د.تەها جابر لعەلوانى
لەم دواييە گرنگيدان بە گفتوگۆى شارستانيەتەكان وروژێندرا، ئەوەش دەربڕى ئەو قەيرانە قوڵەيە كە فيكرى عەرەبى و ئيسلامى(1) تێيدا دەژيت. ئەو قەيرانەش بە ڕوونى لە دياردەى گواستنەوەى تيۆر و بيرۆكەكان دەردەكەوێت، كە بە شێوەيەكى ئيدۆلۆژى دەيانەوێت بەرجەستەى بكەن، ياخود شوێنكەوتێنێكى شاراوەيە كە فيكرى بەراوردكارى و نزيكى دگەرێتەوە. كرۆكى ئەو قەيرانە بريتيە لەو كەسانەى ئارێشەكان ديارى دەكەن، پرسەكان دەورژێنن، ئەجێنداى گەڕان و گرنگيدان دياری دەكەن، گرنگى بيركردنەوە دەدەن بە ژينگەى فيكرى و كۆمەڵايەتى عەرەبى و ئيسلامى، لە چوارچێوەى نموزەجێكى مەعريفى جوڵێنەوە، دەرهاوێشتە كۆمەڵايەتى و مێژوويى و بەرژەوەندى ئابوورى و سياسى و بەهاكان و ئامانجە جۆراوجۆرەكان، ئەگەر دژ و ناكۆك نەبن، لەگەڵ ئەو جووڵانەوەى لە چوارچوێوەى لێكۆڵەر و بيريارى عەرەبى و موسڵمان.
پرسى گفتوگۆى نێوان شارستانيەتەكان لە دواى خستنەرووى لێكۆڵينەوەكه‌ى سەمۆئيل هاتنتگۆن(2)وروژاندى هەمان بابەت، عەقڵى موسڵمان و عەرەبى پێ سەرقاڵ بوو، زاڵ بوو بەسەر كارە لەپێشينەكانى، بەبێ ئەوەى لە پێويستيەكى كۆمەڵايەتی، ياخود لە گرفتێكى فيكرى، ياخود بەرژەوەنديەكى سياسى كۆمەڵگەكان سەرچاوەى گرتبێت، بەڵكو لە دەرەوە هاتبوو، ئەو عەقڵە هەوڵى دا هەندێك وەڵام پێشكەش بكات بۆ پرسيارێك كە هيچ گرفتێكی سەرچاوەى لێوەىنەگرتووە، لاى كەمى ئەگەر بەراودى بكەين بەو پرس و ئەلەنگەريانەى رووبەڕووى ئەو كۆمەڵگەيانە دەبنەوە لەو قۆناغەى ئێستا بۆ ئەو كۆمەڵگە ئيسلاميانە پێويست نيە.
بەدەر لە بابەتى ئەو پرسيە لە چوارچێوەى گرنگى لەپێشينە بێت لە فيكرى عەرەبى هاوچەرخ، پێويستە جەخت لەسەر گرنگى پێىدان بە پێچەوانەى كاردانەوەكان بكرێتەوە، نەك كردەوەكان، ئەوە دەربڕى دۆخێكى دياريكراوە لە چوارچێوەى دۆخێكى دياريكراو، گرفتەكان لە دەرەوەى سنوورەكانى دروستكراوە، بۆى رەوانە دەكرێت، دواى ئەوەى چارەسەرى ئامادەكراومان پێشكەش دەكەن، لەگەڵ گەشەى فيكرى لە نشتيمانى عەرەبى، چەندين گرفتيان پێشكەش كردين، ئێمە ئێستا سەرقاڵين بە گرفتگەلێك هەڵقوڵاوى ناخى خۆمان نيە، ياخود دەربڕى پەرۆشى و گرنگي پێدانى ئێمە نيە، بۆيە جەختكردنەوە لەسەر ئەو پرسە پێويست ناكات وا بۆى بڕوانين كە ئەوە لێمان داواكراوە، ياخود دواكردنى داخستنى دەرگاى گفتوگۆيە، بەڵام تەنيا وروژاندنى ئاگادارييە لە پرسێكى مەعريفى زۆر هه‌ستیار و گرنگ، كە پێويستە تەركيزمان لەسەرى بێت، وشياربين بەرامبەرى.
دواى ئەو تێبينيە سەرەتاييانە، دەكرێت بابەتەكە لە ميانەى چەند خاڵێكەوە تاوتوێ بكەين:
يەكەم: گفتوگۆى شارستانيەتەكان و گفتوگۆى عەرەبى ئەوروپى:
لە دواى جەنگى رەمەزان/ له ئۆكتۆبەرى ١٩٧٣ بيرۆكەى گفتوگۆى عەرەبى و ئەوروپى دەركەوت، كۆمەلێك ديدار لە نێوان بيرمەندان و سياسى عەرەب و ئەوروپى ئەنجام درا، چەند لێكۆڵينەوەيەك پەيوەست بەو بابەتە نووسرا، گرنگترينيان لێكۆڵينەوەيەكى د.حاميد رەبيع و لێكۆڵينەوەيەكى د.ئەحمەد سدقى دەجانى بوو.(٣)
لەو سەردەمە گفتوگۆكان چڕببوونەوە لە سەر پرسە سياسى و فيكرى و شارستانيە جۆراوجۆرەكان، بەڵام زۆر جێى گرنگى پێدان نەبوو، بە ئەندازەى ئەو گەورەكردنەى نووسينەكەى سەمۆئيل هەنتگتۆن، ئەوەش لەبەر ئەوەى لايەنى ئەوروپى مەبەستى لە گفتوگۆی شارستانیه‌كان ئامانجى سياسى و ئابوورى، گۆڕينى بوو بۆ دەستەواژەى دانووستان، كه ئه‌وه بە گفتوگۆيەكى فيكرى شارستانى دانەدەنرا.
بەهەمان شێوە چەندين ديدار و كۆنفڕاسى گفتوگۆى مەسيحى، ياخود ئيسلامى كاسۆليكى كرا، بەتايبەت شا حوسێن بن تەڵاڵ دەستپێشخەرييەكانى بەرچاوبوو، ئەوانەش هيچ گرنگيدانێكى نه بوو له راگەياندنى رۆژئاوا، ياخود عەرەبى نەبوو، گرنگى دانەكان هاوتا نەبوو لەگەڵ گرنگيەكەى، ئەوەش بۆ دوو فاكتەرى سەرەكى دەگەڕێتەوە.
يەكەم رۆژئاوا، ئەوەى ئێستا پێى دەڵێ:”گفتوگۆى شارستانيەتەكان” لە كرۆكدا بەريەك كەوتن و ململانێيى شارستانيەتەكانە.
دووەم: گفتوگۆى شارستانيەتەكان پێشنيازێكى ئەو دواييە، كە هاوتايە لەگەڵ دەرهاوێشتە مێژوويى و سياسى و ستراتيژيەكانى جيهانى رۆژئاوا، لەدواى كۆتايى هاتنى شيوعيەت، دواى پاكردنەوەى ماڵى رۆژئاوا لە دابەشبوونى ئيدۆلۆژى لە نێوان شيوعيەت و سەمايەدارى، هەروەها هه‌وڵدان بۆ دروستكردنى دوژمنێكى تر لە دەرەوەى سيستەمى شارستانيەتى رۆژئاوا، بەتايبەت شارستانيەتى ئيسلامی.
ئەوەش جارێكى تر جەختەكردنەوەيە لەسەر ئەو پرسە،نەك ئه‌وه‌ی كاتى خۆى سەبارەت بە ئێمە خرايە روو، ئه‌وه لەسەر رووى خۆى نەبوو، ناوەڕۆكى گۆڕدرا.
دووەم: گفتوگۆى فيكرى، ياخود دانووستانى سياسى.
چەمكى گقتوگۆ بۆ يەك لەو دوو واتايەيە هاتووه، يەكەم: واتا: ميتۆدە فەلسەفيەكان لە بنەچەوە رەتكردنەوەى بەڵگە بە بەڵگە و گرتنەبەرى هەڵوێستى نەيارى لۆژيكییه‌بەمەبەستى ئاشكراكردنى حەقيقەت، بەپێچەوانەى دووەم، كە واتاى چەمكەكه دانانووستانە نێودەوڵەتيەكان ده‌گه‌ینێت، كە رەگەزەكانى هێز حوكم دەكات، نەك حەق، ئامانج لەوەش بەدەسهێنانى بەرژەوەندييە، نەك گەيشتن بە حەق، ياخود روونكردنەوەى.
لە ميانەى ئەو دوو چەمكە دەكرێت پرسيارێكى سەرەكى بخرێتە ڕوو، كە بريتيە لە: چ گفتوگۆيەكى شارستانى؟ ئايە گفتوگۆيەك مەبەست پێى گەيشتنە بە حەقيقەت و ملكەچكردنى دواى دانپێدانانى…. ياخود كارێكە بۆ بەدەستهێنانى بەرژەوەندييە دياريكراوەكان، كە لۆژيكى هێز فەڕزى دەكات، نەك بە هێزى حەق.
لێرە دەبينين پێويستە مەبەستى گفتوگۆ و ئامانجەكانى ديارى بكرێت، هەروەها ئەگەرى چەسپاندنى ئەو ئامانجانەش ديارى بكرێت، هەروەها تواناى لايەنەكانى گفتوگۆ به پابەندبوون بە ئەنجامى گفتوگۆ و كاراكردنى ئه‌و ئه‌نجامانه ديارى بكرێت، گفتوگۆ لە نێوان ئەو لايەنانە نابێت كە كەمترين هاوشێوەيى و يەكسانيان هەبێت لە هێز و هاوشانى لە پێگەدا، بەهەمان شێوە دەبێت ئەو شێوازە گفتوگۆيە ديارى بكەين كە دەمانەوێت، ئايە گفتوگۆى شارستانيەتەكان بە ئيتعبارى ئێستا سيستەمى رۆشنبيرى و فيكرى و بيروباوەڕ و بەها و پێوەر و ديدەكانە بۆ جيهان مرۆڤ و گەردوون و جيهان و ئافرێنەرى ئەو گەردوونە و بەخشەرى ژيانە…..ياخود گفتوگۆى شارستانيەتەكان بە واتاى دانووستانە لە نێوان سيستەمى سياسى كولتە ناوچەيەكان و هاوپەيمانيە سەربازييەكانە؟
ئەوەى سەيرى چەمكى شارستانيەتەكان بكات، هەروەك زۆربەى بيرمەندانى ئەوروپى دەرى دەبڕن، دەبينى تێكەڵاويەك لە نێوان فيكرى رۆشنبيرى لە لايەك و سياسى ستراتيژى ئابوورى لە لايەكى تر هەيە، بە شێوەيەك رەهەندە سەرەتاييەكانى دياريكراوە بۆجياكردنەوەى نێوان شارستانيەتەكان، ياخود مەبەستەكانى لە خودى خۆى، بەڵكو ئەوانە تەنيا دەرهاوێشتەى دياريكردنى جياوازى و ئامانجەكانە، لە بنەچەوە دەچێتەوە ناو رەهەندە ئابوورى و ستراتيژييە سياسيەكان.
گفتوگۆ پێويستە لە نێوان شارستانيەتە جياوازەكان بەواتاى رۆشنبيرى بيروباوەڕ بكرێت، بە مەبەستى ئامانجە سياسيەكان، هاوتایه لەگەڵ ئەو چەمكەى كە زۆربەى نووسەرەكان پەيوەست بەو بابەتە دەریده‌خه‌ن.
لێرەوە پێويستە جەخت لەسەر ئەوە بكەينەوە، كە پێويستە تەركيزمان لەسەر چەمكەكانى گفتوگۆ و شارستانيەت بێت، بەو واتايەى هەڵقوڵاوى داب و نەريتى فيكرى و سيستەمى مەعريفيمان بێت.
سه‌باره‌ت به دانووستانى سياسی بوارى لێكۆڵينەوە و گوتارى فيكرى تايبەتى هەيە، بەهەمان شێوە پسپۆڕى تايبەت بەخۆى هەيە.
سێيەم: گرنگترين پرسە سەرەكييەكان بۆ گفتوگۆى شارستانيەتەكان.
بۆ ئەوەى قسەكردن دەربارەى گفتوگۆى شارستانيەتەكان بە واتاى راستەقينەی خۆی بێت،دووربێت لە بەرژەوەندى سياسى هێزەكان، ياخود دەوڵەتانێكى دياريكراو، دووربێت لە هەموو سيستەمێكى پشت تێزەكان كە دەربڕى پێويستى راستەقينەى مرۆڤەكان نيە، بۆ ئەوەى ئەو گفتوگۆيە لەسەر رێساى مەعريفى دروست دابمەزرێت، پێويستە جەخت لەسەر ئەو پرسانە بكرێتەوە:
١ــ چەمكى گفتوگۆ لەو كۆنتێكستە بگۆڕێت بۆ واتاى پەيوەست بە گفتوگۆ و راجيايى دەربارەى فيكر و بەها و پێوەرەكان.
ئەگەر سيستەمى مەعريفى و ميتۆدى و رێساى هەڵسوكەوت و رۆشنبيرى، ئامانجى ئەو گفتوگۆيە گەيشتنە بە حەقيقەت و بەو پێيەى كە ونبوێكە پێويستە بەدواى بگەڕێن، لايەندارى بۆ ئەوكاتەيە كە دەزاندرێ و دەدۆزرێتەوە.
٢ــ پێويستە شارستانيەت لە رێسا و بنەما نەگۆڕەكانى ديارى بكرێت، كە ديدێكى بۆ جيهان هه‌یه، هەڵوێست به‌رامبه‌ر خوا و گەردوون و مرۆڤ و ژيان دياریدەكات، بەوەش كە دياريكردنى هەڵويست لەو شتانەى كە لە گەردوون و ژينگە بۆ مرۆڤ رام كراوە، دیاریكردنی هەڵوێسته بەرامبەر (دوارۆژ) كه هاوبەشە لە ژێر شارستانيەتەكانى تر.
٣ــ جياوازى نێوان شارستانيەتەكان سوونەتێكى خواييە لە گەردوون، پێويست ناكات لابدرێت، بۆيە پێويستە نابێت هەوڵ بدرێت بۆ تواندنەوەى جياوازيەكان و ناكۆكيەكانى (بۆ ئەوە دروستكراون) ئەو جياوازیى و فرەيى و جۆراوجۆرييە، ئامانجەكەى يەكترناسين و پێكەوە ژيان و ئاڵوگۆڕكردنى سوود و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانه.
٤ــ هەموو مرۆڤێك، پاشان هەموو ئومەت و شارستانيەتێك مافى هەڵبژاردن و ئازادى هەڵبژاردنى هەيە، بۆيە پێويستە مرۆڤ ئازاد بكرێت لە توڕەيى و ناچاركردن، ياخود زۆرێكردن، ياخود شێواندنى هۆشو بیری، ياخود داگيركارى فيكرى، ياخود شوشتنەوەى مێشك…هتد هەروەها پێويستە هەڵبژاردنى ئه‌و شتانه‌ی به ره‌زامه‌ندی خۆی بێت لە ئازادى هەڵبژاردن سەرچاوەى گرتبێت.
٥ــ جياوازى راستەقينە لە نێوان لە سيستەمى مەعريفى و شێوەى بيروباوەڕ و ديدى جيهان شاراوەيە، بەرهەمى ماديگەرايى و سيستەمى بەڕێوبردن، ئه‌وه بووه به ئامانج، نەك بنەمايەك بۆى، بۆيە پێويستە گفتوگۆكان دەربارەى بنەچە و جياوازە راستەقينەكان بێت، نەك دەربارەى بەرهەم و ئەنجامەكان بێت.
٦ــ هاوكارى و هەماهەنگى نێوان جياوازەكان ئامرازى مانەوەيە بۆ رەگەزى مرۆڤايەتى، نەك ململانێ و يەكتر كوشتن، بۆيە پێويست ناكات وه‌ك دوژمن سەیرى (ئەى تر) بكات، یا پێويستى به زاڵ بوون بێت، بەڵكو پێويستە وەك مرۆڤێكى رێزلێگيراو مامەڵەى لەگەڵ بكرێت، بە جۆرێك ئازادى و رێزى بەرجەستە بێت.
٧ــ پەيامى ئيسلام پەيامێكى نەتەوەيى، ياخود رەگەزى، يا ناوچەيى نيە، بۆيە پێويست ناكات لە نەتەوە و ناوچەيەك بەرجەستە بكرێت، بەڵام دەركەوتەكانى فرەيى و جۆراجۆرى دەبێت، ئەگەر وەك شارستانيەتێك لە ئيسلام بڕوانى ئەوە پێويست ناكات كورتبكرێتەوە لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، يا جيهانى عەرەبى، به‌ڵكو پێويستە هەموو گروپ و كۆمەڵگەكان بگرێتەوە لە هەرشوێنێك هەبن.
٨ــ ئيسلام لە مێژووى خۆى چەمكى بەريەكەوتنى شارستانى، ياخود جەنگى شارستانى نەبوو ــ وەك ئەوەى داب و نەريتى رۆژئاوا بوونی نیه، ــ بەڵام تەنيا بەريەكەوتنى بووە لە سەر رەهەندە سەربازييەكان لە سووپاكان دەوەسێتێتەوە، ئيسلام قۆرغی ئابوورى، ياخود ئابلوقە و برسیكردنى منداڵ و ئافرەتانى نەبووە، بەڵكو بە پێچەوانەوە موسڵمانان بە درێژايى مێژوو رێگەى بازرگانییان بۆ ئەورويپا دابين كردووە، بەهەمان شێوە ئيسلام لە ناوبردنى شارستانى، يا گەلان يا رۆشنيريیەكانى نەبوو، بەڵام زانيويەتى چۆن دەگونجێت لەگەڵ رۆشنبيريە جۆراوجۆرەكان پارێزگارييان لێ دەكات، ئاوێتەيان دەكات بە بەهاكان، بۆيە دەبينين فرەیي لە جل و بەرگ و شوێنى نيشتەجێ بوون و ئاوەدانى بە شێوەيەكى روون لە ناو شارستانيەتى ئيسلامى هه‌بووه، كە لە شارستانيەتەكانى تر وێنەى نەبووە.
9ــ گفتوگۆی شارستانیه‌ته‌كان واته داننان به‌وه‌ی چه‌ندین شارستانیه‌تی جۆراوجۆر هه‌یه” نه‌ك یه‌ك شارستانیه‌تی جیهانی هه‌بێت و شارستانیه‌ته‌كانی پێش خۆی ره‌ت نه‌كردۆته‌وه، بۆیه پێویسته چاو به میتۆد و تیۆر و زانسته‌كانی له شارستانی جیهانی هاوچه‌رخمان سه‌رچاوه‌یان گرتووه بخشێندرێته‌وه، نه‌ك ته‌نیا ئه‌وه‌ی كه له یه‌ك شارستانیه‌تی سه‌ره‌كی سه‌ركی جیهانی سه‌رچاوه‌ی گرتووه، كه هه‌ندێك پێیان وایه پوخته‌ی گه‌شه‌كردنی مرۆڤایه‌تی و كۆتایه‌ته‌كانیه‌تی و كۆتایی مێژووه، مادام شارستانیه‌ته‌كانی تر تا ئێستا بوونیان هه‌یه، پێویسته بخرێنه ناو گفتوگۆ، چونكه ئه‌و زانست و میتۆد و تیۆره‌كان ده‌بنه بابه‌تی گفتوگۆ، بۆیه پێویست نیه له سۆنگه‌ی ئه‌و ده‌رهاوێشتانه‌ی شارستانیه‌تی رۆژئاوا وه‌ك ڕێسایه‌كی سه‌ره‌كی” یاخود سه‌لمێندراو سه‌رچواوه بگرێت، به‌وه‌ش پێویست ده‌بێت گه‌شه به زانست و میتۆد و تیۆره‌كانی تایبه‌ت به شارستانیه‌ته‌كه‌مان بدرێت، كه له سه‌رچاوه مه‌عریفیه‌كانی قورئان و فه‌مووده سه‌رچاوه‌یان گرتووه، پاشان گه‌شه‌پێدانی میتۆده‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ توراسمان” له‌گه‌ڵ ئه‌و زانستانه‌ی له شارستانیه‌ته‌كانی تر سه‌رچاوه‌یان گرتووه، تا سوودمه‌ندبین لێیان، به‌بێ ئه‌وه‌ی بكه‌وینه ناو تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كه هه‌ندێك جار پێچه‌وانه‌ی سیسته‌می مه‌عریفی و به‌ها و بیروباوه‌ڕمانه.
ئه‌و پرسانه گرنترین پرسن پێویسته گرنگیان پێ بدرێت، به‌رله‌وه‌ی بچینه ناو گفتوگۆی راسته‌قینه‌ی شارستانیه‌ته‌كانی تر، به‌بێ ئه‌و شتانه ئه‌و كاره ده‌بێته دانووستان سیاسی، كه پێویسته ئه‌ركی پیاوانی سیاسی و دبلۆماسی بێت، نه‌ك خاوه‌ن قه‌ڵم و كاغه‌ز.
سه‌رچاوه‌كان:
بڕوانه: الأزمة الفكریة
د.طه جابر العلواني: الأزمة الفكریة المعاصرة: تشخيص ومقترحات علاج، واشنطن المعهد العالمي للفكر الإسلامي الطبعة الثانية، 1992.
عبدالحميد أبو سليمان، أزمة العقل المسلم ، واشنطن المعهد العالمي للفكر الإسلامي الطبعة الأولى،1991.
بڕوانه: مقال صموئیل هنتجتون صراع الحضارات نشر فی مجله الشؤون الخارجیة الأمریكیة صیف/حزیران 1993، ترجم فی القاهرة بعنوان الإسلام والغرب: أفاق الصدام، ترجمة مجدی شرشر، نشر فی مكتبة مدبولی1995.
3ــ د.حامد ربیع الحوار العربی الأوروپی واستراتیجیة التعامل مع الدول الكبری، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، 1980.
ـــ د.حامد ربیع الحوار العربی الأوروپی ومنطلق التعامل ومنطق التعامل، بغداد، معهد البحوث والدراسات العربیة 1983.
ــ د.أحمد صدقی الدجانی، الحوار العربی الأوروبی: وجهة نظر عربیة ووثائق، القاهرة مكتبة الأنجلو المصریة1976.
