بەرلینیەکان
نەسڵی دووەم ڕۆشنبیرانی ئێران
(لایه‌نگرانی ناسیۆنالیزمی كه‌لتووری، سیستمێكی ده‌سه‌ڵاتخوازو سه‌رۆكێكی كارێزما)
پاش نزیكه‌ی یه‌ك سه‌ده كارو چالاكی رۆشنبیران، نوێخوازان‌و سیاسه‌توانانی رۆژئاواخواز و دوای دوو كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان له‌شاری تاران سه‌باره‌ت به‌پشتیوانی له‌حكومه‌تی یاسا، ده‌رنجام شای ئێران واته موزه‌فه‌ره‌دین شای قاجار له‌دواڕۆژه‌كانی مه‌رگی خۆی له‌ئاست ویست‌و داخوازییه‌كانی خه‌ڵك‌و رۆشنبیران بۆ دابینكردنی حكومه‌تی یاساو كردنه‌وه‌ی پهرلهمان، چۆكیداو له‌ڕێكه‌وتی6 ئابی1906، به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی زۆر گرنگی مێژوویی واژۆكرد كه به«به‌ڵگه‌نامه‌ی مه‌شروتییه‌ت» ناسراوه‌و له‌م به‌ڵگه‌نامه‌یدا موزه‌فه‌ره‌دین شاە به‌ڕاشكاوی فه‌رمانی كردنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‌و هه‌ڵبژاردن‌و ئاماده‌كردنی ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تی ئێرانی راگه‌یاند، ئه‌م رووداوه له‌مێژووی ئیراندا كه به‌ناوی شۆڕشی مه‌شرووتییه‌ت ناسراوه، وه‌كو گرنگترین رووداوی مێژووی هاوچه‌رخی ئێران پێناسه ده‌كرێت.
به‌فه‌رمانی شای ئێران‌و به‌پێی به‌ڵگه‌نامه‌ی مه‌شرووتییه‌ت، یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی ئێران به‌ئاماده‌بوونی پادشاە له‌ڕۆژی7 تشرینی یه‌كه‌می ساڵی1906 به‌فه‌رمی كرایه‌وه‌و چه‌ندین كه‌سایه‌تی بهناوبانگی ئه‌و كاته‌ی ئێران، وه‌ك موشیروده‌وله، نووسه‌ری بهناوبانگی مێژووی باستانی ئێران‌و موئه‌تمه‌نولمۆلكی برای بۆ ئاماده‌كرنی پێشنووسی یه‌كه‌م ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تی ئێران راسپێردران‌و ئه‌وانیش به‌كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌ده‌ستووری چه‌ندین وڵاتی وه‌ك فه‌ڕه‌نساو به‌لجیكاو بولغارستان، یه‌كه‌م ده‌ستووری ئێرانیان ئاماده‌ی پهرلهمان كرد.
شاە چه‌ند مانگ پاش واژووكردنی فه‌رمانی مه‌شرووتییه‌ت(به‌ڵگه‌ی مه‌شروتییه‌ت)و كردنه‌وه‌ی یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی، له 12 مانگی كانوونی دووهه‌می1907، كۆچی دواییكردو له‌باتی ئه‌و مه‌حه‌مه‌د عه‌لی كوڕی بوو به‌شای ئێران.
مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاە ئه‌و كاته‌ی وه‌ك جێنشینی شاە له‌شاری ته‌ورێز نیشته‌جێ بوو. پیشانیدا دژی تازه‌گه‌ریی‌و یاساو مه‌شرووتییه‌ت‌و ئازادیخوازانه. به‌جۆرێک له‌كارنامه‌یدا فه‌رمانی كوشتنی رۆشنبیری بهناوبانگی ئێرانی واته كوشتنی میرزا ئاقاخانی كرمانی‌و چه‌ند هاورێیه‌كی به‌بیانووی تیرۆری ناسره‌دین شای هه‌بوو، لێره‌وه مه‌شرووتییه‌ت خوازان به‌هاتنی مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاە نیگه‌ران بوون‌و ترس دایگرتن.
نوێنه‌رانی بانگهێشت نه‌کرد
شاه له‌كاتی رێوره‌سمی تاجی شایی له‌سه‌رنان، نوێنه‌رانی په‌رله‌مان‌و مه‌شرووتییه‌‌تخوازانی بهناوبانگی بانگهێشتی به پادشاە بوونی خۆی نه‌كردن‌و ئه‌مه خۆی له‌خۆیدا په‌یامێكی مه‌ترسیدار بوو بۆ سه‌رجه‌م مه‌شرووتییه‌تخوازان‌و ئه‌ندامانی پهرلهمان. ئه‌گه‌رچی مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاە پاش چه‌ندین رۆژ سه‌ردانی په‌رله‌مانی كردو سوێندی ئه‌مکداری له‌ئاست په‌رله‌مان‌و مه‌شرووتییه‌ت خوارد، به‌ڵام ئاماژه‌كان واته لایه‌نگری له‌به‌ره‌ی دژه مه‌شرووتییه‌ت‌و هاندانی پیاوانی ئایینی بۆ دژایه‌تیكردنی به‌نده‌كانی ده‌ستوور به‌بیانووی دژایه‌تی له‌گه‌ڵ ئایینی ئیسلام له‌په‌رله‌ماندا ده‌ربڕی ئه‌و راستییه‌بوون كه ئاماده‌بوونی له‌په‌رله‌ماندا دڵخۆشكه‌رو ساخته‌كارییه. هه‌ڵبه‌ت ناكرێت ئه‌م راستیه‌ش بشاردرێته‌وه که توندڕه‌وی مه‌شرووتییه‌تخوازان‌و به‌تایبه‌ت رۆژنامه‌نووسان كه بهردهوام خه‌ریكی جنێودان‌و ره‌خنه‌ی بێ بنه‌ما بوون له‌شاە و ده‌سه‌ڵاتی شاە وه‌ك یه‌كێک له‌هۆكاره‌كانی ئاڵۆزكردنی دۆخه‌كه‌و هه‌راسانبوونی پادشاە له‌ئازادیخوازان باس نه‌كرێت. واته سه‌رهه‌ڵدانی ناسروشتی رۆژنامهو رۆژنامه‌نووس‌و پڕبوونی رۆژنامه‌كان له‌جنێو و هه‌ڕه‌شه له‌لایه‌كه‌وه‌و سروشتی ئیستبدادی مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شایش له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌وه چاره‌نووسی مه‌شرووتییه‌تی تووشی قه‌یران‌و داهاتوویه‌كی نادیارو پڕ له‌مه‌ترسی كردبوو.
مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاە له‌شه‌ڕه‌كانی نێوان دوو به‌ره‌ی پهرلهمان واته سوننه‌تخوازان‌و ئایین پارێزه‌ران له‌لایه‌كه‌وه نوێخوازان‌و لایه‌نگرانی ده‌ستووری رۆژئاوا له‌لایه‌كی دیكه‌وه كه‌ڵكی وه‌رگرت‌و پاش سازكردنی چه‌ندین كێشه بۆ پهرلهمان ده‌رنجامی پیلانی تیرۆری خۆی كرده بیانوو بۆ لێدانی په‌رله‌مان‌و مه‌شرووتییه‌تخوازان، شاە له23 مانگی حوزیرانی1908 واته دوو ساڵ پاش كرانه‌وه‌ی یه‌كه‌م خولی پارله‌مان، فه‌رمانی به لیاخۆفی رووسی فه‌رمانده‌ی هێزی قه‌زاقدا پهرلهمان، واته سمبولی مه‌شرووتیه‌ت‌و ئازادیخوازی بداته به‌ر تۆپ‌و كاولی بكات‌و هاوكات له‌باغی شاە برێك له‌مه‌شرووتییه‌تخوازان‌و نوێنه‌رانی په‌رله‌مانی كوشت‌و چه‌ندین كه‌سی زیندانیكردو چه‌ندین كه‌سی دیكه‌ش بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات هه‌ڵاتن.
پاش بیستنی ئه‌م هه‌واڵه خه‌ڵكی شاره‌كانی ئێران به‌تایبه‌ت شاری ته‌ورێزو خێڵی به‌ختیاری به‌ره‌و تاران كه‌وتنه‌ڕێ بۆ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی ئیستبدادو مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاە. پاش چه‌ندین مانگ شه‌ڕو ململانێ ده‌رنجام مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شاه‌و به‌ره‌ی ئیستبداد شكستیان هێناو شاە له16ته‌مووزی 1909واته پاش یه‌ك ساڵ‌و20 رۆژ له‌لێدانی پهرلهمان، په‌نای برده باڵیۆزخانه‌ی روسیا له‌تاران‌و جارێكی دیکه به‌ره‌ی مه‌شرووتییه‌ت‌و نوێخوازان سه‌ركه‌وتن‌و به‌سه‌ركه‌وتنیان به‌فه‌رمی مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شای لابراو ئه‌حه‌مه‌د شای كوڕیان كرده پادشای ئێران‌و دووهه‌مین خولی په‌رله‌مانیش له‌مانگی تشرینی یه‌كه‌می1909 كرایه‌وه.
خولی دووهه‌می پهرلهمان پێكهاتبوو له‌دوو گرووپی «ئیعتدالیون» كه كونسێیڤاتیڤ‌و تاڕاده‌یه‌ك نه‌ریتخوازبوون‌و خاوه‌ن53 نوێنه‌ر بوون‌و حزبی دیموكرات كه خاوه‌ن27 نوێنه‌رو لایه‌نگری نوێخوازی‌و چاكسازی به‌شێوازی رۆژئاوابوون. مێژووی ئه‌م خوله‌ی پهرلهمان، جیا له‌ده‌ركردنی چه‌ندین یاسای باش، بریتیی بوو له‌شه‌ڕو ململانێی ئه‌م دوو گرووپه، كه بووه هۆی تیرۆرکردنی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان‌و لایه‌نگرانییان له‌ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان‌و ده‌رچوونی هه‌ندێک نوێنه‌ری پهرلهمان بۆ ده‌ره‌وه‌ی ئێران.
ئه‌حمه‌د شا له‌به‌رئه‌وه‌ی هێشتا ته‌مه‌نی كه‌م بوو، نه‌یتوانی بوو به‌فه‌رمی تاجی پادشاهی له‌سه‌ر بنێت، بۆیه له‌مانگی حوزه‌یرانی ساڵی1914 كاتێک ته‌مه‌نی گه‌یشته15ساڵ، به‌فه‌رمی بوو به‌پادشای ئێران‌و خولی سێهه‌می پهرلهمان به به‌شداری ئه‌حمه‌د شاە له‌ڕێکه‌وتی5 كانوونی یه‌كه‌می1914 كرایه‌وه‌و ئه‌م رووداوه هاوكات بوو له‌گه‌ڵ هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی‌و ده‌ستێوره‌دانی دوو به‌ره‌ی شه‌ڕ، واته ئه‌ڵمان‌و عوسمانی له‌لایه‌كه‌وه‌و ئینگلیزو روسیا له‌لایه‌كی دیكه‌وه به‌شێوه‌یه‌ک، كه ئێران بووه ناوه‌ندی قه‌یران‌و ده‌ستێوه‌ردان‌و دوو به‌ره‌كی، به‌گشتی ئه‌مه زه‌مینه‌ی بۆ كۆچی نووسه‌ران‌و سیاسه‌توانان‌و كه‌سایه‌تییه سیاسییهكانی ئێران‌و گۆڕینی گوتاری سیاسی ئێران سازكرد.
ده‌ستێوه‌ردانی ده‌رەكی
به‌گشتی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌رەكی‌و بوونی ئێران به‌گۆڕه‌پانی ململانێی دوو لایه‌نی شه‌ڕی یه‌كه‌م جیهانی، بێده‌سه‌ڵاتی‌و كه‌م ئه‌زموونی ئه‌حه‌مه‌د شای قاجار، شه‌ڕو ململانێی هه‌ناسه‌بڕی دووبه‌ره‌ی په‌رله‌مان‌و گرنگتر له‌هه‌موو شـتێک داڕمانی نه‌زمی ناسه‌قامیگریی سونه‌تی قاجارو قه‌یرانی ده‌زگا سونه‌تییه‌كان له‌لایه‌كه‌وه‌و لێنهاتووێی ده‌زگا مودێرنه‌كان بۆ سه‌قامگیركردنی نه‌زمی نوێ له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌وه له‌پاڵ دۆخی جیهانی بووه هۆی گشتگیربوونی قه‌یرانی سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌و ئابووری له‌ئێراندا، هه‌ر ئه‌م هۆكارانه زه‌مینه‌ی بۆ سه‌رهه‌ڵدانی ره‌زای شای په‌هله‌وی‌و رووخانی پاشایه‌تی قاجار به‌یارمه‌تی هه‌ندێک سیاسه‌تمه‌دارو رۆشنبیری ئێرانی سازكرد. ئه‌م دۆخه جیا له‌وه‌ی زه‌مینه‌ی بۆ رووخانی قاجارو سه‌رهه‌ڵدانی پاشایه‌تی په‌هله‌وی ئاماده‌كرد، زه‌مینه‌یشی بۆ سه‌رهه‌ڵدانی چینی رۆشنبیر سازكرد، كه لایه‌نگری گوتاری ناسیۆنالیزمی كه‌لتووری، سیستمێكی ده‌سه‌ڵاتخوازو سه‌رۆكێكی كارێزماو به‌گشتی ئێرانێكی یه‌كپارچه له‌سه‌ر بنه‌مای ناسیۆنالیزمی كه‌لتووری بوون، كه به«رۆشنبیرانی به‌رلینی» به‌ناوبانگن.
به‌ناوبانگترین رۆشنبیرانی نەسڵی دووەم :
سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی زاده، كازم زاده‌ی ئێرانشار، ئیبراهیم پوورداود، مه‌حه‌مه‌د قه‌زوینی، مه‌حه‌مه‌د عه‌لی جه‌مالزاده‌و موشفه‌قی كازه‌م زاده له‌به‌ناوبانگترین رۆشنبێرانی بازنه‌ی به‌رلینن، كه له‌گه‌ڵ كه‌سانی وه‌ك ئه‌حه‌مه‌دی كه‌سره‌وه‌ی‌و مه‌حمودی ئهفشارو چه‌ندین شاعیری بهناوبانگی وه‌ك بههارو عارفی قه‌زوینی‌و عیشقی‌و فرۆخی یه‌زدی، نه‌وه‌ی دووهه‌می رۆشنبیری ئێران پێكدێنن كه له‌م یادداشتانه‌دا ئاماژه به‌ژیان‌و به‌رهه‌م‌و ئه‌ندێشه‌كانی به‌ناوبانگترین رۆشنبیرانی ئه‌م نه‌وه‌یه ده‌كه‌ین.
چۆنیه‌تی پێكهێنانی بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلین:
له‌ساڵی1915و له‌ڕۆژێكی ساردی زستانی شاری به‌رلیندا، سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی زاده، ئه‌ندامی پێشووی خولی دووهه‌می په‌رله‌مانی ئێران، به‌ئاماده‌بوونی له‌فه‌رمانگه‌ی پۆستی(به‌رید) گه‌ڕه‌كی شارلۆتینبرگی شاری به‌رلین چه‌ندین نامه‌ی بۆ شاره‌كانی ئه‌سته‌مبۆڵ، له‌نده‌ن‌و ژنێڤ، به‌ڕێكرد. ته‌قی زاده له‌م نامانه‌دا به‌ناوبانگترین رۆشنبیران‌و ئازادیخوازانی ئێرانی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتی بانگهێشتی شاری به‌رلین كرد، تا پێكه‌وه كۆمیته‌یه‌كی دژه روس‌و ئینگلیز به‌مه‌به‌ستی دهركردنی ئه‌م دوو وڵاته له‌خاكی ئێراندا پێك بهێنن .
پاش ناردنی نامه‌كان:
پاش چه‌ندین مانگ له‌ناردنی نامه‌كان، به‌ناوبانگترین كه‌ساییه‌تییه‌كانی ئه‌و كاته‌ی ئێران واته كازه‌م زاده‌ی ئێرانشار له‌زانكۆی كامبریج، ئیبراهیم پور داودو ئه‌شره‌ف زاده له‌زانكۆی پاریس مه‌حه‌مه‌د عه‌لی جه‌مالزاده له‌شاری دیۆژنی فه‌ره‌نساو نه‌سرولاخانی جه‌هانگیرو سه‌عدوڵلای ده‌روێش‌و راوه‌ندی له‌سویسرا، غه‌نی زاده‌ویه‌كانی‌و میرزا ئاقا له‌ئه‌سته‌مبۆڵه‌وه، هاتنه شاری به‌رلین‌و لهدهوری سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی واده كۆبوونه‌وه.(بهنام،1379 :8-7)
پێكهێنانی كۆمیته‌ی به‌رلین‌و بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلین:
پێشتر‌و له‌به‌شی یه‌كه‌می وتاره‌كه‌دا ئاماژه‌مان پێكرد، پاش ئه‌وه‌ی حه‌سه‌نی ته‌قی زاده رۆشنبیران‌و سیاسه‌توانانی ناوداری ئێرانی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتی بۆ شاری به‌رلین بانگهێشت كرد، كه‌سانی وه‌ك كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار، موشفه‌قی كازه‌می، مه‌حه‌مه‌د عه‌لی جه‌ماڵزاده، نه‌سروڵاخانی جه‌هانگیر، سه‌عدوڵای ده‌روێش، راوه‌ندی، غه‌نی زادهو میرزا ئاقا له‌شاره‌كانی پاریس، له‌نده‌ن، سویسرا‌و ئه‌سته‌مبوڵه‌وه هاتنه شاری به‌رلین‌و لهدهوری ته‌قی زاده كۆبوونه‌وه‌‌و كۆمیته‌یه‌كیان به‌ناوی كۆمیته‌ی به‌رلین پیكهێنا (بهنام،1379 :8-7 )
سه‌باره‌ت به‌بیرۆكه‌ی پێكهێنانی كۆمیته‌ی به‌رلین، ته‌قی زاده ئه‌ندامی خولی دووهه‌می پارله‌مانی ئێران‌و سه‌رۆكی فراكسیۆنی دیمۆكرات كه ئه‌و كات به‌بۆنه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی تیرۆرکردنی له‌ئێران هه‌ڵهات بوو، نیشته‌جێی ئه‌مریكا بوو. له‌مباره‌وه ده‌نووسێت: «نزیكی دوو ساڵ بوو كه نیشته‌جێی وڵاتی ئه‌مریكا بووم، رۆژێكیان له‌باڵویزخانه‌ی ئه‌ڵمانیا له‌شاری نیویۆركه‌وه نامه‌یه‌كه‌م پێگه‌یشت. ئه‌و كاته سه‌ره‌تای گه‌رمه‌ی شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی بوو ئێمه لایه‌نگری ئه‌ڵمانیامان ده‌کرد له‌دژی رووسیا‌و ئینگلیز. باڵویز داوای دیتنی منی كردبوو. پاش ئه‌وه‌ی من رۆیشتم بۆ باڵوێزخانه، باڵوێز پرسیاری لێ كردم كرد ده‌كرێت بچم بۆ ئه‌ڵمانیا. ئێمه ئه‌و كات [وه‌ك رۆشنبیر‌و به‌ره‌ی دیمۆكراتی پارله‌مان‌و به‌گشتی خه‌ڵكی ئێران]، زۆر دڵمان به‌ئه‌ڵمانیاییه‌کان خۆش بوو. ئێرانییه‌كان وه‌ك حه‌زره‌تی داوودی پێغه‌مبه‌ر ده‌یانڕوانییه ئه‌ڵمانیا، وه‌ك فریشته‌ی رزگاركردنی ئێران ته‌ماشای ئه‌م وڵاته‌یان ده‌كرد. پاش ماوه‌ییه‌ك‌و له‌سه‌ر داوای باڵویزی ئه‌ڵمانیا له‌ئه‌مریكاوه من هاتمه ئه‌ڵمانیا‌و رۆیشتمه وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م وڵاته‌‌و پاش راوێژی زۆر گه‌یشتینه ئه‌و ئاكامه، ئێمه كومیته‌یه‌كی ئێرانی دژه رووس‌و ئینگلیز به‌پاره‌ی ئه‌ڵمانیا ساز بكه‌ین‌و بۆ هه‌موومان مووچه دیاری بكرێت‌و بڕیاردرا له‌باری پاره‌وه هه‌رچییه‌کمان پێویست بێت بۆمانی دابین بكه‌ن. دواتر رۆژنامه‌ی كاوه‌مان بڵاوكرده‌وه. ناوه‌ڕۆكی ئه‌م رۆژنامه‌یه سیاسی بوو، مه‌به‌ستی دژاییه‌تی نه‌یارانی ئه‌ڵمانیا‌و هه‌روه‌ها دابینكردن‌و پاراستنی سه‌ربه‌خۆیی ئێران بوو، هه‌موو خه‌رجی ئه‌م رۆژنامه‌یه‌ش له‌ئه‌ستۆی وڵاتی ئه‌ڵمانیا بوو(تقی زاده،1995 :6-183 )
گوتاری لایه‌نگری له‌ئه‌ڵمانیا له‌ئێرانی پێش شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی یه‌كێك له‌گوتاره سه‌ره‌كییه سیاسییهكانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێران بوو. سه‌ركه‌وتنی خێرای ئه‌ڵمانیا له‌سه‌ره‌تاكانی شه‌ڕه‌وه، هاوده‌نگی ئه‌ڵمانیا‌و عوسمانی‌و بیرۆكه‌ی یه‌كێتیی ئیسلام‌و رق‌و بوغزی مێژوویی ئێرانییه‌كان له‌ڕووسیا‌و ئینگلیز له‌هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی زاڵبوونی ئه‌م گوتاره بوو، بۆ وێنه شاعیری ناوداری ئه‌و سه‌رده‌مه واته ئه‌دیبی پیشاوه‌ری له‌ستایشی ئه‌ڵمانیا ده‌فته‌ره شیعرێكی به‌ناوی «قه‌یسه‌رنامه» له 14 هه‌زار به‌یتدا به‌باڵای ئه‌ڵمانیا‌و شای ئه‌ڵمانیا هۆنیبووه‌وه‌‌و هه‌وه‌ها بههارو عیشقی‌و عارف‌و لاهۆتی شاعیرانی ناوداری ئه‌وسه‌رده‌مه‌ی ئێران هه‌موویان شێعریان بۆ ئه‌ڵمانیا‌و مه‌زنی ئه‌ڵمانیا نووسیبوو. (بهنام،1379 :8-7 )
پاش ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م‌و ئاماده‌بوونی هێزی رووسیا‌و ئینگلیز له‌خاكی ئێران، ئه‌ڵمانیایش ده‌سبه‌كار بوو چالاكی خۆی له‌چه‌ندین بواردا به‌ره‌پێدا، بۆ وێنه له‌بازنه‌ی پیاوانی ئایینی، سه‌رۆك خێڵیه‌كان، ئه‌فسه‌رانی سویدی نێو ژاندارمێری ئێران‌و دێمۆكراته‌كانی ناو پارله‌مان ده‌ستی به‌چالاكی‌و هاندانی خه‌ڵك بۆ پیشتیوانی له‌ئه‌ڵمانیا كرد. پێكهێنانی كۆمیته‌ی به‌رلین یه‌كێكی تر له‌چالاكییه‌كانی ئه‌ڵمانیا دژ به‌ڕووسیا‌و ئینگلیز بوو، ئه‌ڵمانیاییه‌كان بۆ هاندانی ئێرانییه‌كان له‌دژی ئه‌م دوو وڵاته له‌دوو ئامرازی ناسیۆنالیزمی ئێرانی‌و بیرۆكه‌ی یه‌كێتیی ئیسلام كه‌ڵكییان وه‌رده‌گرت(بهنام،1379 :10-9 )
پاش پێكهینانی كۆمیته‌ی به‌رلین له‌لایه‌ن ته‌قی زادهو رۆشنبیران‌و سیاسه‌توانانی ئێرانییه‌وه، چه‌ندین كه‌سیان به‌مه‌به‌ستی هاوكاری ئه‌ڵمانیا‌و عوسمانی‌و هاندانی خه‌ڵك له‌دژی ئینگلیزو رووسیا نارده‌وه ئێران. ئه‌گه‌ر چی ئه‌حمه‌د شا‌و سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێران به‌فه‌رمی بێلایه‌نی خۆیان راگه‌یاندبوو به‌ڵام به‌هۆی پێگه‌ی ستراتێژی ئێران‌و بێده‌سه‌ڵاتی شاە ئه‌م راگه‌یاندنه بێ ئاكام مایهوهو ئێران بووه گۆڕه‌پانی ململانێی به‌ره‌كانی شه‌ڕ، ئه‌ڵمانیا‌و لایه‌نگرانی ئه‌ڵمانیا، شا‌و سه‌رۆك وه‌زیرانیان هاندا كه تاران به‌ره‌وه ئه‌سفه‌هان به‌مه‌به‌ستی ئیدانه‌ی ده‌ستتێوه‌ردانی رووسیا‌و ئینگلیز به‌جێبهێڵن به‌ڵام له‌ترسی ئه‌م دوو وڵاته نه‌یانوێرا، دیمۆكراته‌كان‌و كومیته‌تی میللی رۆشتنه كرماشان‌و حكوومه‌تی میللی كاتیان پێكهێنا، به‌ڵام رووسیا شكستی پێ هێنان‌و بیرۆكه‌ی هاندانی جه‌ماوه‌ری ئێران له‌دژی رووسیا‌و ئینگلیز بێ ئاكام مایهوهو به‌گشتی چالاكی ئه‌ندامانی كومیته‌ی به‌رلین بۆ هاندانی جه‌ماوه‌ری ئێران له‌دژی رووسیا‌و ئینگلیزو دهركردنی ئه‌م دوو وڵاته له‌خاكی ئێران سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو.
كۆتایی شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی‌و شكستی به‌ره‌ی ئه‌ڵمانیا‌و رووسیا، كۆتایی كاری كۆمیته‌ی به‌رلین‌و سه‌رهه‌ڵدانی پشێویی‌و قه‌یران له‌ئێراندا چاره‌نووسی ئه‌ندامانی كۆمیته‌ی به‌رلینی به‌ره‌و سازكردنی بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلین‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی چه‌ندین رۆژنامهو بڵاڤۆكی گوتارسازی وه‌ك خولی نوێی كاوه له1920، ئیرانشار، فه‌ره‌نگستان‌و ئایه‌نده هاندا.
سه‌رهه‌ڵدانی بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلین:
پاش ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی ئه‌ندامانی پێشووی كۆمیته‌ی به‌رلین، وڵاتی ئه‌ڵمانیایان به‌ره‌و تاران‌و پاریس‌و هێند‌و شاره‌كانی تری جیهان به‌جێهێشت ته‌قی زادهو جه‌ماڵزاده‌‌و نه‌وه‌ی دووهه‌می ئێرانییه‌كانی به‌رلین، توانییان به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی نوێی كاوه‌‌و دواتر ئێرانشار‌و فه‌ره‌نگستان‌و ئایه‌نده‌‌و هه‌روه‌ها راكێشانی خوێندكارانی نه‌وه‌ی نوێی ئێرانی بۆ ئه‌ڵمانیا، بازنه‌یه‌كی رۆشنبیری له‌ده‌وروبه‌ری ئه‌م چه‌ند رۆژنامه پێكبهێنن كه به بازنه‌ی به‌رلین ناسراوه. ئه‌م بازنه‌یه توانی له‌زاڵكردنی گوتاری پێكهینانی گوتاری ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ی مودێرنی ئێران‌و ناسیۆنالیزمی كولتووری‌و به‌گشتی رووخانی پاشاییه‌تی قاجارو سه‌رهه‌ڵدانی حكوومه‌تی ره‌زاشای په‌هله‌وی وه‌ك نوێنه‌ری ناسیۆنالیزمی كولتووری له‌سه‌ر بنه‌مای كولتووری فارس‌و مێژووی باستانی(كۆنی) ئێران‌و زمانی فارسی‌و ده‌وڵه‌تێكی ناوه‌ندی به‌هێز رۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌بێت.
به‌رلینییه‌كانی نێوان ساڵه‌كانی 1915 بۆ 1930 چه‌ندین كۆڕ‌و كۆمای رۆشنبیرییان سازكردو ده‌رنجامی ئه‌م كۆما‌و كۆبوونه‌وانه بووه هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی چه‌ندین رۆژنامهو گوڤار به‌ناوه‌كانی ژێره‌وه: گوڤاری كاوه(1922-1916) ،گوڤاری ئێرانشار(1927-1922 ) ،گوڤاری نامه‌ی فه‌ره‌نگستان(1927-1922) گوڤاری زانست‌و هونه‌ر(1928-1927)و رۆژنامه‌ی پیكار(خه‌بات)(1931-1930)
گوڤاری كاوه (خولی نوێ):
پاش كۆتایی خولی یه‌كه‌می كاوه، بیرمه‌ندان‌و نووسه‌رانی بهناوبانگی كۆمیته‌ی به‌رلین‌و ئه‌ندامانی نووسه‌ری خولی یه‌كه‌می كاوه وه‌ك محه‌مه‌د قه‌زوینی‌و برایم پوورداود شاری به‌رلینیان به‌ره‌وه پاریس‌و هیند به‌جێهێشت‌و ته‌قی زادهو جه‌ماڵزاده به‌ته‌نیایی‌و به‌یارمه‌تی خوێندكارانی نه‌وه‌ی نوێی ئێران له‌به‌رلین خولی دووهه‌می كاوه‌یان به‌خه‌رجی خۆیان درێژه دا.
گرنگیدان به‌زمانی فارسی، بایه‌خ به‌په‌روه‌رده‌ی گشتی، دژاییه‌تی گه‌نده‌ڵی‌و خورافات، دژاییه‌تی نیشتمانپه‌روه‌رانی نه‌زان، ئاگابوون له‌مێژووی ئێران‌و دژاییه‌تی ده‌مارگیری ئایینی‌و پێویستی چاكسازی له‌بواره‌كانی وه‌ك په‌روه‌ردی گشتی، بڵاوكردنه‌وه‌ی كتێبی سوودمه‌ند، وه‌رگرتنی بنه‌ما رۆژئاواییه‌كان، پاراستنی یه‌كێتیی نه‌ته‌وه‌ی ئێران، پاراستنی زمانی فارسی، شه‌ڕ له‌دژی تلیاك خۆری‌و ده‌مارگری ئایینی، پاراستنی سه‌ربه‌خۆیی ئێران، ئازادی ژنان، له‌گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری گوڤاری خولی دووهه‌می كاوه بوو. شایانی ئاماژه‌ییه پڕوپاگه‌نده بۆ دابینكردنی سیسته‌می مونه‌وه‌ر(دكتاتۆری رووناك بین‌و به‌واتاییه‌ك دیكتاتۆرێكی باش‌و ناسیۆنالیزم) گرنگترین خاڵی گوتاری گوڤاری كاوه بوو، به‌واتاییه‌ك نووسه‌رانی كاوه لایه‌نگری ئه‌وه بوون كه پێویسته له‌ئێراندا حكوومه‌تێكی ئیستبدادی به‌هێز ده‌سه‌ڵات به‌ده‌سته‌وه بگرێت تا بتوانیت پارێزه‌ری سه‌ربه‌خۆیی‌و سه‌روه‌ری خاكی ئێران بێت‌و هه‌روه‌ها بتوانیت له‌ڕێگه‌ی زۆره‌وه ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌یه‌كی به‌هێز له‌ئێراندا دامه‌زرێنیت‌و ئه‌وان ناوی ئه‌م سیسته‌مه ئیستبدادیانه‌ی ناو نابوو ئیستبدادی مونه‌وه‌ر یان ئیستبدادی رووناك. ئه‌و كاته دابه‌شبوونی خاكی ئێران، نیگه‌رانی سه‌ره‌كی رۆشنبیران‌و سیاسه‌تمه‌دارانی به‌رجه‌سته‌ی ئێران بوو.
كاوه پاش یه‌ك ساڵ به‌هۆی گرفتی دارایی، داخرا. ته‌قی زاده كه‌ساییه‌تی به‌رجه‌سته بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلین، ئه‌م شاره‌ی به‌جێهێشت. (بهنام،1379 :88-78)
گوڤاری ئێرانشار:
یه‌كه‌م ژماره‌ی ئێرانشار به‌سه‌رنووسه‌ری كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار‌و چه‌ند مانگ پاش داخستنی خولی دووهه‌می كاوه‌‌و له‌مانگی ژوه‌نی 1922 بڵاوكرایه‌وه‌‌و تا ساڵی 1927 بهردهوام بوو.
له‌سه‌رجه‌می 236 وتاری ئه‌م گوڤاره،73 وتار سه‌باره‌ت به‌گرنگی فێركردن‌و په‌روه‌رده‌ی گشتی، 45 وتار سه‌باره‌ت به‌دۆخی ژنان، 30 وتار له‌ستایشی مێژووی باستان‌و 40 وتار فه‌لسه‌فی سه‌باره‌ت به‌بابه‌تی جیاواز له‌گوڤاری ئیرانشار بڵاوكرایه‌وه (بهنام،1379 :89 ).
ره‌خنه‌گرتن له‌دیارده ناشیرینه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێران، ژیانه‌وه‌ی رۆحی نه‌ته‌وه‌یی، گرنگیدان به‌زمانی فارسی، گرنگیدان به‌مێژووی باستان‌و رۆحی ئێرانی‌و پڕوپاگه‌نده بۆ پیاوێكی ئاسنین‌و به‌ده‌سه‌ڵاتی وه‌ك ره‌زاخان ئه‌و سه‌رده‌مه‌‌و ره‌زا شای په‌هله‌وی دوایی له‌گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری رۆشنبیری گوڤاری ئێرانشاربوون.
نووسه‌رانی ئه‌م گوڤاره جیا له‌لایه‌نگری له‌ئیستبدادی مونه‌وه‌ر به‌لاساییه‌كردنه‌وه له‌ڕۆشنبیرانی كاوه، جه‌ختیان له‌وه ده‌كرده‌وه كه ئێرانی پاش جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م بۆ پاراستنی سه‌ربه‌خۆیی‌و سه‌روه‌ری خاكی ئێران پێویستی به‌سه‌رۆكێكی به‌ده‌سه‌ڵات‌و به‌هێز هه‌یه‌و پێیان وابوو ته‌نیا پێاویكی ئاسنین‌و سیسته‌مێكی ئیستبدادی مونه‌وه‌ر ده‌توانیت ئێران له‌ڕووخان‌و دابه‌شبوون رزگار بكات‌و حكوومه‌تێكی به‌هێزی ناوه‌ندخوازی ئێرانی له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌ی فارس پێكبهێنیت.
نامه‌ی فه‌ره‌نگستان:
خوێندكارانی نه‌وه‌ی دووهه‌می ئێرانی نیشته‌جێی به‌رلین به‌مه‌به‌ستی ناسین‌و چاره‌سه‌ركردنی هۆكاره‌كانی دواكه‌وتنی ئێران، ئه‌نجوومه‌نی «جه‌ماوه‌ری هیوای ئێران»یان پێكهینا. گۆڤاری نامه‌ی فه‌ره‌نگستان به‌رهه‌می بیری ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه بوو. نووسه‌ران‌و ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه به‌ده‌ركردنی گوڤاری نامه‌ی فه‌ره‌نگستان واته كه‌سانی وه‌ك موشفه‌قی كازمی، غولام حوسینی فروهه‌ر، نه‌فیسی‌و ئه‌حه‌مه‌دی فه‌رهادی دواتر بوونه به‌شێك له‌به‌رنامه داڕێژه‌رانی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی‌و كولتووری حكوومه‌تی نوێی ئێران واته پاشاییه‌تی په‌هله‌وی.
ژیانه‌وه‌ی ئێران، پڕوپاگه‌نده بۆ زهرورهتی سیسته‌می ئیستبدادی مونه‌وه‌ر (به‌لاساییكردنه‌وه له‌نووسه‌رانی گوڤاری كاوه) پێویستی ئێران به‌سه‌رهه‌ڵدانی پیاوێكی ئاسنیین‌و به‌ده‌سه‌ڵات‌و ناسیۆنالیست (به‌لاساییكردنه‌وه له‌نووسه‌رانی ئێرانشار) ئازادی ژنان، دژاییه‌تی خورافات‌و نه‌زانی‌و زهرورهتی په‌ره‌پێدانی ناسیۆنالیزمی كولتووری‌و ناوه‌ندیخوازی له‌گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری نامه‌ی فه‌ره‌نگستان بوو. (بهنام،1379 :100-96 )
به‌گشتی سه‌ی حه‌سنی ته‌قی زاده، كازم زاده‌ی ئێرانشار، مه‌حه‌مه‌د عه‌لی جه‌ماڵزاده‌‌و موشفه‌قی كازه‌مزاده له‌به‌ناوبانگترین روشنبێرانی بازنه‌ی رۆشنبیری به‌رلینن كه له‌گه‌ڵ كه‌سانی وه‌ك ئهحمهدی كه‌سره‌وه‌ی‌و مه‌حمودی ئهفشارو چه‌ندین شاعیری بهناوبانگی وه‌ك بههارو عارفی قه‌زوینی‌و عێشقی‌و فه‌رۆخی یه‌زدی، نه‌وه‌ی دووهه‌می رۆشنبیری ئێران پێكده‌هێنن كه له‌م یادداشتانه‌دا ئاماژه به‌ژیان‌و به‌رهه‌م‌و ئه‌ندیشه‌كانی به‌ناوبانگترین رۆشنبیرانی ئه‌م نه‌وه ده‌كه‌ین.
سه‌ید‌ی حه‌سه‌نی ته‌قی زاده(197-1878)
به‌ناوبانگترین سیاسه‌تمه‌داری رۆشنبیری نه‌وه‌ی دووهه‌م‌و لایه‌نگری به‌ڕۆژئاوایی كردنی ئێران بوو.
سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی زاده له‌شاری ته‌ورێز له‌دایك بووه. له‌ته‌مه‌نی4 ساڵاندا ره‌وانه‌ی مه‌كته‌به سونه‌تییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ته‌ورێزكراو بۆ ماوه‌ی10ساڵ خه‌ریكی خوێندنی زمانی عه‌ره‌بی، مه‌نتق‌و شه‌رع‌و به‌گشتی زانسته ئایینیه‌كان بوو، به‌ڵام له‌ته‌مه‌نی14 ساڵان به‌دواوه له‌باتی خۆ خه‌ریككردنی به‌زانسته ئایینیه‌كان، رووی كرده فێربوونی زانستی وه‌ك ماتماتیك، فیزیاو پزیشكی‌و هه‌روه‌ها فێربوونی زمانه‌كانی ئینگلیزی‌و فه‌ڕه‌نسی‌و دواتر كاروباری سیاسی‌و رۆشنبیری.
ته‌قی زاده له‌ساڵی1898و له‌شاری ته‌ورێز، خوێندنگه‌یه‌كی سه‌رده‌میانه‌و مودێرنی به‌ناوی«ته‌ربیه‌ت»كردووه‌و مه‌به‌ستی ئه‌وه بوو كه شێوازی په‌روه‌رده له‌سونه‌تییه‌وه به‌ره‌و مودێرن‌و سه‌رده‌میانه بگۆڕێت، به‌ڵام به‌هۆی دژایه‌تی پیاوانی ئایینی‌و مه‌لاكان‌و كۆنه‌خوازانی ته‌ورێز‌ه داخرا، هاوكات كتێب فرۆشییه‌كیشی كردوه به‌مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی و‌شیاری خه‌ڵكی ئازه‌ربایجان‌وكۆكردنه‌وه‌ی خوێنه‌واران‌و رۆشنبیرانی ته‌ورێز لهدهوری خۆی، به‌ڵام ئه‌م كاره‌ش دژایه‌تی مه‌لاكانی لێکه‌وته‌وه، بۆیه له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا داخرا، پاش داخستنی ئه‌م دوو ناوه‌نده له‌كۆتایی ساڵی1902 له‌گه‌ڵ چه‌ند هاوڕێیه‌كی نزیكی گۆڤارێکی هونه‌ری-ئه‌ده‌بییان به‌ناوی«گه‌نجینه‌ی فنوون» بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵ بڵاوكرده‌وه که دوو مانگ جارێک ده‌رده‌چوو، پاش داخرانی ئه‌م گۆڤاره له‌ساڵی1904 به‌ره‌و قه‌فقازو ئه‌سته‌مبۆڵ‌و میسرو بیرووت گه‌شتێكی ده‌سپێكردو له‌م سه‌فه‌ره‌دا چاوی به‌جۆرج زه‌یدان سه‌رنووسه‌ری مانگنامه‌ی هیلال‌و شێخ عه‌بدو موفتی بهناوبانگی میسر كه‌وت‌و پاش یه‌ك ساڵ گه‌ڕایه‌وه ته‌ورێزو گه‌ڕانه‌وه‌ی هاوكات بوو له‌گه‌ڵ شۆڕشی مه‌شروتییه‌ت‌و ده‌سپێكردنی ژیانێكی سیاسی.
ده‌یه‌ی یه‌كه‌می1900 له‌مێژووی ئێراندا به‌هۆی رووداوی مه‌شروتییه‌ت به‌یه‌كێك له‌گرنگترین‌و پڕ كاره‌ساتترین سه‌رده‌مه‌كانی مێژووی ئێران دێته ئه‌ژمار، هاوكات له‌گه‌ڵ تاران، شاری ته‌ورێزیش وه‌ك دووهه‌م شاری گرنگی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ئێران، گوتاری مه‌شروتییه‌تخوازی‌و حكومه‌تی یاسا له‌سه‌ر رووناكبیران‌و خوێنده‌وارانی ته‌ورێزو به‌تایبه‌ت سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی زاده كاریگه‌ری ته‌واوی نابوو.
پاش سه‌ركه‌وتنی مه‌شروتییه‌تخوازان له‌به‌رواری ته‌شرینی دووهه‌می ساڵی1906، ته‌قی زاده، ئه‌وكاته‌ی که له‌ته‌ورێز نه‌بوو وه‌ك سوپاس‌و پێزانینی ئازه‌ربایجان بۆ هه‌وڵ‌و چالاكی سیاسی‌و رۆشنبیری ئه‌و له‌كاتی شۆڕشی مه‌شروتییه‌ت، وه‌ك یه‌كێك له‌‌نوێنه‌ره‌كانی شاری ته‌ورێز بۆ یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی ئێران ده‌ستنیشانكراو له‌ڕێگه‌ی تێلگرافه‌وه ئاگادار كرایه‌وه‌و خۆی له‌مباره‌یه‌وه ده‌نووسێت:«ئه‌و كاته من له‌سه‌ره‌تای ته‌مه‌نی(30) ساڵاندا بووم، پێش هه‌ڵبژاردنم بۆ نوێنه‌رایه‌تی به به‌رده‌وامی له‌كۆبوونه‌وه‌كانی یه‌كه‌م خولی پهرلهمان وه‌ك گوێگر له‌ڕیزی میوانانی پهرلهمان ئاماده ده‌بووم، رۆژێک له‌ڕێگه‌ی تێلگرافه‌وه ئاگادار كرامه‌وه كه گوایه وه‌ك نوێنه‌ری شاری ته‌ورێز ده‌ستنیشان كراو‌م. ویستم تا بڕوانامه‌ی نوێنه‌رایه‌تیم له‌لایان ئه‌ندامانی په‌رله‌مانه‌وه په‌سه‌ند بكرێت، وه‌ك پێشوو له‌ڕیزی میوانان ئاماده‌بم، به‌ڵام سه‌رۆكی پهرلهمان واته به‌رێز سه‌نیعوده‌وله هانی دا‌م به‌فه‌رمی له‌سه‌ر كورسی نوێنه‌رانی یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی ئێران ئاماده بم»(تقی زاده،1345: 4) پاش ماوه‌یه‌ك له‌كاروباری پهرلهمان به‌هۆی دروسبوونی دژایه‌تی له‌نێوان محه‌مه‌د عه‌لی شاە و مه‌شروتییه‌تخوازان، په‌رله‌مانی ئێران به‌فه‌رمانی شاە كاولكراو داخرا. پاش داخرانی پهرلهمان له‌لایان محه‌مه‌د عه‌لی شاە و گرتن‌و لێدان‌و كوشتنی مه‌شروتییه‌تخوازان، ته‌قی زاده هانای برده باڵیۆزخانه‌ی ئینگلیزو ده‌رنجام به‌یارمه‌تی باڵیۆزی ئینگلیز به‌ره‌و فه‌ڕه‌نسا هه‌ڵات‌و له‌شاری پاریس نیشته‌جێ بوو، به‌ڵام پاش چه‌ندی مانگ، له‌سه‌ر بانگهێشتی ئێرانناس‌و رۆژهه‌ڵاتناسی بهناوبانگی ئینگلیزی واته ئیدوارد براون، وه‌ك مامۆستای زمانی فارسی له‌زانكۆی كه‌مبریجی ئینگلیز ده‌ستی به‌كاری وانه وتنه‌وه كرد.
ته‌قی زاده پاش سه‌ركه‌وتنی دووباره‌ی لایه‌نگرانی مه‌شروتییه‌ت له‌ڕۆژ7 كانوونی یه‌كه‌می1909 گه‌ڕایه‌وه ته‌ورێزو پاشان به‌ره‌و تاران به‌ڕێكه‌وت‌و بوو به‌ئه‌ندامی لێژنه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری سه‌ركه‌وتوانی شۆڕشی مه‌شروتییه‌ت‌و له‌لابردنی محه‌مه‌د عه‌لی شاە و هێنانی ئه‌حمه‌د شای كوڕی وه‌ك پادشای نوێی ئێران، رۆڵی سه‌ره‌كی هه‌بوو. به‌هاتنی ئه‌حمه‌د شاە و كرانه‌وه‌ی خولی دووهه‌می په‌رله‌مانی ئێران، بۆ دووه‌مجار وه‌ك نوێنه‌ری ته‌ورێز ده‌ستنیشانكراو به‌هۆی زانایی‌و توانایی‌و بهناوبانگی كرا بهسه‌رۆكی یه‌كه‌م پارتی دیموكراتی په‌رله‌مانی ئێران، دژایه‌تی‌و شه‌ڕی نێوان دوو به‌ره‌ی پهرلهمان واته دیموكراته‌كان‌ومیانه‌ڕه‌وه‌كان گه‌یشته ئه‌و راده‌یه كه له‌ده‌ره‌وه‌ی پهرلهمان كه‌وتنه تیرۆركردنی یه‌كتری‌و دهركردنی فتوا له‌دژی به‌ره‌ی دیموكرات‌و به‌تایبه‌ت خودی ته‌قی زاده، بۆ نموونه پاش كێشه‌ی تیرۆری موجته‌هد‌ی بهناوبانگی تاران‌و تاوانباركردنی ته‌قی زاده به‌ڕۆڵی له‌م تیرۆره، مه‌لاكانی شاری نه‌جه‌ف وه‌ك پێگه‌ی سه‌ره‌كی موجته‌هدانی شیعه، فتواییاندا به‌كوشتنی ته‌قی زادهو ئه‌ویش به‌ناچاری تارانی به‌ره‌و ئه‌سته‌مبول به‌جێ هێشت‌و پاش دوو ساڵ مانه‌وه له‌ئه‌سته‌مبول له‌ساڵی1913 رۆشته ئه‌مریكاو ماوه‌ی13مانگ له‌ئه‌مریكا مایه‌وه تا له‌سه‌ر ده‌عوه‌تی بالیۆزی ئه‌ڵمان له‌ساڵی 1914 هاته ئه‌ڵمان‌و له‌شاری به‌رلین نیشته‌جێ بوو.
ته‌قی زادهو کۆمیته‌ی به‌رلین:
ته‌قی زاده پاش هاتنی بۆ به‌رلین له‌ڕێگه‌ی نامه‌وه زۆربه‌ی رۆشنبیران‌و ساسه‌تمه‌دارانی ئێرانی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتی به مه‌به‌ستی یارمه‌تی ئه‌ڵمان‌و عوسمانی له‌دژی روسیاو ئینگلیز له‌جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی بانگهێشتی شاری به‌رلین كردو بۆ ئه‌م مه‌به‌سته كۆمیته‌ی به‌رلینی پێكهێنا. به‌كۆتایی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی‌و شكستی ئه‌ڵمان، زۆربه‌ی ئه‌ندامانی كۆمیته‌ی به‌رلین گه‌ڕانه‌‌وه بۆ ئێران‌و چه‌ندین وڵاتی ئه‌وروپایی‌و ته‌نیا كازه‌م زاده‌ی ئیرانشارو جه‌مالزاده‌و ته‌قی زاده له‌به‌رلین مانه‌وه.
ئه‌م سێ كه‌سه توانیان به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی دووهه‌می گۆڤاری كاوه له‌ساڵی1920، به‌ردی بناغه‌ی پیكهێنانی ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌ی مودێرنی ئێرانی له‌سه‌ر بنه‌مای ناسیۆنالیزمی فه‌رهه‌نگی‌و شوناسی نوێی ئێرانی له‌سه‌ر بنه‌مای مێژووی كۆنی ئێران‌و زمانی فارسی دابمه‌رزێنن.
ته‌قی زاده پاش شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ری1917سۆڤیه‌ت سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له‌شاری به‌رلین بوو، به‌فه‌رمانی حكومه‌تی ئێران بۆ ئاماده‌كردنی رێكکه‌وتننامه‌ی گرنگی26 شوباتی1921نێوان ئێران‌و سۆڤیه‌ت به‌نوێنه‌رایه‌تی ده‌وڵه‌تی ئێران رۆشته موسكۆو پاش كۆتایی كاره‌كه‌ی گه‌ڕایه‌وه به‌رلین‌و به‌داخرانی گۆڤاری كاوه لهبهر گرفتی ماڵی به‌رلینی به‌ره‌وه له‌نده‌ن به‌جێهێشت.
ته‌قی زاده له‌خوولی سێهه‌م وه‌ك نوێنه‌ری تاران ده‌سنیشانكرا، به‌ڵام قبووڵی نه‌كردو ده‌رنجام بۆ خولی پێنجه‌م وه‌ك نوێنه‌ری تاران كه دووباره ده‌سنیشانكرابووه، گه‌ڕایه‌وه ئێران. پاش رووخانی پاشایه‌تی قاجارو سه‌رهه‌ڵدانی حكومه‌تی په‌هله‌وی له‌ساڵی 1925 لهیهكهم كابینه‌یدا كرا به‌وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئێران، به‌ڵام پاش ماوه‌یه‌كی كورت وازی هێناو بۆ جارێكی تر گه‌ڕایه‌وه ئه‌وروپا. ته‌قی زاده پاش سێ ساڵ مانه‌وه له‌ساڵی1927 وه‌ك نوێنه‌ری تاران له‌خوولی شه‌شه‌می پهرلهمان بۆ جاری سێهه‌م ده‌ستنیشانكراو گه‌ڕایه‌وه تاران‌و له‌م ماوه‌شدا وه‌ك پارێزگاری خوراسان‌و وه‌زیری دارایی‌و باڵیۆزی ئێران له له‌نده‌ن ده‌سنیشانكرا.
ته‌قی زاده پاش وازهێنانی دووباره‌و چه‌ند جاره له‌كاروباری وه‌زاره‌ت، له‌ساڵی1933جاریكی تر گه‌ڕایه‌و پاریس‌و دواتر له‌نده‌ن‌و وه‌ك باڵیۆز ئێران له‌شاره‌كانی پاریس‌و له‌نده‌ن‌و رۆم‌و به‌رلین سه‌رقاڵی كار بوو.
هه‌ڵبه‌ت له‌پاڵ كاروباری سیاسی له‌م ماوه‌شدا هه‌ر خه‌ریكی نووسین‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی كتێب‌و لێكۆڵینه‌وه بوو، بۆ نموونه بۆ ماوه‌ی15مانگ له‌به‌رلین خه‌ریكی لێكۆڵینه‌وه بوو، سه‌باره‌ت به‌مێژووی عه‌ره‌ب‌و به‌ده‌عوه‌تی ئه‌نجوومه‌نی نیۆده‌وڵه‌تی رۆژهه‌ڵاتناسانی له‌وڵاتی ئیتاڵیا ئاماده‌بوو و له‌ساڵی1936بۆ ماوه‌ی شه‌ش ساڵ وه‌ك مامۆستای زمان‌و ئه‌ده‌بی فارسی له‌خوێندنگه‌ی موتاله‌عه رۆژهه‌ڵاتییه‌كانی له‌نده‌ن خه‌ریكی وانه وتن‌و لێكۆڵینه‌وه بوو.
پاش داگیركردنی ئێران له‌ساڵی1941و له‌كاتی جه‌نگی جیهانی دووهه‌م به‌بیانووی یارمه‌تی ئه‌ڵمان له‌لایان ره‌زا شا‌وه، جارێكی تر وه‌ك باڵیۆزی ئیران له له‌نده‌ن ده‌سنیشانكراو له‌پرسی ئازه‌ربایجان‌و كوردستان وه‌ك نوێنه‌ری ئێران له‌‌ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش ئاماده‌بوو و پاش چاره‌سه‌ركردنی بڕێك پرسی سه‌ره‌كی له‌ساڵی1947 گه‌ڕایه‌وه ئێران‌و بۆ جارێكی دیکه له‌خوولی15پهرلهمان، وه‌ك نوێنه‌ری ته‌وریز ده‌سنیشانكرا.
دوا رۆژه‌کانی ته‌قی زاده
به‌كرانه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی پیرانی(سنا) ئێران له‌ساڵی1950 وه‌ك یه‌كه‌م سه‌رۆكی ئه‌م ئه‌نجوومه‌ن دانراو پاش سێ ساڵ به‌هۆی ته‌مه‌نی زۆره‌وه وازی هێناو له‌شوباتی 1954 به بانگهێشتی فه‌رمی زانكۆی كۆلۆمبیا رۆشته ئه‌مریكاو پاش چه‌ندین مانگ گه‌ڕایه‌وه ئێران‌و له‌کۆتایی ته‌مه‌نی تووشی ئیفلیجی بوو. ته‌قی زاده ده‌رنجام له‌رێکه‌وتی28 كانوونی دووهه‌می1970و له‌ته‌مه‌نی94 ساڵانداو پاش70ساڵ چالاكی سیاسی‌و رۆشنیری كۆچی دوایی كرد. موحاكه‌ماتی مێژوویی، سه‌ره‌تای په‌روه‌رده‌ی گشتی، له‌په‌رویزه‌وه بۆ چه‌نگیز، رۆژ ژمێری له‌ئێرانی كۆن، پێویستی پاراستنی زمانی فارسی، مێژووی عه‌ره‌ب‌و قه‌ومی عه‌ره‌ب، تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی سروشتی‌و نه‌ته‌وه‌ییمانی‌و ئاینیی مانی، كورته‌ی مێژووی سه‌ره‌تای شۆڕش‌و مه‌شروتییه‌تی ئێران، وه‌رگرتنی شارستانییه‌تی رۆژئاوی‌وچه‌ندین وتاری زانستی‌و ئه‌ده‌بی‌و مێژوویی به‌زمانه‌كانی فارسی‌و ئه‌ڵمانی‌و ئینگلیزی‌و فه‌ڕه‌نسی به‌شێك له‌به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌م سیاسه‌تمه‌دارو رۆشنبیره به‌ناوبانگه‌ی ئێرانه.
گوتاری رۆشنبیری ته‌قی زاده:
ته‌قی زاده 94 ساڵ ته‌مه‌نی كرد، ته‌مه‌نی زۆرو درێژی ته‌قی زاده بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه سێ نه‌وه‌ی رۆشنبیری ئێران، واته نه‌وه‌ی یه‌كه‌م‌و دووه‌م‌و سێهه‌م ببینێت، كارنامه‌ی رۆشنبیری ته‌قی زاده به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی خوولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه له‌ساڵی 1920 ده‌سپێده‌كات.
كارنامه‌ی رۆشنبیری ته‌قی زاده به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه له‌كۆتایی ده‌یه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م، واته له‌ساڵی1920وه ده‌سپێده‌كات. رۆژئاخوازی، لایه‌نگری له‌سیستمی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخوازو چاكسازی بنه‌ڕه‌تی كه‌لتووری‌و سیاسی ره‌نگه له‌ڕێزی گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری رۆشنبیری ته‌قی زاده بێت، كه لێره‌دا به‌خێرایی ئاماژه‌یان پێده‌كه‌ین.
رۆژئاواخوازی:
»ده‌بێت بێ هیچ چه‌شنه مه‌رجێك شارستانییه‌تی رۆژئاوایی به‌ته‌واوه‌‌تی قبووڵبكه‌ین. واته هه‌م له‌باری جه‌سته‌و هه‌م له‌باری رۆحییه‌وه خۆمان ته‌سلیمی شارستانییه‌تی رۆژئاوا بكه‌ین‌و جگه له‌زمان لاسایی له‌داب‌و نه‌ریت، په‌روه‌رده ، زانست، سه‌نعه‌ت‌و شێوازی ژیان به‌ڕۆژئاوایی بكه‌ینه‌وه‌و به‌واتایه‌ك ببینه رۆژئاوایی‌و هه‌ر چه‌شنه خۆ به‌زلزانین‌و ره‌خنه‌گرتنه‌ێكی بێمانا كه به‌رهه‌می به‌هه‌ڵه تێگه‌یشتنی چه‌مكی نیشتمانپه‌روه‌ریی به‌لاوه‌نێن‌و ئه‌م تێگه‌یشتنه له‌نیشتمان به‌نیشتمانپه‌روه‌ریی هه‌ڵه‌و درۆیینه پێناسه بكه‌ین‌و بۆ پاراستنی زمان‌و ئه‌ده‌بیاتی فارسی هه‌وڵی بێوچان بده‌ین» ته‌قی زاده (كاوه،1920 :1)
ئه‌م نووسراوه‌ی سه‌ره‌وه به‌شێكه له‌وتاره به‌ناوبانگه‌كه‌ی سه‌ید حه‌سه‌نی ته‌قی زاده له‌یه‌كه‌مین ژماره‌ی خولی نوێ رۆژنامه‌ی كاوه، كه وه‌ك ده‌ستپێكی گوتاری رۆژئاواخوازیی‌و تیۆری به‌ڕۆژئاواكردنی ئێران دێته ئه‌ژمارو پێناسه‌ی ده‌كه‌ن‌و تا ئێستا‌ش باس‌و ململانێی نێوان دوو گوتاری رۆژئاخوازی‌و رۆژئاوا دژی له‌سه‌ر ئه‌م تیۆره ته‌قی زاده به‌رده‌وامه‌و ده‌توانین بڵێین له‌مێژووی رۆشنبیری ئێران هیچ ده‌ق‌و تیۆرو نووسینێك به‌ڕاده‌ی ئه‌م وتاره‌ی ته‌قی زاده ده‌نگدانه‌وه‌و ره‌نگدانه‌وه‌ی نه‌بووه‌و پڕچه‌كرداری جۆراوجۆری دروستنه‌كردووه.
ته‌قی زاده لهیهكهم ژماره‌ی خولی دووه‌می كاوه به‌ڕاشكاوی رایه‌گه‌یاند كه رۆژنامه‌ی كاوه به‌رهه‌می سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی بووه. هاوكات له‌گه‌ڵ كۆتایی هاتنی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و گه‌یشتن به‌ئاشته‌وایی نێو نه‌ته‌وه‌یی، رێبازو شێوازی كاوه‌ش تووشی گۆڕان هاتووه‌و رۆژنامه‌ی كاوه لێره‌وه تایبه‌ته بۆبڵاوكردنه‌وه‌ی وتاری ئه‌ده‌بی، زانستی‌و مێژوویی‌و مه‌به‌ست‌و سیاسه‌تی سه‌ره‌كی ئه‌م رۆژنامه‌یه، گه‌شه‌پێدان‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی شارستانییه‌ت‌و ژیاری رۆژئاوایی له‌ئێراند‌‌او دژ به‌ده‌مارگرژی‌و ده‌مارگرێ هه‌ڵوێست ده‌گرێت‌و له‌خزمه‌ت پاراستنی یه‌كپارچه‌یی‌و یه‌كڕیزی نه‌ته‌وه‌و سه‌روه‌ری خاكی ئێرانه‌و هه‌وڵ بۆ خاوێنكردن‌و پاراستنی زمان‌و ئه‌ده‌بیاتی فارسی به‌ئه‌ركی خۆی ده‌زانێت(كاوه،1920، ش26 : 2-1)
ته‌قی زاده جیا له‌بڵاوكردنه‌وه‌ی مانیفێستی به‌ڕۆژئاواییكردن‌و رۆژئاواییخوازی له‌سه‌ره‌تای ژماره‌ی یه‌كه‌می خولی نوێی كاوه به‌ڕاشكاوی باس له‌وه ده‌كات، مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی خولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه گه‌شه‌پێدانی شارستانییه‌تی رۆژئاواییه له‌ئێران‌و ده‌بێت ئێرانییه‌كان جگه له‌زمان‌و پاراستنی زمانی فارسی له‌هه‌موو شتێكدا لاساییی رۆژئاوا بكه‌نه‌وه‌و به‌واتایه‌ك پێویسته ئێرانییه‌كان بۆ ده‌ربازبوون له‌دواكه‌وتویی‌و گه‌یشتن به‌كاروانی پێشكه‌وتن‌و به‌وته‌ی خودی ته‌قی زاده ئێرانییه‌كان له‌سەرتاپایانه‌وه دەبێ رەنگی رۆژئاوایی بەخۆوە بگرن‌و ئه‌م هه‌ڵوێست گرتنه بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه ته‌قی زاده وه‌ك ده‌ستپێشخه‌ری گوتاری رۆژئاواخوازی بكه‌وێته به‌ر ره‌خنه‌ی توندو تێژی رۆژئاواخوازان‌و ئایین په‌نایان.
ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ته‌قی زاده وه‌ک پێشتر ئاماژه‌مان پێدا زۆرترین كاردانه‌وه‌و ده‌نگدانه‌وه‌ی لێكه‌وته‌وه، له‌لایان دژه رۆژئاواییه‌كان واته چینی ئایین په‌نایان‌و نه‌ریت خوازان، وه‌ك خه‌یانتكارو نامۆپه‌رست‌و«غه‌ربزده«. «واته ئه‌و كه‌سه‌ی له‌شوناسی خۆی ده‌ربازبووه‌و له‌كه‌لتووری رۆژئاوا تواوه‌ته‌وه» تۆمه‌تبارو تاوانباركراو به‌گشتی ئه‌وه‌نده كایگه‌ری‌و ده‌نگدانه‌وه‌ی لێكه‌وته‌وه، تا ئێستا‌ش هێنده كاردانه‌وه‌ی هه‌یه، كه هه‌ر كات باس له‌ڕۆژئاواخوازی‌و كه‌لتووری رۆژئاوا ده‌كرێت، حه‌تمه‌ن به ته‌قی زادهو ئه‌م تیۆره‌ی ته‌قی زاده گرێده‌درێت .
له‌سه‌رده‌می خودی ته‌قی زاده‌ش هێنده به‌رجه‌سته‌و گه‌وره كرا بوو، كه هه‌ركات له‌كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی ته‌قی زاده ئاماده ده‌بوو، سه‌باره‌ت به‌گوتارو بۆچوونی رۆژئاخوازی‌و ئه‌و قسانه‌ی یه‌كه‌مین ژماره‌ی خولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه، واته تیۆری به‌ڕۆژئاواكردنی ئێران پرسیاریان لێده‌كرد، به‌واتایه‌ك تا كۆتایی ته‌مه‌نی ئه‌م تیۆه‌ره وه‌ك به‌شێكی جیانه‌كراوه له‌ژیانی مایه‌وه، ئه‌ویش ناچار به‌وه‌ڵام‌و شرۆڤه‌و تێبینی‌و جارجاریش كه‌ماندن‌و پوخته‌كردنی ئه‌و تیۆره ده‌بوو، بۆ نموونه له‌نامه‌یه‌كدا بۆ هاوڕێیه‌كی واته ئه‌بو حه‌سه‌نی ئیبتیهاج نووسی:«ئه‌گه‌ر من خه‌ڵكم27 ساڵ له‌مه‌و پێش بۆ وه‌رگرتن‌و لاساییكردنه‌وه له‌شارستانییه‌ت‌و ژیاری رۆژئاوا هانداو پێشنیارمكرد ئێرانییه‌كان له‌ڕووی جه‌سته‌و رۆحه‌وه ببنه رۆژئاوایی، ئه‌وا قه‌د مه‌به‌ستم ئه‌وه نه‌بووه وه‌ك شێت‌و گه‌وج‌و بێ عه‌قڵ لاسایی رۆژئاوا بكه‌نه‌وه، به‌ڵكو مه‌به‌ستم ئه‌وه بوو له‌باری خاوێنكردنی جل‌و به‌رگ‌و خانوو و كوچه‌و كۆڵان، دووركه‌وتنه‌وه له‌جنێودان‌و شتی نه‌شیاو و ناشیرین‌و فێربوونی شتی باش‌و سه‌رده‌مییانه‌ی وه‌ك ئاماده‌بوون له‌ده‌وامدا له‌كاتی خۆی‌و دووره په‌رێزی له‌فره قسه‌كردن، لاسایی رۆژئاوا بكه‌نه‌وه‌و له‌ڕووی رۆحیه‌وه له‌بواری خوێندن‌و به‌هێزكردنی بواری خوێنه‌وه‌رای‌و باشكردنی باری ژنان بكه‌ونه ژیر كاریگه‌ری رۆژئاوا(تقی زاده،1372 : 673 )
له‌به‌شێكی دیكه‌ی ئه‌م نامه‌دا به‌تۆره‌یی ده‌نووسێت:«بێگۆمان من به‌باشتری ده‌زانم نوێنه‌رانی ئیمه وه‌ك 70 ساڵ له‌مه‌و پێش جل‌و به‌رگ بپۆشن‌و ریش نه‌تاشن، به‌ڵام به‌كاتی خۆی له‌په‌رله‌مان ئاماده‌بن‌و به‌بیانووی جگه ره‌كێشان كات به‌فێڕۆ نه‌ده‌ن، ئه‌گه‌ر دانیشتنێكی پهرلهمان بڕیار بێ سه‌عات سێ‌و نیو به‌ڕێوه بچێت، پێنج‌و نیو ئاماده نه‌بن‌و تا شه‌ش‌و نیویش سه‌رۆك له‌په‌رله‌مان ئاماده نه‌بێت‌و نیو سه‌عاتیش بۆ گه‌یشتن به‌ڕاده‌ی پێویستی ئاماده‌بووانی پهرلهمان بۆ بڕیاردان چاوه‌ڕوان نه‌بێت‌و بیست خول پاش گه‌یشتنی پهرلهمان به‌ڕاده‌ی پێویستی پهرلهمانتاران. دووباره برێك له‌په‌رله‌مانتاران به‌بیانووی كێشانی جگه‌ره‌و چا نه‌چنه ده‌ره‌وه‌ی هۆڵی په‌رله‌مان‌و دووباره پهرلهمان نه‌گاته راده‌ی پێویست بۆ بڕیاردان. من نامه‌وێ هه‌موو پهرلهمانتاران رێش بتاشن‌و خۆیان ساف‌و لووس بكه‌ن، به‌ڵام پشت بكه‌نه شته جوان‌و باشه‌كانی رۆژئاوا. به‌د به‌ختی ئه‌وه‌یه ئێمه نه‌شارستانییه‌تی دیاری رۆژئاوامان وه‌رگرتووه نه‌شارستانییه‌تی مه‌عنه‌وی رۆژئاوا. له‌ڕواڵه‌تی شارستانییه‌تی رۆژئاوا جگه له‌قومارو گه‌نده‌ڵی‌و به‌شوێن كه‌وتنی ژنان‌و ئارایشتكردن شتی فێر نه‌بووین‌و له‌ڕۆحی شارستانییه‌تی رۆژئاواش جگه له‌نكۆڵی ئایین شتێک تێنه‌گه‌یشتین(تقی زاده،1372 : 3-672 )
ته‌قی زاده له‌جێگه‌یه‌كی دیكه‌دا له‌وانه‌یه به‌تۆڕه‌یی ده‌نووسێت:«شارستانییه‌ت واته فێری كتێب‌و زانست‌و خوێندنگه‌ی باڵاو سه‌نعه‌تی نوێ بوون(تقی زاده،1375 :65 )و به‌ڕاشكاوی گازنده ده‌كات.«ئێمه ویستمان وه‌ك رۆژئاوامان لێبێت نه‌ببێنه رۆژئاوایی(تقی زاده،1372: 141)
ته‌قی زاده تووشی سه‌رلێشێوان ده‌بێت:
دیاره ته‌قی زاده له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و هێرشانه‌ی بهردهوام ئاراسته‌ی ده‌كرا، تووشی سه‌رلێشیوان‌و چه‌شنه پارادۆكسه‌ك ده‌بێت، بۆ نموونه له‌لایكه‌وه له‌و بڕوایه دایه ده‌بێت ئینسانی ئێرانی جگه له‌زمان هه‌موو شتێكی بگۆڕێت‌و له‌ڕۆژئاوا لاسایی بكاته‌وه‌و به‌تایبه‌ت له‌باری جل‌و به‌رگ پۆشین‌و له‌لایه‌كی دیكه‌وه له‌و نامه‌یه ده‌نووسێت پێخۆشه ئێرانییه‌كان جل‌و به‌رگی70 ساڵ له‌مه‌وه پێش لهبهر بكه‌ن به‌مه‌رجێك وه‌ك ئینسانی مودێرن له‌ده‌وام ئاماده‌بن‌و له‌ده‌رنجامدا ده‌ڵێت ئه‌و شارستانییه‌ته‌ی مه‌به‌ستی ئه‌وه بریتییه له‌كتێب‌و خوێندن‌و زانكۆو سه‌نعه‌ت، ته‌قی زاده 40 ساڵ پاش ئه‌و تیۆره‌ی له‌ژماره یه‌كه‌ی رۆژنامه كاوه له‌كلۆپی مامۆستایان دوایین تێبینی‌و ورده‌كاری‌و به‌واتایه‌ك دوایین راوبۆچوونه‌كانی سه‌باره‌ت به‌گوتاری رۆژئاخوازی خۆی روون ده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێیت:«ئێوه به‌باشی ئاگادارن 40 ساڵ له‌مه‌وه پێش من یه‌كه‌م نارنجۆكی ته‌سلیمبوون‌و پێویستی لاساییكردنه‌وه له‌ڕۆژئاوام بێ باكانه فرێداوه، كه‌ش‌و هه‌وای ئێران، ره‌نگه به لهبهر چاوگرتنی واقیعی ئه‌وسه‌رده‌مه‌ی ئێران ئه‌و قسانه‌ی من زۆر توندو تێژبوون، چونكه ئه‌م راوبۆچوونه له‌لایان زۆرێک له‌خه‌ڵكه‌وه وه‌ك راوبۆچوونێكی توندوتێژ پێناسه‌كراو وه‌ك به‌شێك له‌ژیانی من هه‌ر له‌گه‌ڵم مایه‌وه . ئه‌گه‌ر ئێسته پێویستی به‌شرۆڤه‌و روونكردنه‌وه بێت باشتر ئه‌وه‌یه خودی خۆم پێش مه‌رگم شرۆڤه‌ی بكه‌م‌و به‌واتایه‌ك له‌سه‌ری تێبینی بده‌م، مه‌به‌ستی من له‌شارستانییه‌تی رۆژئاوا واته ئه‌و شته‌ی كه لووتكه‌ی ئاواته‌كانی ئێمه‌یه ته‌نیا له‌ڕێگه‌ی زۆرینه خه‌ڵك‌و فێربوونی سه‌ره‌تاكانی زانست یان گۆڕانی داب‌و نه‌ریت‌و جل‌و به‌رگ‌و ئاراسته‌ی رووكه‌شانه‌ی ژیانی رۆژئاوایی دابین ناكرێت، به‌ڵكو گه‌یشتن به‌ڕۆحی شارستانییه‌ت، پێویستی به‌فامكردن‌و گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵایه‌تی‌و رۆحی ئازادیخوازی‌و بیركردنه‌وه‌ی ئازادو به‌تایبه‌ت رزگاربوونه له‌ده‌مارگرژیی‌وگه‌یشتن به‌بیری باش‌و نیشتمانپه‌ره‌وه‌ری‌و گیانبه‌ختكردنه‌ی ئه‌وێت بۆ بیرو بڕواكانمان كه هێشتا بهم قۆناغه له‌ژیان نه‌گه‌یشتووین (تقی زاده،1339 :شماره 9 و 10 یغما: 426)
جیا له‌م روونكردنه‌وانه، به‌واتایه‌ك كه‌م ره‌نگكردن‌و دابه‌زاندنی ئاستی ئه‌م تیۆره واته لایه‌نگری له به‌ڕۆژئاواكردنی ئێران‌و ده‌ستپێكردنی گوتاری رۆژئاواخوازی له‌لایان رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌می ئێران، واته فه‌تح عه‌لی ئاخوندزاده‌و میرزا ئاقاخانی كرمانی، هێشتا له‌مێژووی رۆشنبیری ئێران به‌هۆی ده‌ربڕینی راشكاوانه‌ی تیۆری به‌ڕۆژئاواكردنی ئینسانی ئێرانی‌و لاساییكردنه‌وه له‌شارستانییه‌تی رۆژئاوایی، وه‌ك دانه‌رو ده‌سپێشخه‌ری گوتاری رۆژئاخوازی یان«غه‌ربزه‌ده‌گی» ناسراوه‌و ناوی ده‌به‌ن‌و ته‌نانه‌ت له‌لایان كۆنخوازان‌و ئایین په‌نایان سه‌ره‌رای ئه‌و هه‌موو خزمه‌ته‌ی ته‌قی زاده له‌باری سیاسییه‌وه به‌ئێران به‌تۆمه‌تی نامۆخوازی‌و«غه‌ربزه‌ده‌گی» هێشتا له‌به‌رده‌م زۆرترین ره‌خنه‌و گازه‌ندی ئه‌م چینه‌دایه‌و سه‌یر له‌وه دایه ئه‌م تیۆره هه‌موو لایه‌نه‌كانی دیكه‌ی ژیانی داپۆشیووه.
هه‌روه‌ها كه پێشتر ئاماژه‌مان پێكرد،كارنامه‌ی رۆشنبیری ته‌قی زاده به بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه له كۆتایی ده‌یه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی بێسته‌م واته له ساڵی 1920وه ده‌سپێده‌كات. جیا له تێۆری رۆژئاخوازی و به رۆژئاواكردنی ئێران كه زه‌قترێن خاڵی كارنامه‌ی رۆشنبیری ته‌قی زاده‌یه ، لایه‌نگری له دروستكردنی سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز و چاكسازی بنه‌ره‌تی كلتووری و سیاسیش له رێزی گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری رۆشنبیری ته‌قی زاده‌ن كه لێره‌دا به خێرایی ئاماژه‌یان پێ ده‌كه‌ین
2- لایه‌نگری له سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز:
ره‌نگه بتوانین ده‌سپێكی لایه‌نگری له سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز بگه‌رێنینه‌وه بۆ سه‌ره‌تای ده‌سپێكردنی خولی نوێ كاوه،نووسه‌رانی كاوه و به تایبه‌ت ته‌قی زاده ئاگادار و شاره‌زای دۆخی سیاسی ئێرانی پاش جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیب و هه‌روه‌ها پرسی پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه بوون، بۆییه به لاساییكردنه‌وه له رۆژئاوا و نیگه‌ران له تێكچوونی دۆخی ئیران و به واتاییه‌ك ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ركی و مه‌ترسی دابه‌شبوون ودابه‌شكردنی خاكی ئێران ، ده‌ستیان كرد به لایه‌نگری له دروستكردنی سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز له رێگه‌ی نووسینی وتار و به گوتاركردنی ئه‌م بابه‌ته‌وه و پێانوابوو ته‌نیا ئه‌م سیسته‌مه ئه‌توانێت پاریزه‌ری سه‌ره‌وه‌ریی خاكی ئێران بێت و هه‌روه‌ها ئه‌م سیسته‌مه ئه‌توانیت ده‌وله‌تێكی مودێرن به پێ شێوازی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ی رۆژئاوایی له ئێراندا پێك بهێنیت و دواتر ئه‌م ویست و خوازه بوو به گوتاری زاڵی رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووهه‌م، باس له سه‌ركۆتكردنی عه‌شیره‌ته‌كان،به‌هیزكردنی حكوومه‌تی یاسا، سه‌قامگیركردنی ئه‌مه‌ن و ئاسایش له خاكی ئێران(كاوه،1921: 1 ) به‌شێك له پرۆژه‌ی ته‌قی زاده بۆ دانانی سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخوازبوو كه به راشكاوی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرد.
3- چاكسازی :
دانانی حكوومه‌تێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز و پێشكه‌وتوو له ئێراندا پێویستی به تازه‌گه‌ری و چاكسازی بنه‌ره‌تی بوو بۆییه لای ته‌قی زاده، پرسی په‌روه‌رده‌ی گه‌شتی، بڵاوكردنه‌وه‌ی كتێبی سوودمه‌ند، وه‌رگێرانی كتێبی رۆژئاوایی، وه‌رگرتن و لاسایی داب و نه‌ریتی رۆژئاوایی و قبووڵكردنی بی مه‌رجی شارستانییه‌تی رۆژئاوا، پاراستنی یه‌كریزی و سه‌ربه‌خۆیی ئێران، ئاودانكردنه‌وه‌ی ئێران به شیوازی رۆژئاوایی، دژاییه‌تی ده‌مارگرژی ،دابینكردنی یه‌كسانی ئایینی،پرسی ئازادی ژنان و مافه‌كانیان (بهنام،1379 :86 ) له ریزی گرنگترین ئه‌و پرس و خاڵانه‌ی بوون كه ته‌قی زاده وه‌ك هه‌نگاوی پێویست بۆ چاكسازی و گۆڕانكاری بنه‌ره‌تی له ئێراندا به راشكاوی بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كردن وپێوابوو ئه‌م پرسانه له رێگه‌ی سیسته‌مێكی به‌ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی له ئێراندا ئه‌گه‌ری به‌دیهاتنیان هه‌بوو .
ته‌قی زاده بهردهوام له ژماره‌كانی رۆژنامه‌ی كاوه باس له نه‌بوونی به‌رنامه بۆ پرسی خوێنه‌واری و په‌روه‌ردی گشتی ده‌كات و به واتاییه‌ك بهردهوام گازنده ده‌كات نه‌خوێنه‌وه‌رای و نه‌زانین و نه‌بوونی سیسته‌می په‌روه‌رده و فیركاری گشتی بۆته هۆی دواكه‌وتنی خه‌ڵكی ئێران و هه‌روه‌ها بووته هۆی بڵاوبوونه‌وه خورافات و فام نه‌كردنی كلتووری رۆژئاوایی، بۆ نموونه له ژماره‌ی هه‌شتی رۆژنامه كاوه ده‌نووسێت:« گه‌وه‌رترین ئازار و به‌ڵا، نه‌خوێنده‌ورای و هه‌روه‌ها گرنگی نه‌دانی خوێنده‌واران به هێنانی شارستانییه‌تی رۆژئاوای و پشت گوێ خستنی نیشتمانه(كاوه،1921 ،ش 8 : 1 ) و هه‌روه‌ها له ژماره‌ی یه‌كه‌مدا ده‌نووسێت«بۆ تازگه‌ری و گۆڕانی بنه‌ره‌تی له وڵاتدا، پێویستمان به گه‌شتگیر كردنی خوێنده‌وه‌اری و به‌رزكردنی ئاستی خوێنده‌واری و گه‌شه‌پێدانی بیرۆكه‌ی تازه‌گه‌ری هه‌یه . تازه‌گه‌ری ده‌بێته هۆی خۆئاگایی نه‌ته‌وه‌یی و وه‌شیاری كۆمه‌ڵایه‌تی و شاره‌زایی خه‌ڵك له‌مافه‌كانیان و ئه‌م ده‌سپێكی چاكسازییه(كاوه،1920 ،ش 1 )
ته‌قی زاده بهردهوام ڕای واییه ده‌س به تاڵی و نه‌خوێنه‌واری خه‌لكی ئێران، ئه‌ونده زه‌ق و به‌رجه‌سته و دیاره كه سه‌خڵته خه‌ڵكی ئێران بتوانیت شارستانییه‌تی مودێرن وه‌ربگرێت و گه‌شه‌ی بدات(كاوه،1920 ،ش 8 : 3 )
راسته ته‌قی زاده بۆ پێكهێنانی پرۆژه‌ی ده‌وله‌ت-نه‌ته‌وه‌ی مودێرن له ئێراندا به شێوه‌یه‌ك لایه‌نگری سیسته‌می ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز و به هیزه و دواتر ئه‌م بیرۆكه‌یه له سه‌ر ده‌ستی رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووهه‌م و به تایبه‌ت رۆشنبیرانی رۆژنامه‌ی فه‌ره‌نگستان و ئێرانشار بووه هۆی بانگه‌شه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی پیاوێكی به‌هێز و ده‌سه‌ڵاتخواز و سه‌ره‌رۆی وه‌ك ره‌زاشای پاله‌وی و به واتاییه‌ك بووه هۆی سیسته‌مێكی ئیستبدادی توتالیتر له ئێراندا، به‌ڵام ته‌قی زاده وه‌ك رۆشنبیر و سیاسه‌تووانێكی دێمۆكرات و به ئه‌زمه نه‌یده‌توانی له بایه‌خی ئازادی و ده‌رنجامه‌كانی بوونی ئازادی و گه‌شه پیدانی ئازادی خۆی گێل بكات بۆییه به راشكاوی ئاماژه ده‌كات« سه‌ره‌تای چاكسازی به گه‌شه‌پێدانی ئازادی ده‌سپێده‌كات ، ئازادی زهرورهتی سه‌ره‌كی و یه‌كه‌مه بۆ دابینكردن و ده‌سپێكردنی تازه‌گه‌ری وچاكسازی له ئێراندا و هه‌روه‌ها جیا له ئازادی وه‌ك هۆكاری گه‌شه‌سه‌ندنی بیر و عه‌قڵ ، خۆئاگایی نه‌ته‌وه‌یی و یه‌كرێزی نه‌ته‌وه‌یی وروحییه‌تی لێبۆردن و ته‌ساهولیش وه‌ك سێ پرنسیپی سه‌ره‌كی چاكسازی و گۆرانكاری ناوده‌بات(ته‌قی زاده،1339 : 427 ) به واتاییه‌ك جیاوازی ته‌قی زاده له گه‌ڵ رۆشنبیرانینه‌وه‌ی دووهه‌م بروا به بوونی ئازادی و ناسیۆنالێزمی مه‌ده‌نییه و دژاییه‌تی ناسیۆنالیزمی كلتووریه.
٤-دووره‌په‌ریزی له ناسیۆنالیزمی كلتووری:
ره‌نگه بتوانین بانگه‌شه و په‌ره‌پێدانی ناسیۆنالیزمی كلتووری وه‌ك یه‌كێ له خاڵه زه‌ق و سه‌ره‌كیه‌كانی گوتاری رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌می ئێران باس و پێناسه بكه‌ێن. رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌م بۆ به‌دی هێنانی سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵاتخواز له پێناوی پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ی مودێرنی ئێرانی له سه‌ر بنه‌مای ناسیۆنالیزمی ئێرانی پشت ئه‌ستۆر به كلتووری فارسی و زمانی فارسی و مێژووی پێش ئیسلامی ئێران یان باستاخوازی بانگه‌شه‌یان كرد و له‌م نێونده‌دا جیا له دژاییه‌تی عه‌ره‌ب و تورك وه‌ك ئه‌ویتری شۆناسی ئێرانی كه‌وتنه نه‌خشه و درۆشم بۆ یه‌كده‌نگی ره‌گه‌زی و زمانی له ئێراندا و به واتاییه‌ك لایه‌نگری ئه‌وه بوون له رێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتێكی ناوه‌ندخوازی ناسیۆنالیزم واته ره‌زاشاه‌وه هه‌موو نه‌ته‌وه و زمان و كلتووه‌ركانی ئێرانی له زمان و كلتوور و نه‌ته‌وه‌ی فارسدا تووشی توانه‌وه بكه‌ن . به‌ڵام ته‌قی زاده دژبه‌م بیرۆكه‌یه هه‌ڵویستی گرت و به واتاییه‌كی دژی ئه‌م چه‌شنی ناسیۆنالیزمه بووه و به راشكاوی وه‌ك مه‌ترسی ده‌روانییه ئه‌م بۆچوونه له ناسیۆنالیزم و له‌مباره به راشكاوی ده‌نووسیت:« وڵاتی ئێران ئه‌گه‌ر رۆژی تووشی بێ عه‌قڵی وشێتی نه‌ته‌وه‌یی بێت بۆ گه‌یشتن بهم بیرۆكه و خه‌ونه واته ناسیۆنالیزمی كلتووری ده‌بێت نه ته‌نیا خه‌ڵكی خوزستان و به‌شێك له لێواری خه‌لیجی فارس وئازه‌ربایجان و خه‌مسه و كوردستان و قه‌زوین ، هه‌موو تورك زمانه‌كانی هه‌مه‌دان و مازه‌نده‌ران و فه‌ریدنی ئه‌سفه‌هان و…..له ئیران ده‌ربكات به‌لكوو ده‌بی چه‌ندین ماڵباتی عه‌ره‌ب ره‌گه‌ز به‌ره‌وه یه‌مه‌ن و حه‌جاز ره‌وانه بكات (ته‌قی زاده، 1375 :61-6- )
هه‌روه‌ها له نووسێنه‌كی دێكه‌دا ئه‌ڵێت:«من به ئێرانی بوونی خۆم شانازی ده‌كه‌م و خۆم به به‌خته‌وه‌ر ده‌زانم ئێرانیم و له‌مه‌ش كه ره‌گه‌زه‌م وه‌ك سه‌یه‌د بگه‌رێته‌وه بۆ عه‌ره‌ب شانازی پێوه ده‌كه‌م و ئه‌گه‌ر بڵێن عه‌ره‌بی دڵگیر نابم و له‌مه‌ش كه زمانم توركییه و له‌هه‌رێمی تورك زمانه‌وه هاتوه‌وم خۆشحاڵم و ئه‌گه‌ر بڵێن توركی ( نه وه‌كوو ئه‌وه‌ی بیانه‌وه سووكاییه‌تیم پێ بكه‌ن ) وه‌ك سوكاییه‌تی ته‌ماشای ناكه‌م وهه‌ڵبه‌ت هیچ شتی بۆ من ئازیزتر له ئێران نییه و من خۆم به ئێرانی ئه‌زانم و ئه‌گه‌ر ئێرانیش نه‌بیت حه‌ز ئه‌كه‌م گیانم ده‌رچێت (ته‌قی زاده، 1375 :115 )
به گشتی ته‌قی زاده جیا له ئه‌وه‌ی وه‌ك یه‌كێ له مه‌زنترین سیاسه‌تمه‌دارانی ئێران ناسراوه له ره‌وتی مێژووی رۆشنبیری ئێران به‌ناوبانگترین رۆشنبیری نه‌وه‌ی دووهه‌می ئێرانه كه له كایه‌ی رۆشنبیری وه‌ك خاوه‌نی گوتاری رۆژئاواخوازی و تازگه‌ری به‌ناوبانگه و به یه‌كێك له كاریگه‌رترین رۆشنبیرانی ئه‌م وڵاته ده‌ناسرێت.
2) حسه‌ێنی كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار:
كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار له رێكه‌وتی 10 كانوونی دووه‌می ساڵی 1884 زایینی له شاری ته‌ورێز واته لانكی رۆشنبیران نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و هه‌روه‌ها نه‌وه‌ی دووهه‌می ئێران له دایك بوو. باوكی واته حاجی میرزا كازه‌م له پزشكانی بهناوبانگی شاری ته‌ورێز بوو . به‌ڵام به‌خت له گه‌ڵی هاورێ نه‌بوو و له ته‌مه‌نی حه‌وت ساڵاندا باوك و دایكی له ده‌س دا و له ژێر سێبه‌ری براكه‌ی كه ئه‌ویش پزشك بوو په‌روه‌رده كرا. خوێندنی سه‌ره‌تایی له مه‌كته‌به سونه‌تییه‌كانی شاری ته‌ورێز ده‌سپێكرد و پاش كرانه‌وه‌ی یه‌كه‌م خوێندنگای مودێرن و سه‌رده‌مییانه له سه‌رده‌ستی یه‌كه‌م دامه‌زرێنه‌ری خوێندنگه سه‌رده‌میه‌كانی ئێران واته میرزا حوسین خانی رۆشدیه له شاری ته‌وڕێز، له‌و خوێندنگا واته خوێندنگه‌ی نوێ و سه‌رده‌مییانه‌ی «لۆقمان» ئاماده بوو و خوێندنی درێژه‌دا و پاشان هه‌ر له‌وێ ده‌ستی به كاری رۆژنامه‌نووسی كرد و بوو به به‌رپه‌رسی كتێبخانه‌ی خوێندنگاكه‌یان. دووخوێندنگه‌ی سه‌رده‌مییانه‌ی ئه‌و كاته‌ی ته‌وریز واته خوێندنگه‌ی «لوقمان» و «كه‌ماڵ» زۆری نه‌خایاند و به هۆی ته‌وژمی هێرشی پرۆپاگه‌نده‌ی مه‌لاكان و كه‌سانی نه‌رێتخواز و ئایینخوازان و له سه‌ر ده‌ستی مه‌حه‌مه‌د عه‌لی شای وه‌لیعهه‌د له ساڵی 1903 داخران و كازه‌مزداه خۆی له‌مباره‌وه ده‌نووسێت:«ئه‌م رووداوه رۆحی منی زامدار و هه‌ژاند و ژیانی بۆم تاڵ كرد. بۆماوه‌ییه‌ك تووشی ئازار و خه‌مساردی بووم وه‌ك ئه‌وه‌ی له به‌هه‌شت به‌ره‌و دۆزخ بێتگوازنه‌وه»(ایرانشهر،1329 :6 )
هه‌ڵبه‌ت كازه‌مزاده ناهومید نه‌بوو و پاش داخرانی ئه‌و دوو خوێندنگا، كتێب فرۆشیكی دانا و كتێبه‌كانی خۆی هینا بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی ئه‌و دڤه‌ره كه‌ڵكی لێ وه‌ربگرن و پاشان ده‌ستی به‌نووسینی كرد و چه‌ندین نامێلكه‌ی وه‌ك نامیلكه‌ی «فێركردنی فارسی به مناڵانی تورك» بڵاوكردوه.
كازه‌مزاده له‌و كاته‌دا كه خه‌رێكی نووسێن و كاری كتێب فرۆشی وكتێب به‌خشین بوو له سه‌ر بانگهێشتی میرزا حوسێن خان، واته خاوه‌نی رۆژنامه‌ی «كه‌ماڵ» كه له قه‌فقازه‌وه به‌ره‌و مێسر به بۆنه‌ی ده‌ركردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی نوێ رۆژنامه‌ی «كه‌ماڵ» رۆشتبوه ئه‌ویش به‌ره‌و وڵاتی مێسر كه‌وته رێ. كازه‌مزاده له ئه‌سته‌مۆل ئاگاداركرایه‌وه كه هه‌وڵی میرزا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه بۆییه له‌و شاره ماییه‌وه و كه‌وته بیری ئه‌وه‌ی زانستی پزشكی بخوێنێت. به‌ڵام هه‌وڵی تێرۆری سوڵتان عه‌بدولحه‌مید و ده‌نگۆی ئه‌وه‌ی كه گواییه ده‌ستی چه‌ندین خوێندكاری بیانی له‌م پێلانه بوونی هه‌بووه بوو به هۆی ئه‌وه‌ی نه‌توانێت له ئه‌سته‌مۆڵ درێژه به خوێندنی پزشكی بدات، بۆییه به ناچاری له باڵیۆیزخانه‌ی ئێران ده‌ستی به كار كرد و به یارمه‌تی چه‌ندین ئازادیخواز و لایه‌نگری مه‌شروتییه‌ت به نهێنی ئه‌نجوومه‌نی برایانی ئێرانی به مه‌به‌ستی پیشتیوانی له مه‌شروتییه‌تخوازان و ئازادیخوازان پێكهێنا وهاوكاتیش كه‌وته یارمه‌تی ئه‌نجوومه‌نی «سه‌عاده‌ت» كه له سه‌ر ده‌ستی رۆشنبیرانی به ناوبانگی ئێرانی وه‌ك زه‌ینولعابدین مه‌راغه‌یی و دواتر عه‌لی ئه‌كبه‌ری دێخودا پێكهاتبوووه . له‌م ماوه‌ییه واته له ئه‌نجوومه‌نی سه‌عاده‌ت ،كتێبی «ئێرانییه‌كان» وه‌ك پێشتیوانی كردن و ده‌ربرێنی پێزانین و ئه‌مگداری له ئاست هه‌وڵ و ماندووبونی مه‌شروتییه‌خوازانی ئێرانی نووسی و له لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی سه‌عاده‌ته‌وه بڵاوكرایه‌وه.
پاش ماوه‌ییه‌ك كه دۆخی ئه‌سته‌مۆڵ هێوركرایه‌وه له زانكۆ ئه‌سته‌مۆڵ ده‌ستی به خوێندینی یاسا كرد وهاوكات له باڵوێزخانه‌ش ده‌وامی ئه‌كرد. له ساڵی 1991 وه‌ك به‌رپه‌رسی به‌رێكردن و ئاسانكه‌ری كاروباری حاجیانی ئێران له شاری مه‌كه له لایات ده‌وڵه‌تی ئێرانه‌وه و به پێشنیاری باڵیۆزخانه هه‌ڵبژیردرا . پاش گه‌رانه‌وه له مه‌كه، به‌ره‌و بێلژیك به مه‌به‌ستی درێژه‌ی خوێندنی به‌شی یاسا رۆشت و پاش كۆتایی یاسا به‌ره‌و فه‌ره‌نسه به مه‌به‌ستی خوێندن له به‌شی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و رۆژنامه‌نووسی كه‌وته رێ و له شاری پاریس نیشته‌جێ بوو . كازه‌مزاده له وڵاتی فه‌ره‌نسه و به یارمه‌تی و هاریكاری پرۆفسیۆر مه‌حه‌مه‌د قه‌زوینی و ئێبراهیم پورداود، ئه‌نجوومه‌نی زانستی و ئه‌ده‌بی «ئیرانیه‌‌كانیان» دامه‌زراند و هاوكات شانۆی رۆسته‌م و زۆرابی به لاسایی و كاریگه‌ری له فێردوه‌سی شاعێری بهناوبانگی ئێرانی نووسی و له پاریس ئه‌م شانۆیه برایه سه‌ر ساحه و وه‌ك كارێكی نیشتمانپه‌روه‌رانه و ئازادیخوازانه ده‌نگی دایه‌وه. كازه‌مزاده له ساڵی 1915 و له سه‌ر بانكهێشتی پرۆفیسۆر براون، رۆژهه‌ڵاتناسی ناسراوی ئینگلیزی رۆشته له‌نده‌ن و له زانكۆی بهناوبانگی كه‌مبریج خه‌رێكی وتنه‌وه‌ی وانه‌ی زمانی فارسی و ئه‌ده‌بیاتی فارسی له به‌شی رۆژهه‌ڵاتناسی بوو(ایرانشهر،1350 :113)
كازه‌مزاده پاش دوو سال وانه‌وتنه‌وه له سه‌ر بانگهێشتی ته‌قی زاده به‌ره‌وه شاری برلین رۆشت و له‌و شاره پاش ماوه‌ییه‌ك ، كومیته‌ی «ئێرانیه‌كانی به‌رلین»یان به هاوكاری و به‌شداری رۆشنبیران و سیاسه‌تووانانی بهناوبانگی ئێرانی ده‌ره‌وه‌ی وڵات پێكهێنا و خۆی له‌مباره‌وه ده‌نووسێت: «پاش چه‌ندین هه‌فته مانه‌وه له شاری به‌رلین، له‌گه‌ڵ ته‌قی زاده و نیشتمانپه‌روه‌رانی ئێرانی سه‌باره‌ت به رزگاركردنی ئێران له چێنگی دوو ولاتی روسیا و ئینگلیز كه‌وتینه قسه و راوێژ. هه‌موومان بهم قه‌ناعه‌ته گه‌یشتین ئینگلیز و رووسیا وه‌ك دوو وڵاتی داگیركه‌ر، وڵاتی ئێرانیان دابه‌شكردوه و بێجگه له ناوێكی به‌تاڵ و بێ مانا له ئێران و سه‌ربه‌خۆیی ئێران، هیچ شتێكی دیكه نه‌ماوه‌ته‌وه و هه‌موو به‌شداربووان به كۆی ده‌نگ بریاریاندا من بگه‌رێمه‌وه بۆ ئێران و له گه‌ڵ پاشماوه‌كانی پارتی دیمۆكراتی ئێران قسه بكه‌م و هانیان بدم به‌و ئاواته‌ی بتوانین به یارمه‌تی ئه‌وان سه‌رنجی هێزی ژاندارمێری واته تاكه هێزی عه‌سكه‌ری ئه‌و كاته‌ی ئێران به‌ره‌وه لای خۆمان رابكێشه‌ین و به هاندانیان بتوانین به‌ره‌نگاری ئه‌م دوو وڵاته داگیركه‌ره ببینه‌وه و جارێكی تر سه‌ربه‌خۆیی ئێران مسۆگه‌ر بكه‌ین و رێكه‌وتنامه‌ی دابه‌شكردنی ئێران له سه‌ر ده‌ستی ئه‌م دوو ولاته به‌تاڵ بكه‌ێنه‌وه و به واتاییه‌ك رێكه‌وتنامه‌ی ساڵی 1907 كه دوو وڵاتی رووسیا و ئینگلیز به راشكاوی ئێرانیان له نێوان خۆیان دابه‌شكردبوو هه‌ڵبۆشینینه‌وه وبه‌م كاره سه‌ربه‌خۆیی سیاسی ئێران به ده‌س بێنینه‌وه(ایرانشهر،1329 :35)
كازه‌مزاده له شاری تاران له گه‌ڵ سولیمان میرزا سه‌رۆكی به‌ره‌ی دیمۆكرات قسه و راوێژ ده‌كات و هه‌روه‌ها بلاڤۆكی رێگه‌ی به‌خته‌وه‌رێ بڵاوده‌كاته‌وه و گله‌ی ده‌كات ئێرانییه‌كان له باتی بیركردنه‌وه له نیشتمان و به‌رگری له هێرشی بیگانه‌كان بۆ وڵات ، هه‌ر له بیری رێوره‌سمی رۆژی عاشورا بوون و بۆ وێنه ئاماژه به رووداوه‌ێ ده‌كات كه گواییه كاتێك هێزی ئه‌م دوو وڵاته یاگیركه‌ره له نزیكی تاران بوون و ئه‌م رووداوه له هاوكات بوو له گه‌ڵ رۆژ عاشورا، كه چی له باتی به‌رگری كردن له تاران و نیشتمانیان خه‌رێكی گریان و لێدانی خۆیان به خاتری رووداوی كه‌ربه‌لا و شه‌هیدبوونی ئێمام حسه‌ین بوو. كازه‌مزاده‌ناهومێد له خه‌ڵك و یارمه‌تی خه‌ڵك له گه‌ڵ نیشتمانیه‌ره‌وه‌رانی ئه‌و كاته‌ی ئێران به‌ره‌و قوم و كرمانشاه به مه‌به‌ستی دانان و دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ده‌كه‌وێته رێ و له شاری كرماشان ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی كاتی به مه‌به‌ستی به‌ره‌نگاری له هێره‌شی دوو وڵاتی رووسیا و ئێنگلیز پێكدێنیت به‌ڵام ئه‌م ده‌وڵه‌ته كاتیه به هۆی هێره‌شی رووسیا ،ته‌مه‌نی زۆر كورت بوو و رووخا و پاش ماوه‌ییه‌ك كازه‌مزاده به ناچاری ده‌گه‌رێته‌وه بۆ به‌رڵین . له شاری به‌رلین و پاش كۆتایی جه‌نگی یه‌كه‌می جێهانی، واز له كورسی مامۆستایی زانكۆ كه‌مبریجی ئێنگلیز دێنیت و هاوكاری ته‌قی زاده له بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی نوێ كاوه ده‌كات و دواتر خۆشی رۆژنامه‌ی ئێرانشار بڵاوده‌كاته‌وه و به به‌شداری له كاوه و دهركردنی ئێرانشار كارنامه‌ی رۆشنبیری كازه‌مزاده ده‌س پێده‌كات و له سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ی مۆدیرنی ئێرانی و پێكهێنانی و هه‌روه‌ها گه‌شه‌سه‌ندنی ناسیۆنالیزمی كلتووری له سه‌ر بنه‌مای زمانی فارسی و مێژووی باستانی ئێران، رۆڵی كاریگه‌ر و به‌رچاوو ده‌گیرێت.
گوتاری رۆشنبیری كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار:
١) چاكسازی و رێفۆرم:
جیا له‌وه‌ی پرسی پێشكه‌وتن و چاكسازی، یه‌كێك له پرسه سه‌ره‌كییه‌كانی مێژووی رۆشنبیری ئێران بووه، پرسی به رۆژئاوایی كردن و لاساییكردنه‌وه له رۆژئاوا له بواری پێشكه‌وتن و ریفۆرم و چاكسازی یه‌كێك له كه‌ڵكه‌ڵه سه‌ره‌كییانه‌ی گوتاری رۆشنبیری ئێران و سه‌رجه‌م رۆشنبیرای ئێران و له‌وانه‌ش كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار بووه . هاوكات له گه‌ڵ كازه‌مزاده و له رۆژنامه‌ی كاوه كه ئه‌ویش ئه‌ندامی ده‌سته‌ی نووسه‌رانی بوو، ته‌قی زاده وه‌ك سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی كاوه له‌و بڕوادابوو «ده‌بێت بێ هیچ چه‌شنه مه‌رجێك شارستانییه‌تی رۆژئاوا به‌ته‌واوه‌‌تی قبووڵبكه‌ین. واته هه‌م له‌باری جه‌سته‌و هه‌م له‌باری رۆحییه‌وه خۆمان ته‌سلیمی شارستانییه‌تی رۆژئاوا بكه‌ین و جگه له‌زمانی فارسی له هه‌موو بوارێكدا وه‌ك ئه‌ده‌ب و نه‌ریت، په‌روه‌رده ، زانست، سه‌نعه‌ت و شێوازی ژیان، لاسایی له ڕۆژئاوا بكه‌ێنه‌وه (كاوه،1920 :1) به‌ڵام به هۆی ئه‌وه‌ی كه كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار لایه‌نگری باستانخوازی و ناسیۆنالیزمی كلتووری بوو ، به راشكاوانه كه‌وته دژاییه‌تی لاساییكردنه‌وه‌ی بێ مه‌رج و ته‌واوی رۆژئاوا و كلتووری رۆژئاوایی.
كازه‌مزاده له‌و بڕوادابوو :«ده‌بێت حه‌تمه‌ن پێشكه‌وتن و شارستانییه‌تی رۆژئاوا قبوولبكه‌ێن به‌ڵام نابێت لایه‌نه گه‌نده‌ڵ و خراپه‌‌كانی وه‌ربگرێن، پێویسته لایه‌نه جوانه‌كانی كلتووری ئێرانی كۆن(باستان) زێندووبكه‌ێنه‌وه و بیرازێنینه‌وه . نابێت به گشتی لاسایی له رۆژئاوا بكه‌ێنه‌وه. به‌لكۆ ده‌بێت بنه‌مایه‌كی نوێ دارێژین و شارستانییه‌ته‌كی نوێ كه‌وا هه‌ڵگری خاڵی ئێجابی رۆژئاوا و رۆژهه‌ڵاتیش بێت دارێژین و وه‌ك شارستانییه‌تی ئێرانی ته‌ماشای بكه‌ین( ایرانشهر،1346 : 569 ) هه‌روه‌ها ده‌نووسێت: نه‌ته‌وه‌ی ئێران ره‌سه‌ناییه‌تی ره‌گه‌زی و شاره‌زایی ئاریایی خۆیان ون نه‌كردوه و ده‌توانن دێسانه‌وه شارستانییه‌ته‌كی به‌رجه‌سته‌و گه‌شاوه پیشان بده‌ن( ایرانشهر،1346 : 194) له‌م قسانه دیاره كازه‌مزاده تا چ راده‌یه‌ك ئێرانخواز و به واتاییه‌ك ره‌گه‌زپه‌رسته و ره‌گه‌زپه‌رستی كازه‌مزاده ده‌بیته هۆی ئه‌وه‌ی كه نه‌توانیت به‌رگری له رۆژئاوا و لاسایكردنه‌وه له رۆژئاوا و كلتووری رۆژئاوایی بكاته‌وه.
كازه‌مزاده له‌م بواره‌دا چه‌ندین پرسیاری سه‌ره‌كی و جه‌وهه‌ری ئاراسته ده‌كات و ده‌نووسیت :« ئایا پێویسته خوێنی ئێرانی خاوێنبكرێته‌وه؟،تا چ راده‌یه‌ك ده‌بێت توخمی نه‌ته‌وه و ره‌گه‌ز به سه‌ر توخمه‌كانی دیكه‌دا زاڵبكرێت؟، چوون ده‌كرێت مه‌ڵاكان له گۆرانكارییه‌كانی سه‌رده‌م به ئاگابكرێنه‌وه ؟ له ته‌شیكیلاتی ئێداری ده‌بێت ناوه‌ندگرایی زاڵ بكریت یان نه؟، ژنان چوون له كویه‌لایه‌تی ئازاد بكرێن؟ ( ایرانشار،435 )كازه‌مزاده وه‌ڵامدانه‌وه بهم پرسیارانه به ده‌سپیك و بنه‌مای پێشكه‌وتن و ریفۆرم له ئێراندا ئه‌زانیت.
به گشتی كازه‌مزاده له ئێرانشار خوازیاری رێفۆرم و چاكسازی بنه‌ره‌تی و به واتاییه‌ك پێشكه‌وتنی ئیران و ده‌ربازبوون وڵات له قه‌یرانی پاشكه‌وتن و هه‌ڵوه‌سرانه. به واتاییه‌ك هه‌وڵی سه‌ره‌كی كازه‌مزاده له رۆژنامه‌ی ئێرانشار جیا له ته‌قالا بۆ زاڵكردنی گوتاری ناسیۆنالیزمی كلتووری و ناوه‌ندخوازی، بۆ چاكسازی و ریفۆرم و پێشكه‌وتنی ئێران له هه‌وڵی بێوچاندایه، به‌ڵام كۆنخوازی و به واتاییه‌ك بیرۆكه‌ی باستانخوازی و سۆزی ئێرانی كۆن له لایه‌كه‌وه و پێویستی لاسایی له رۆژئاوا بۆ پێشكه‌وتن له لایه‌كی دیكه‌وه كازه‌مزاده تووشی قه‌یرانی بنه‌ره‌تی ده‌كات و له دارشتن و گه‌ڵاڵه‌ی به‌رنامه‌یه‌كی تۆكمه و كاریگه‌ر بۆ پێشكه‌وتن و چاكسازی كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووری ئێران ئه‌منێته‌وه و به واتاییه‌ك له بواری چاكسازی و ریفۆرم و به گشتی رووبه‌روبۆنه‌وه‌ی ئێران و مودێرنیته تووشی ئه‌و دۆخه‌ی ده‌بێت كه مونیكا رێنگر به ناوی به‌رته‌نگی مودێرنیته واتا مانه‌وه له ده‌رك كردنی مودێرنیته، ته‌عبیری لێوه ده‌كات(خستو،1388 :135 ) بۆییه له رۆژئاوا و مودێرنیته و چاكسازی و لایه‌نی داگیركه‌رانه‌ی مودێرنیته له لایه‌كه‌وه و له وه‌ڵامنه‌دانه‌وه‌ی باستانخوازی له لایه‌كی دێكه‌وه بێ هێوا ده‌بێت و له كۆتایی ژیانی، په‌نا ده‌باته چه‌شنه عێرفانێك و له ناوچه‌یه‌كی خۆش ئاو وهه‌وا له وڵاتی سۆیسرا نیشته‌جێ ده‌بێت و خه‌رێكی چه‌شنه عێرفانێ به ناوی «نوێ سوفییزم» ده‌بێت و هاوكات به زمانی فه‌ره‌نسی گوڤارێ به ناوی هاوئاهه‌نگی جهان سه‌باره‌ت به عێرفانی تایبه‌تی خۆی ده‌رئه‌كات(بهنام،1379 :89 )
به گشتی ئه‌گه‌رچی كازه‌مزاده وه‌ك زۆربه‌ی رۆشنبیرانی ئێرانی له دارشتنی به‌رنامه‌یه‌كی گۆنجاو و شیاو بۆ پێشكه‌وتن و چاكسازی له بواره‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووری ئێران سه‌ركه‌وتن به ده‌س ناهێنیت، به‌ڵام له سه‌رهه‌ڵدانی دكتاتۆرێكی ناوه‌ندخواز و ناسیۆنالیزم و ئێرانپارێزو هه‌روه‌ها زاڵبوونی گوتاری ناسیۆنالیزمی فه‌رهه‌نگی له سه‌ر بنه‌مای زمانی فارسی و مێژووی كۆنی ئێران، واته باستانخوازی رۆڵی كاریگه‌ر و به‌رجه‌سته ئه‌گیرێت
گوتاری رۆشنبیری كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار:
كارنامه‌ی رۆشنبیری كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار به بڵاوكردنه‌وه‌ی خولی دووه‌می رۆژنامه‌ی كاوه وبه‌شداریكردنی وه‌ك ده‌سته‌ی نووسه‌رانی كاوه له كۆتایی ده‌یه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی بێسته‌م و به‌تایبه‌ت به بڵاوكردنه‌وه‌ی رۆژنامه‌ی «ئێرانشار» له ساڵی 1922 ده‌سپێده‌كات. ، ناسیۆنالیزمی كلتووری، ئێرانی بوون و به ئێرانی كردن و چاكسازی كلتووری و سیاسی له رێزی گرنگترین خاڵه‌كانی گوتاری رۆشنبیری كازمزاده‌ی ئێرانشاره‌ن كه لێره‌دا به خێرایی ئاماژه‌یان پێ ده‌كه‌ین
ناسیۆنالیزمی كلتووری و ئێرانشاری و ئێرانییه‌ت:
ئێرانشار (به مانای وڵاتی ئێران) و ئێرانییه‌ت( به مانای ئێرانی بوون) دوو چه‌مكی گرنگی گوتاری رۆشنبیری كازمزاده‌ی ئێرانشارن كه به به‌رفراوانی له سه‌ریان جه‌خت ده‌كاته‌وه و به وردی باسیان ده‌كات و ته‌نانه‌ت له سه‌ر پاش ناو و ناوی بنه‌ماڵه‌ی كاریگه‌ری ناوه وشه‌ی ئێرانشاری وه‌ك ناونێشانی بنه‌ماڵه‌ی خۆی هه‌ڵبژارده‌وه.
كازمزاده ئه‌گه‌ر چی دوو چه‌مكی ئێرانشار و ئێرانییه‌ت وه‌ك ئه‌وچه‌مكانه‌ی ته‌عبیر ده‌كات كه هه‌ڵگری هه‌مووی خه‌ڵكی ئێران به بێ له به‌رچاوگرتنی جیاوازی زمانی و قه‌ومی و ئاینییه ، بۆ وێنه له یه‌كێ له سه‌روتاره‌كانی رۆژنامه‌ی ئێرانشار ده‌نووسێت:«ئێمه پێویسته پێش هه‌موو شتێ ئێرانی بین و خۆمان به ئێرانی بزانین و وه‌ك ئێرانی بمێنینه‌وه.ئێرانی بوون وشه‌یه‌كی پێرۆز و گشتگیره…..هه‌ر كه‌سێ كه‌وا خاوه‌نی خوێنی ئاریایی هه‌بێت و خاكی ئێران به نیشتمانی خۆی بزانێت چ كرد بێت یان بلۆچ و ئه‌رمه‌نی و زه‌رده‌شتی، ده‌بێت وه‌ك ئێرانی بێته ئه‌ژمار و و به ناوی ئێرانی بناسرێت (ئێرانشار،1924 : 75/2 )
راسته له‌م ته‌عبیره له چه‌مكی به ئێرانی بوون، كازمزاده له چه‌مكی ناسیۆنالیزمی سیاسی و به واتاییه‌ك مودێرنیته‌ی سیاسیه‌وه نزیكه ، به‌ڵام لێره‌وه كه له سه‌ر دوو خاڵی و به واتاییه‌ك دوو تۆخمی خاك(ئێرانشار) وخوێن( ره‌گه‌زی ئاریایی) وه‌ك بنه‌ماكانی پێكهێنانی نه‌ته‌وه جه‌خت ده‌كاته‌وه یان ئه‌و كاته‌ی باسی خاوێنكردنه‌وه‌ی ره‌گه‌زی ئاریایی و دووره په‌ریزی له ئامیته‌ی بوونی ره‌گه‌زی له گه‌ڵ ره‌گه‌زه‌كانی دێكه ده‌كات به شێوازیه‌كی سه‌رسورهێنه‌ر و بێ هێوایانه له رێزی لایه‌نگرانی ناسیۆنالیزمی كلتووری جێده‌گریت ئه‌گه‌ر چێ جه‌مشیدی بێنام، نووسه‌ری كتێبی به‌رلیینه‌كان پێواییه ئه‌وه ده‌ربری سه‌وز و عه‌شق و خۆشه‌ویستی كازمزاده‌یه له ئاست ئێران، به‌ڵام كاریگه‌ری و گوتاری دێمۆكراتیك له‌و قسه ونووسیه‌نا‌كانی به‌دێ ناكریت (خستو،1388 : 138 )وكاریگه‌ری ناسیۆنالیزمی ئاڵمانی له سه‌ر راوبۆچوونه‌كانی به راشكاوی به دێ ده‌كرێت(بهنام،1379 :177 ) و ئه‌م ئه‌م راوبۆچوونه جیا له‌وه‌ێ كازمزاده به‌ره‌و جۆرێ په‌ره‌سته‌شی مێژووی باستان هانی ئه‌دات ، ئێرانی بوون و به ئێرانی كردن ده‌بێته كۆێ ئامانجی و بۆ نموونه له‌مباره‌وه له سه‌روتاری ژماره‌ی یه‌كه‌م و دووه‌می ساڵی سێهه‌می رۆژنامه‌ی ئێرانشار ده‌نووسێت:« له روانگه‌ی منه‌وه پێویسته پێش خه‌م و ئامانجی یه‌كێتی مرۆڤاییه‌تی و ته‌نانه‌ت یه‌كێتی ئێسلام بیر له یه‌كێتی ئێران بكه‌ێنه‌وه و هه‌وڵی بۆ بدێن………ده‌بێت پێش ئاشناكردنی نه‌ته‌وه‌ی ئێران له گه‌ڵ به‌شه‌كانی دێكه كۆمه‌ڵگه‌ی ئینسانی ، له گه‌ڵ هاونه‌ته‌وه‌كانی خۆیان ئاشنایان بكه‌ین (ئێرانشار،1925 : 42/3 )
گوتاری ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی ناسیۆنالیزمی كلتووری كازمزاده له رۆژنامه‌ی ئێرانشار ئه‌ونده راشكاوانه و به‌رجه‌سته كرابوو ته‌نانه‌ت كه‌وته به‌ر ره‌خنه‌ی توندی رۆژنامه‌ی «حه‌بلولی مه‌تینی» كه له وڵاتی هێند بڵاو ده‌كرایه‌وه. بۆ وێنه سه‌رنووسه‌ری ئه‌م رۆژنامه له ژماره‌ی 15 هێره‌ش ده‌كاته سه‌ر خاڵی باستانخوازی گوتاری ئێرانشار و به تانه‌وه ده‌نووسێت: «نووسه‌رانی خۆسه‌ری دانیشتووی به‌رلین، [ شوێنه‌واری] تاقی كه‌سرا و نه‌خشی چیاكان و ژیانی خوسرو په‌رویز و ده‌زگای یه‌زدگێرد وه‌ك تاكه شانازی باس ده‌كه‌ن، خوزگه راست ئه‌بوو و له‌مه‌ڕ ره‌زامه‌ندی فارسه‌كانی هندوستان(ئێرانییه زه‌رده‌شتیه‌كانی دانیشتووی وڵاتی هندوستان) و گرتنی مووچه ره‌گ و ریشه‌ی ئایین و ئایینزای ئێمه‌یان ده‌رنه‌هێنابات ئه‌رێ ئه‌مانه نازانن باسكردن و ناوی بردن له هه‌زار شتی وا قه‌ت ئێمه به‌ره‌و ئاگرپرستی و ئایین زه‌رده‌شت ناگرێنیته‌وه؟ كازمزاده‌ی ئێرانشار له وه‌ڵامی ره‌خنه‌ی توندی نووسی: ئه‌وه پیشان ئه‌دات نووسه‌رانی ئه‌م رۆژنامه به وردی ئێرانشاریان نه‌خوێندوه‌ته‌وه، زۆر روونه ئێمه بۆ وشیاركردنه‌وه نه‌ته‌وه، داوای یه‌كرێزی ده‌كه‌ێن و یه‌كریزی هه‌موو ئێرانییه‌كان به بێ جیازازی ئایین و ره‌گه‌ز له ژێر ئاڵای ئێرانی بووندا به پێویست ده‌زانین و بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و گه‌رانه‌وه‌ی شه‌رافه‌ت و شكۆی ئیسنانی ئێرانی، هینانه‌وه‌ی نموونه‌ی مێژوویی له حێكمه‌ت و به‌رهه‌می نووسه‌ران و گه‌وره‌كانی خۆمان به ئه‌رك ئه‌زانین(ئیرانشار،1926 :319/5 )
به گشتی یه‌كێك له خاڵه سه‌ره‌كییه‌كانی گوتاری رۆشنبیری حسێن كازمزاده‌ی ئێرانشار لایه‌نگری له ناسیۆنالیزمی كلتووری له سه‌ر بنه‌مای نیشتمان و خوێن واته به‌رجه‌سته‌كردنی مێژووی باستانی ئێرانی و ره‌گه‌زی ئاریایی و زمانی فارسی به كاریگه‌ری له رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و به تایبه‌ت ئاخوندزاده و میرزائاقاخانی كرمانی و هه‌روه‌ها كه‌ش و هه‌وای به‌رڵین كه بووه مه‌كۆی ناسیۆنالیزمه ئێرانییه‌كان له سه‌ر ئه‌ندیشه‌یناسیۆنالیزمی كلتووری كازمزاده‌ی ئێرانشار كاریگه‌ری راسته‌وخۆیان هه‌بووه.
ئه‌جمه‌دی كه‌سره‌وی رۆشنبیری دژه باو و لایه‌نگری زمانی په‌تی فارسی:
سه‌ید ئهحمهدی كه‌سره‌وی، مێژوونووس ، زمانناس ، یاسادان ، مامۆستای زانكۆ تاران ،لێكۆڵه‌ر ولایه‌نگری چاكسازی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئایینی له ریزی به‌ناوبانگ ترین رۆشنبیرانی ناسیۆنالیزمی نه‌وه‌ی دووه‌می مێژووی رۆشنبیری ئێران و یه‌كێك له خاوه‌ن گوتاره دیار و كاریگه‌ره‌كانی گوتاری رۆشنبیری ئێرانه،
كه‌سره‌وی له ساڵی 1890 و له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ئایینی شاری رۆشنبیر په‌روه‌ری ته‌ورێز له دایك بوو.باوكی مه‌لا بوو و له رێگه‌ی باوكیه‌وه روانه‌ی حوجره سونه‌تییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی شاری ته‌ورێز كرا و له‌وێ فێری زانستی ئایینی و زمانی عه‌ره‌بی بوو.به هۆی شاره‌زایی له زمانی عه‌ره‌بی له ساڵی 1915 له خوێندنگه سه‌رده‌مییه‌كانی پرۆپاگه‌نده‌كه‌رانی مه‌سیحی -ئه‌مریكی شاری ته‌ورێز، خه‌رێكی فێركردنی زمانی عه‌ره‌بی بوو وهه‌رله‌وێش خۆی فێری زمانی ئینگلێزی بوو(كسروی،1341، 60)
پاش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ی مودێرنی ئێرانی له سه‌ر ده‌ستی ره‌زاشاه، كه‌سره‌وی له وه‌زاره‌تی داد، دامه‌زرا و پاش ماوه‌یه‌ك به هۆی لایه‌نگری له جوتیاران له‌به‌رامبه‌ر ره‌زاشاه له كارلابرا و خه‌رێكی كاری وه‌كاڵه‌ت بوو. كه‌سره‌وه‌ی له ناوه‌راستی ته‌مه‌نی كه‌وته دژاییه‌تی ئایینی شێعه و هه‌روه‌ها شاعیرانی وه‌ك سه‌عدی و حافز و به گشتی كه‌وته دژاییه‌تی زۆرێك له داب و نه‌رێته ئایین و مه‌زهه‌بییه‌كانی شێعه و ته‌نانه‌ت ئایینه‌كی نوێ به ناوی« ئایینی خاوێن» داهێنا. دژاییه‌تی ئایینی كه‌سره‌وی بووه هۆی ناره‌زاییه‌تی مه‌لاكان و سه‌رجه‌م مه‌رجه‌كانی شێعه‌ی ئێران. بۆییه مه‌لایه‌كی تازه پێگه‌یشتوو به ناوی «نه‌وابی سه‌فوی» بۆ به‌ره‌نگاری و تیرۆری كه‌سروه‌ی به ئه‌مری ئایه‌تووڵا ئه‌بۆلحه‌سنی ئه‌سفه‌هانی له نه‌جه‌فه‌وه گه‌رایه‌وه بۆ تاران و جه‌ماوه‌ری «گیانبختكه‌رانی ئیسلام»ی پێكهێنا و ده‌ستی كرد به تیرۆری نه‌یاران و ره‌خنه‌گرانی ئایینی ئیسلام و به تایبه‌ت ئاینی شێعه. كه‌سروه‌ی یه‌كه‌م كه‌س بوو كه‌وته به‌ر گوله‌ی ئه‌م گرۆپه تیرۆریسته و ده‌رنجام پاش زامداركردنی له لایان خۆدی نه‌واب سه‌فه‌و‌ی له ساڵی 1946 و له ژووری كاركردنی كه‌وته به‌ر چه‌قۆی تێژی ئه‌ندامانی جه‌ماوه‌ری «گیانبختكه‌رانی ئیسلام» و گیانی له پێناو دژاییه‌تی ئایینی شێعه له ده‌س دا.
كه‌سره‌وی خاوه‌ن 70 كتێب له بواره‌كانی مێژوو،ئه‌ده‌ب و رێفۆرمی ئایینیه. ده‌كرێت له باری ناوه‌رۆكه‌وه به‌رهه‌مه‌كانی كه‌سره‌وی له سێ به‌شی مێژووی، توێژێنه‌وه و ره‌خنه دابه‌شبكه‌ین. مێژووی مه‌شروتییه‌ت ، مێژووی 500 ساڵه‌ی خۆزستان و پاشا بێناوه‌كان له بواری مێژوویی، زمانی خاوێن،زمانی فارسی .زمانی ئازه‌ری، ناوی شار و گونده‌كانی ئێران له بواری توێژێنه‌وه ، حافز چی ئه‌ڵێت له بواری ره‌خنه له ریزی به‌ناوبانگترین به‌رهه‌مه‌كانی كه‌سره‌وییه . له بیر نه‌كرێت كه‌سره‌وی سه‌باره‌ت به راوبۆچوونه‌كانی خۆی دوو كتێبی، پرنسیپه پیرۆزه‌كان ورێگه‌ی رزگاری نووسی كه بووه هۆی تیرۆر و مه‌رگی.
له به‌شی پێشوو، ، ئاماژه‌مان پێدا، كه‌سره‌وی به راشكاوی دژاییه‌تی لایه‌نگرانی كلتووری رۆژئاوا و لاساییكردنه‌وه له رۆژئاوا و مودێرنیته ده‌كات و دژی ئه‌و كه‌سانه‌ی راده‌وه‌سته كه له‌و بڕوایه‌دان « زانست» و «پێشكه‌وتن» به ته‌نیا به‌رهه‌می رۆژئاوا و كلتووری رۆژئاوایه، كه‌سره‌وی پێواییه زانست، دیارده‌یه‌كی جیهانییه‌وه و به‌رهه‌می هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانه و له‌و ساته‌وه گه‌یشته ده‌ست و خزمه‌تی رۆژئاوا، زه‌ره‌ری زۆرتر بووه له قازانجی و له‌مباره‌وه ده‌نووسیت:« ئایا ئه‌و زانسته‌‌یه كه به‌رهه‌می ، دروستكردنی بومبا و ده‌بابه و غازی ئینسان كوژه، ده‌كرێت پێناسه‌ی پێشكه‌وتنی بۆ بكه‌ین؟و شانازی پێوه بكه‌ین»(كسروی،1312 : 37)
له روانگه‌ی كه‌سره‌ویه‌وه، سه‌رهه‌ڵدانی مه‌كینه(machine) و به مه‌كینه كردن و به مه‌كینه بوونی ژیان، یه‌كێك له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی ئێنسان و زۆربوونی ئازه‌ركانییه و هه‌روه‌ها بوه‌ته هۆی چه‌وساندنه‌وه‌ی كریكاران . ئه‌م روانگه‌یه‌ی كه‌سره‌وی به‌رهه‌می قه‌یرانی ئابووری ده‌یه‌ی 1930 رۆژئاوا بوو كه به رای ئه‌و، ته‌نیا رێگه‌ی چاره‌ی ده‌ربازبوون له‌م قه‌یرانه، به لاوه‌نانی مه‌كینه و گه‌رانه‌وه بۆ ژیانی كۆنی رۆژهه‌ڵاتییه (توكلی ترقه،تجدد اختراعی،218 )
روانگه‌ی كه‌سره‌وی سه‌باره‌ت به رۆژئاوا و ده‌سكه‌وته‌كانی به ته‌واوییه‌تی سه‌لبی نییه بۆ وێنه ده‌سكه‌وته‌كانی رۆژئاوا له بواری پزیشكی، به شایانی رێز و پێزانین ئه‌زانیت، به‌ڵام له بنه‌ره‌تدا ناتوانیت بانگه‌شه‌ی پێشكه‌وتنی رۆژئاوا و قازانجه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی ره‌نج و ئازاره‌كانی قبوولبكات و له‌مباره‌وه ده‌نووسێت:«ئه‌گه‌ر له باری هونه‌ری مه‌كانیك و كیمیا و هونه‌ره‌كانی تره‌وه رۆژئاوا هه‌ڵسه‌نگێنین،به راستی مامۆستایانی رۆژئاوایی كاری زۆر سه‌یریان كردوه به‌ڵام ئه‌گه‌ر له روانگه‌ی قازانج و زه‌ره‌ره‌وه هه‌ڵسه‌نگاندنی بكه‌ین، بانگه‌شه‌ی پێشكه‌وتنی رۆژئاوا بێمانا ترین شته كه ناتوانین قبوولی بكه‌ین»(كسروی،1312 : 11)
كه‌سروه‌ی هه‌روه‌ها پێواییه دیارده‌ی «شارستانییه‌ت»(civilization) شتێكی نوێ و به‌رهه‌می ته‌نیای كلتووری رۆژئاوا نییه ، به‌ڵكوو له مێژه له گه‌ڵ ژیانی مرۆڤه‌كان تێكه‌ڵه و بوونی هه‌یه و به‌رهه‌می هه‌موو كلتووره‌كان و به واتاییه‌ك به‌رهه‌می هاوبه‌شی هه‌موو ئێسنانه‌كانه(كسروی،1312 : 35 )
به‌ڕای كه‌سره‌وی هه‌ڵه‌ی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌ییه، رۆژئاواخوازان و لایه‌نگرانی رۆژئاوا، چه‌مكی «شارستانییه‌ت» هاومانا وهاوتای رۆژئاوا به‌كاردێنن و وای لێ هاتووه كه خه‌ڵك وابیرده‌كاته‌وه هاورێ له گه‌ڵ هاتنی سیاره و شانۆ و سینه‌ما و رۆژنامه بۆ وڵاته‌كه‌یان، «شارستانییه‌ت»ش له گه‌ڵی دێت،(توكلی ترقه،تجدد اختراعی،218 ) به گشتی كه‌سره‌وه‌ی به پێچه‌وانه‌ی ڕاوبۆچوون و ئه‌ندیشه‌كانی رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌م و به تایبه‌ت ڕاو بۆچوونه‌كانی ته‌قیزاده و لایه‌نگرانی رۆژئاوا و لاساییكردنه‌وه له رۆژئاوا، پێواییه ده‌بێت و پێویسته ئێرانییه‌كان « چاو له رۆژئاوا داخن و بگرێنه‌وه بۆ شێوازی ژیانی كۆنی رۆژهه‌ڵاتی و ژیانی ئێرانی»(كسروی،1312 : 47 ) ئه‌م په‌یامه‌ی كه‌سره‌وی چه‌ندین ده‌یه دواتر له كتێبه‌كانی «كه‌شفو‌ل ئه‌سراری» رێبه‌ری شۆرشی ئێران واته «ئایه‌توه‌ڵا خۆمینی»، كتێبی «داگیركردنی شارستانییه‌تی رۆژئاوایی و تراژیدیای فه‌ره‌نگ»ی فه‌خره‌دینی شادمان، « رۆژئاوایی لێدانی» جه‌لالی ئالی ئه‌حمه‌د كتێبی « نامۆیی رۆژئاوا و ئه‌و شته‌ی خۆی هه‌یبووی» ئیحسانی نراقی و كتێبی «گه‌رانه‌وه بۆ خۆد»ی شه‌ریعتی ره‌نگی دایه‌وه(توكلی ترقه،تجدد اختراعی،222)
به گشتی «گوتاری دژه‌رۆژئاوا» كه نووسه‌ری بهناوبانگی ئیرانی واته مه‌حه‌مه‌دی ته‌وه‌كولی ته‌ره‌قه وه‌ك «ژانی رۆژئاخوازی» ته‌عبیری لێوه ئه‌كات له ئێراندا و له سه‌ر ده‌ستی رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌م یانێ كازه‌مزاده‌ی ئیرانشار و به تایبه‌ت ئهحمهدی كه‌سره‌وی ده‌ستی پێكرد و دواتر له رێگه‌ی رۆشنبیرانی ده‌یه‌ی 60 و 70 ئێران و به تایبه‌ت رۆشنبیرانی دژه رۆژئاوای وه‌ك فه‌خره‌دینی شادمان ، ئهحمهدی فه‌ردید ، جه‌لال ئالی ئه‌حمه‌د و عه‌لی شه‌ریعه‌تی و رێبه‌رانی حێزبه چه‌په‌كانی بوو به گوتاری زاڵی كه‌ش و هه‌وای سیاسی و فه‌رهه‌نگی ئێرانی ده‌یه‌ی هه‌فتا(70) و ته‌نانه‌ت ئه‌توانین بڵیین شۆرشی ئیسلامی ساڵی 1974 ، به‌رهه‌می زاڵبوونی دوو ده‌یه گوتاری «دژه‌روژئاوا» بوو كه‌وا له ئهحمهدی كه‌سره‌وی له سه‌رهه‌رڵدان و گه‌شه‌سه‌ندنی رۆڵی سه‌ره‌كی بوو.
ئایین له گوتاری كه‌سره‌وی:
پرسی كه‌سره‌وی له كتێبی «ئایین» ده‌سته‌واژه‌ی پێشكه‌وتنه. ئه‌و پێواییه مه‌به‌ستی هه‌مومان له پێشكه‌وتن «به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندییه»(كسروی،1312 : 5 ) و به رای ئه‌و :« مه‌به‌ست و ئامانجی هه‌موو ئیسنانهكان ، پیغه‌مبه‌ران، یاسادانه‌ره‌كان ، ئایینه‌كان و پاشاكان، «به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندی» مرۆڤاییه‌تی بووه و به راشكاوی ده‌ڵێت كلتووری رۆژئاوا و «ژانی رۆژئاواخوازی» بوه‌ته هۆی خراپبوونی باری «به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندی» مرۆڤ و دزیی و فریودان گه‌نده‌ڵی په‌ره‌ی سه‌ندوو و كێشمه‌كێش و ناكۆكی نێوان ئێسنانه‌كانی گه‌یاندووه‌ته ئاستیكی مه‌ترسیدار و لێره‌وه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ژان و ئازاره‌كانی ئیسنان و هه‌روه‌ها به‌لاوه‌نانی ناكۆكی وكێشمه‌كێش، ئاێین و رووكردنه‌وه له ئایین پێشنیار ده‌كات و پێوایییه : هیچ شتێك ناتوانێت وه‌ك ئایین، ئه‌م ئه‌ركه به‌رێوه بات(توكلی ترقه،تجدد اختراعی،223) واته به ڕای ئه‌و هێچ شتێ وه‌ك ئایین ناتوانیت به‌خته‌وه‌ری ئێنانه‌كان دابیین بكات و ناكۆكی و كێشمه‌كێش و گه‌نده‌ڵی لابات.
ره‌حیمی خه‌ستوو مامۆستای زانسته سیاسیه‌كانی ئێران ڕای وایه، هاوكاتبوونی ژیانی كه‌سره‌وی له گه‌ڵ قه‌یرانه به‌رجه‌سته و سه‌یره‌كانی جیهان و ناهۆمیدی له مۆدیرنیته و هه‌روه‌ها پێگه‌ی ئایینی بنه‌ماڵه‌ی كه‌سره‌وی(خستو، نسل دوم،143 )،بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه‌سره‌وی هان بدات وا بیر بكاته‌وه : «ئایین شارێگه‌ی ژیانه و ئه‌گه‌ر ئایین نه‌بێت ئیسنانهكان یه‌كتری به‌ره‌و رێگه‌ی نه‌شیاو و خراپی و دابران له یه‌ك ئه‌به‌ن(كسروی،1340 :45 )
كه‌سره‌وی ، ئایین وه‌ك هۆكاری كه‌مكردنه‌وه‌ی ژان و ئازاره‌كان و هێوه‌ركه‌ره‌وی ئیسنان ته‌ماشا ئه‌كات و ده‌نووسێت: «ئایین باشترین شتێكه كه‌وا ده‌بێته هۆكاری كه‌مكردنه‌وه‌ی ژان و ئازار و كێشمه‌كێشی ئیسنانهكان و هه‌روه‌ها ئاسایش و هێمنی بۆ ئێنسان دابین ئه‌كات و هیچ شتێ وه‌ك ئایین ناتوانێت ئه‌و ئه‌ركه به‌رێوه بات(كسروی،1312 :12 ) بۆییه به راشكاوی پێشینار ئه‌كات: «ئه‌و كه‌سانه‌ی وا به راستی خوازیاری ئاسایش و هێمنی جیهانن، ده‌بێت ئایین و ئایین په‌نایان بكه‌نه ده‌سه‌ڵاتداری سه‌ره‌كی جیهان و رێزی ئایین بگرن چوونكه ئایین ته‌نیا پاسه‌وانی مرۆڤه له درۆ و ناپاكی (كسروی،1312 :59 )
روانگه‌ی كه‌سره‌وی سه‌باره‌ت به ئایین و ئایینه جیاوازه‌كان و به تایبه‌ت ئایینزای شێعه، هێدی هێدی به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌كی رادیكاڵ و توند رۆشت، به شێوه‌یه‌ك كه‌وته دژاییه‌تی ئایینزای شێعه و مه‌لاكان و سه‌رجه‌م ئاهه‌نگه ئایینیه‌كان و گرنگتر له هه‌موو شتێ پێنشیاری كرد بۆ رزگاربوونی ئێنسان له ژان و ئازار، پێویسته هه‌موو ئێنسانه‌كان و به تایبه‌ت ئێرانییه‌كان روو بكه‌ن ته‌نیا یه‌ك ئایین و شوێنی ئه‌و ئایینه بكه‌ون كه خۆی داێنابوو و به ناوی «پاكدینی» یان«ئایینی خاوێن» پێناسه‌ی ئه‌كرد . روانگه‌ی رێفۆرمخوازانه‌ی ئایینی كه‌سره‌وی، ده‌ره‌نجام بووه هۆی دژاییه‌تی و ره‌فزی ئایینزای شێعه و دانانی ئایینه‌كی نوێ و ئه‌نجامدانی برێك كاری دژه باو و نائاسایی وه‌ك سووتاندنی كتێب و دیاریكردنی رۆژێك به ناوی «رۆژی سووتاندنی كتێب» . دیارترین ئه‌و كتێبانه‌ی كه كه‌سره‌وی ئه‌مری كرد به سووتاندن و له نێوبردنیان، «دیوانی حافیزی شیرازی» و« دیوانی سه‌عدی شیرازی» واته دوو شاعێری بهناوبانگی ئیرانی بوو،كه‌سره‌وی پێوابوو ئه‌م دوو شاعیره و زۆربه‌ی شاعیران، جگه له خراپ ره‌وشتی و به‌تاڵكردنی ئینسانی ئێرانی، هیچ ده‌سكه‌وتیان نه‌بووه،بۆییه ده‌بێت له نێو بچن.
گوتاری رۆشنبیری ئهحمهدی كه‌سره‌وی:
ئهحمهدی كه‌سره‌وی وه‌ك یه‌كێ له به‌ناوبانگ ترین رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌می ئێران ئه‌گه‌ر چی له رێزی رۆشنبیرانی بازنه‌ی به‌رلین جێ ناگرت به‌ڵام هاوكاری رۆشنبیرانی ئه‌م بازنه‌یه بوو و له رۆژنانه‌مه‌كانی ئه‌م بازنه‌یه واته كاوه و ئێرانشار وتاری بڵاوكردوه‌ته‌وه و ته‌قی زاده و كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار وه‌ك دوو رۆشنبیری بهناوبانگی ئه‌م بازنه زۆر له راوبۆچوونه‌كانی كه‌سره‌وی كاریگه‌ریان هه‌بووه.
هه‌روه‌ها كه پێشتریش ئاماژه‌مان پێدا،كه‌سره‌وی خاوه‌ن 70 كتێب له بواره‌كانی مێژوو،ره‌خنه،زمانناسی وتوێژێنه‌وه بوو،به‌ڵام ره‌نگه بتوانین بڵێین كارنامه‌ی رۆشنبیری كه‌سره‌وه‌ی به بڵاوكردنه‌وه‌ی كتێبی «ئایین» ده‌سپێده‌كات و له‌م كتێبه‌دا گوتاری رۆشنبیری كه‌سره‌وی له سه‌ر دوو ته‌وه‌ری تازه‌گه‌ری(مودێرنیتێ) و چاكسازی ئایینی پێكدێت و له پاڵ ناسیۆنالێزمی كلتووری كه له زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی ره‌نگیداوه‌ته‌وه سێ خاڵ و ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی گوتاری رۆشنبیری كه‌سره‌وین كه لێره‌دا ئاماژه‌یان پێ ئه‌دین.
ناسیۆنالێزمی كلتووری:
ناسیۆنالێزمی كلتووری كه‌سره‌وی هه‌ڵگری دوو خاڵی سه‌ره‌كی په‌ره‌پێدانی زمانی فارسی و دامه‌زرانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌یه‌كی به‌هێز و ناوه‌ندگرا له سه‌ربنه‌مای زمانی فارسی و شۆناسی ئێرانی بووه.كه‌سره‌وی به كاریگه‌ری له رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و به تایبه‌ت جه‌لاله‌دین میرزا و فه‌تح عه‌لێ ئاخوندزاده لایه‌نگری له زمانی خاوێن و په‌تی فارسی ده‌كات و له هه‌موو به‌رهه‌مه‌كانی ته‌قالای ئه‌وه بووه كه قه‌ت وشه‌ی عه‌ره‌بی و توركی به كار نه‌هێنیت و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ده‌ستیداوه‌ته وشه تاشین وزێندووكردنه‌وه‌ی وشه فارسیه كۆنه‌كان و فارسی نووسین و لابردنی وشه عه‌ربی و توركییه‌كان مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی ئه‌حه‌مد كه‌سره‌وه‌ی بوون . جیا له جه‌ختكردنه‌وه له سه‌ر زمانی فارسی، بۆ فارسی كردنی هه‌موو شتێ ته‌قالا ده‌كات و بۆ وێنه به نووسینی زمانی ئازه‌ری و كتبی شێخ سه‌فی ده‌یه‌وێت بیسلمێنی كه ئازه‌ربایجان زمانی ئازه‌ری بووه و فری به توركی نه‌بووه ئوزمانی توركی زمانی داگیركه‌رانه و پیویسته ئازه‌ربایجانیه‌كان به فارسی قسه بكه‌ن و زمانی توركی بهلاوه نن و له شیخ سه‌فیش ئه‌وه‌ی سه‌لماندوه ره‌گه‌زی سه‌فوییه‌كان واته دامه‌زرێنه‌رانی یه‌كه‌م حكوومه‌تی ناوه‌ندگرا و به اری ئه‌و بنه‌مای ئێرانی ئه‌مرۆ تورك نه‌بوون و فارس بوون و شیخ ئیسماعیل ئه‌گه‌ر به توركی قسه‌ی كردوه و شیعری توركی هونیوه ئه‌مه به مانای ئه‌وه نییه تورك بوون و هه‌روه‌ها به نووسینی كتێبی مێژووی 500 ساڵه‌ی خوزستان واته پاریزگای عه‌ره‌ب زمانی ئیران، ده‌یه‌وێت ئه‌وه بڵیت دانیشتوورانی سه‌ره‌كی و یه‌كه‌می ئه‌م ناوچه فارس بوون و دواتر عه‌ره‌ب داگیری كردوه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته چه‌ندین ساڵ له شاری ئه‌هواز بۆ نووسینی ئه‌م كتێبه مایه‌وه .
كه‌سره‌وی بۆ دروستكردنی شۆناسی ئێرانی له مێژوو كه‌ڵك وه‌رئه‌گریت و نووسینی مێژوو له لای كه‌سره‌وه‌ی بۆ ژیانه‌وه‌ی شۆناسی ئێرانی و له خزمه‌ت شۆناسی ئێرانییه و ده‌یه‌وێت له‌م كتێبانه به تایبه‌ت شیخ سه‌فی،مێژووی 500 ساڵه‌ی خۆزستان هه‌موو شتی له ئێراندا به ئێرانی و فارسی بكات و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته واته په‌ره‌پێدانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی له سه‌ر بنه‌مای زمانی فارسی لاایه‌نگری له ده‌وله‌ت-نه‌توه‌یه‌كی به هێز وناوه‌نگرا له سه‌ر ده‌ستی دمتاتۆرێكی ناسیۆنالێست و ناوه‌نگرا ئه‌كات و به واتاییه‌ك هاوڕی له گه‌ڵ رۆشبیرانی بازنه‌ی بره‌ڵین به تایبه‌ت نووسه‌رانی فه‌ره‌نگستان بۆ گه‌یشتن بهم مه‌به‌سته،لایه‌نگری له ره‌زاشاه و پاشایه‌تی پاله‌وی ده‌كات و و له پرسی كوشتنی شیخ خه‌زعل كه خوازیاری پیكهنانی حكوومه‌تیكی عه‌ره‌بی له خۆزشتان بوو كاتێ ره‌زاشاه شیخ خزعلی كوشت و خوۆستانی لكانده‌وه به تارانه‌وه و له سه‌فه‌ری ره‌واشاه بۆ ئه‌ه بواز ئاوا خۆشحاڵی خۆی ده‌رئه‌برێت: من باش ئاگاداربووم كه خودا هێزیكی بهتوانا بۆ سه‌ركوتكردنی ملهۆران و چه‌ته‌كان ده‌نێرێت. من له چاوه‌ری هاتنی ئه‌م هێزه خه‌ریك بوو گیانم ده‌رچێت. و بهردهوام چاوه‌ری ئه‌وه‌بووم كه خوایا كه‌ی ئه‌م هێزه‌دێت.سوپاس بۆ خوا كه سه‌ره‌ی خۆزستان گه‌یشت و خۆزستان رزگاركرا….ده‌بێ هه‌موو شادمان بین و دوعا بكه‌ێن و جه‌شن و خۆشی بكه‌ین و رزگاركری خۆستان واته ئه‌میری مه‌زنی ئێران كه ئیسته له خوزستانه ریزبگرێن وله قوولای دڵه‌وه دوعا بكه‌ین(باستانی پاریزی،1354 : 401 )
به گشتی كه‌سره‌وی به جه‌ختكردن له سه‌ر فارسی خاوێن و په‌تی و دووره‌په‌رێزی له وشه‌ی عه‌ره‌بی وتوركی و هه‌وره‌ها دروستكردنی شۆناسی ئێرانی له رێگه‌ی مێژوونووسی و لایه‌نگری له ده‌وله‌ت-نه‌ته‌وه‌یه‌ك له سه‌ر بنه‌مای فارس و زمانی فارسی له ریزی رۆشنبیرانی لایه‌نگری ناسیۆنالیزمی كلتووری جێده‌گرت.
تازه‌گه‌ری و دژاییه‌تی ئۆروپا:
رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌می ئێران و ته‌نانه‌ت زۆربه‌ی رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌می ئیران و به تایبه‌ت بازنه‌ی به‌رلێن و له‌وانه‌یه ته‌قی زاده لایه‌نگری رۆژئاوا ولاساییكردنه‌وه‌ی ته‌واو له رۆژئاوا بوون.كازه‌مزاده‌ی ئێرانشار له رۆشنبیرانی نه‌وه‌ی دووه‌می بۆ یه‌مكجار گومانی خسته سه‌ر رۆژاوا و خوازیار ئه‌وه‌بوو كه ئێرانیه‌كان پیویسته به چاوی پیرۆزه ته‌ماشای رۆژئاوا نه‌كه‌ن و رۆژاوا و كلتووری رۆژئاواش پره له خراپی وشتی ناشیرین و ده‌بێت ئێرانییه‌كان چاو له كلتووریكۆنی خۆیان بكه‌تنه‌وه و به ئامیییته‌كردنی دووكلتورری رۆژئاوا و ئێران بیر له كلتووریكی پیرۆزی ئێرانی بكه‌نه‌وه،كه‌سره‌وه‌ی به كاریگه‌ری له كازه‌مزاده نه ته‌نیا كه‌وته ره‌خنه‌ی رۆژئاوا و كلووری رۆژئاوا ته‌نانه‌ت كه‌وته دژاییه‌تی رۆژئاوا و دژاییه‌تی رۆژئاوا بوه به‌شێ له گوتاری رۆشنبیری كه‌سره‌وه‌ی
له كتیووی ئاییین كه‌سره‌وه‌ی به توندی كه‌وته ره‌خنه‌ی ئیدعا و بانگه‌شه‌یكلتووری رۆژئاوا كه گوایه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات به‌رزترین و باشترین كلتووره و خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندی پێشكه‌وتنه و به واتاییه‌ك پێشكه‌وتن به‌رهه‌می كلتووری رۆژاوایه. و له‌م باره‌وه ده‌نووسێت: ئه‌رێ ئه‌م هاش و گه‌ڤ و خۆهه‌ڵكیشانه راسته و هه‌قیقه‌تی هه‌یه؟ ئه‌رێ جیهان له‌م چه‌ند سه‌ده‌ی دواییه پێشكه‌وتوه‌ه؟(كسروی،1312 : 5 )
پرسی كه‌سره‌وی لێره‌دا ده‌سته‌واژه‌ی پێشكه‌وتنه. ئه‌و پێواییه مه‌به‌ستی هه‌مومان له پێشكه‌وتن «به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندییه»(كسروی،1312 : 5 ) و به رای ئه‌و : مه‌به‌ست و ئامانجی هه‌موو ئیسنانهكان و پیغه‌مبه‌ران و یاسادانه‌ره‌كان و ئایینه‌كان و پاشاكان و لێره‌وه پرسیار ئاراسته‌ی كلتووری رۆژئاوا ده‌كات و ده‌پرسێ ئایا ئه‌م كلتووره توانیوه به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندی بۆ مرۆڤ دابینبكات: ئایا ئه‌م داهینانه نوێیانه‌ی رۆژئاوا كه چه‌ند سه‌ده‌یه‌كه ده‌ستی پێكردوه توانیوه به‌خته‌وه‌ری و ره‌زامه‌ندی خه‌ڵك زێده بكات؟ ئا له رێگه‌ی سیاره و رێگه‌ی ئاسن ، له فرێن به فرۆكه ، له رێگه‌ی قسه‌كردن به تیلۆفون،له ناردنی نامه له رێگه‌ی تێلگرافه‌وه .له رێگه‌ی بینی سینما و گوێدان به رادیۆ، ره‌نج و ئازاری ئینسانه‌كان كه‌مبووته‌وه؟ به داخه‌وه نه ته‌نیا كه‌م نه‌بووته‌وه به‌ڵكوو زۆرتر بووه و په‌نابردنه به‌ر رۆژاوئاوا و لاساییكردنه‌وه له رۆژئاوا بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی ره‌نج و ئازار و مه‌ینه‌ته‌كانمان زۆرتر بێت(كسروی،1312 : 5 )
ئیدامەی هەیە….
په‌راوێزه‌کان:
1ـ قه‌زاق وشه‌یه‌كی روسیه‌و به‌مانای ده‌ربه‌ده‌رو ئاژاوه‌گێڕه،(میرزایی،1383 :231 ) قه‌زاق، یه‌كه‌م سوپای فه‌رمی‌و هێزی سه‌ربازی ئێران بوو، كه له‌ساڵی1850و به‌لاساییكردنه‌وه‌ی له‌سوپای روسیاو به‌فه‌رمانی نه‌سره‌دین شاە پێكهات، به‌رپه‌سی قه‌زاق سه‌ره‌تا له‌ژێر چاودێری موشیروده‌وله‌و نه‌مسیایه‌كان بوو و پاشان درا به‌ڕوسیه‌كان‌و تا سه‌رده‌می مه‌شرووتییه‌ت‌و سه‌رهه‌ڵدانی پاشاییه‌تی بنه‌ماڵه‌ی په‌هله‌وی له‌ژێر چاودێری روسیه‌كان مایه‌وه(شمیم،1373 :340 )ره‌زاخان، واته دامه‌زرێنه‌ری پاشاییه‌تی بنه‌ماڵه‌ی په‌هله‌وی یه‌كێك له‌ئه‌ندامانی هێزی قه‌زاق بوو.
2ـ ته‌قی زاده سه‌رۆكی فراكسیۆنی دیموكرات له‌خولی دووهه‌می پهرلهمان بوو، له‌ترسی هه‌ڕه‌شه‌ی تیرۆر بۆ ده‌ره‌وه‌ی ئێران هه‌ڵهاتبوو.
3ـ ئه‌م دوو وڵاته له‌و سه‌رده‌مه واته سه‌رده‌می شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی خاكی ئێرانیان داگیركردبوو. مه‌ترسی داگیركردنی هه‌میشه‌یی خاكی ئێران‌و دابه‌شكردنی وڵاتی ئێران، ترس‌و نیگه‌رانی زۆری لای رۆشنبیران‌و نیشتمانپه‌روه‌رانی ئێرانی سازكردو ئه‌مه بووه هۆی نزیكبوونه‌وه‌ی رۆشنبیران‌و سیاسه‌تمه‌دارانی ئێرانی له‌وڵاتی ئه‌ڵمان، كه ئه‌و كاته له‌گه‌ڵ عوسمانی له‌به‌ره‌ی هه‌ر دوو دژه روس‌و ئینگلیز بوون.
