه‌یش نووسرابێته‌وه‌ –چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌ك ده‌هێنێته‌وه‌- له‌وانه‌: قورئان وشه‌ی زۆری تێدایه‌ له‌ زمانی هۆزه‌كانی تری عه‌ره‌به‌ ‌و له‌ زمانی قوڕه‌یشیشدا نییه‌، وه‌كو سیوتی باسی ده‌كات له‌ (الاتقان) له‌ جۆری سی‌وحه‌وته‌م، هه‌روه‌ها پێمان نه‌گه‌یشتووه‌ به‌ نه‌قڵێكی موته‌واتیر كه‌ له‌ كاتی نووسینه‌وه‌یدا هیچ كام له‌ حه‌وت پیته‌كه‌ی قورئانیان وازلێهێنابێت، ئه‌گه‌ر وایان بكردایه‌ ئه‌وا به‌ ته‌واتور پێمان ده‌گه‌یشت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ ڕووداوێكی زۆر گرنگه‌، كه‌ پێویست ده‌كات بگوێزرێته‌وه‌ به‌ ته‌واتور. ته‌نها ئه‌وه‌ی پێمان گه‌یشتووه‌ له‌ هه‌ندێ ڕێگاوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جیاوازیان تێكه‌وت له‌ نووسینی وشه‌ی (التابوت) له‌ ئایه‌تی (وَقَالَ لَهُمْ نَبِّيُهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَّبِكُمْ) البقرة‌ 248. ئایه‌ به‌ تای درێژ بینووسن یان تای خڕ، ئه‌وه‌بوو عوسمان فه‌رمانی پێدان به‌ تای درێژ بینووسن، چونكه‌ به‌و شێوه‌یه‌ ده‌نووسرێت له‌ زمانی قوڕه‌یشدا. له‌مه‌وه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ عوسمان مه‌به‌ستی –له‌ ڕیوایه‌ته‌كه‌دا- جیاوازی بووه‌ له‌ شێوازی نووسینه‌وه‌ و ڕه‌سمدا نه‌ك له‌ له‌فز‌و له‌هجه‌‌و حه‌رفدا..)(23).

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان:

(1) تفسير النسفي، مدارك التنزيل وحقائق التأويل/ عبدالله بن أحمد بن محمود النّسفي، اعتنى به: عبدالمجيد طعمة حلبي، دار المعرفة، بيروت، ط2، 1429هـ، 2008م: 578.. هةروةها سةيري (تفسير الكشاف) ي زومةخشةري بكة 558-559.

(2) ذكره الزرقاني في مناهل العرفان: 1/ 174.

(3) البخاري في كتاب فضائل القرآن، باب القراء من أصحاب النبي.

(4) مناهل العرفان في علوم القرآن/ محمد عبدالعظيم الزرقاني، دار إحياء التراث العربي، بيروت، لبنان، ط2: 1/ 175.
(5) نووسه‌ره‌كانی نیگا: ئه‌و هاوه‌ڵانه‌ن كه‌ به‌ فه‌رمی له‌به‌ر ده‌ستی پێغه‌مبه‌ری خوادا قورئانیان ده‌نووسییه‌وه‌ كه‌ ژماره‌یان ده‌گه‌یشته‌ نزیكی 60 كه‌س، له‌وانه‌ش: ئه‌بو به‌كر، عومه‌ر، عوسمان، عه‌لی،.. له‌ كۆچكردووه‌كان و، زه‌یدی كوڕی سابت، ئوبه‌یی،.. له‌ پشتیوانان.

(6) هةروةها: سنن أبي داوود، 2/440: 668، سنن الترمذي، 10/ 352: 3011.

(7) البخاري: الجهاد والسير (2828)، مسلم: الإمارة (1869)، أبو داود: الجهاد (2610)، ابن ماجه: الجهاد (2880) ، أحمد (2/7)، مالك: الجهاد (979). هةروةها: السراج المنير في ترتيب أحاديث صحيح الجامع الصغير/ الحافظ جلال الدين السيوطي والعلامة محمد ناصر الدين الألباني، ترتيب وتعليق: عصام موسى هادي، مؤسسة الريّان، بيروت، لبنان، ط3، 2009م، 1430هـ: 2/ 780.

(8) الترمذي: تفسير القرآن (3086)، أبو داود: الصلاة (786)، أحمد (1/57).
(9) مه‌ككی ئه‌بوتالب ده‌ڵێت: (هه‌ندێك له‌ هاوه‌ڵان موصحه‌فی تایبه‌تی خۆیان هه‌بووه‌ و، هه‌ندێكیان له‌ لێواری په‌ڕه‌كانی چه‌ند وشه‌یه‌كی ته‌فسیریان له‌سه‌ر ده‌نووسی):الإبانة عن معاني القراءات/ أبي محمد مكي بن أبي طالب القيسي القيرواني ثمّ الأندلسي القرطبي، تحقيق: فرغلي سيد عرباوي، لبنان، ط1، 2011: 31.
(10) الإتقان، 1/ 164.
(11) زه‌رقانی ده‌ڵێت: موسڵمانان له‌سه‌ر خه‌یر بوون ‌و، قورئانخوێنان زۆربوون ‌و، تا ئه‌و كاته‌ش ئیسلام زۆر بڵاونه‌بوبووه‌وه‌ و، بواری فیتنه‌ش نه‌بوو، زیاتریش پشت ده‌به‌سترا به‌ له‌به‌ركردن نه‌ك نوسین ‌و، پێداویستی نوسین زۆر ئاسان ده‌ست نه‌ده‌كه‌وت: مناهل العرفان، 1/ 179.
(12) مناهل العرفان/ 1/ 179.
(13) زه‌رقانی ده‌ڵێت: كاتێك دابه‌زینی قورئان ته‌واو بووو جێگیر بوو به‌ وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر  بواری نه‌سخ نه‌ما و ڕیزبه‌ندی جێگیر بوو، به‌ڵكو زه‌ڕوره‌تی نوسینه‌وه‌ی هاته‌ كایه‌وه‌ له‌ دووتوێی كتێبێك یان زیاتر، خوای گه‌وره‌ خه‌لیفه‌كانی موه‌فه‌ق كرد بۆ ئه‌و كاره‌: مناهل العرفان، 1/ 179.
(14) تأریخ القرآن، الكردی، 44.
(15) الإتقان، 156: له‌ (فتح الباری، 9/ 14): ئیبن حه‌جه‌ر ده‌ڵێت: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی فه‌رموده‌یه‌كی (مقطوع)ه‌ به‌ڵام ڕاوییه‌كانی خاوه‌ن متمانه‌ن.
(16) أخرجه ابن أبی داود فی كتاب المصاحف ص10.
(17) وه‌ك سه‌خخاوی له‌ (جمال القرآن)دا ده‌ڵێت: مه‌به‌ست له‌و دوو شایه‌ته‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و نوسراوه‌ له‌به‌رده‌م پێغه‌مبه‌ردا نوسراوه‌ته‌وه‌ : مناهل العرفان، 1/ 182. هه‌روه‌ها: الإتقان فی علوم القرآن، 156: ده‌ڵێت: له‌ (فتح الباری)دا هاتووه‌ 9/ 15، هه‌ر‌وةها: المرشد الوجیز، 57.

(18) تأريخ القرآن، تأريخ القرآن وغرائب رسمه وحكمه/ محمد طاهر بن عبدالقادر الكردي المكي الخطاط، شركة ومطبعة مصطفى البابي الجلبي وأولاده بمصر، ط2، 1953م، 1372ه. 43.

(19) مناهل العرفان: 1/ 188.

(20) البخاري 4166.

(21) البخاري 3244.

(22) البخاري 4606.

(23) مناهل العرفان: 1 / 281.