” زانست و ئازادیی لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا “

بایەخی ئیسلام بە زانست شتێك نییە كەس نەیزانێت مەگەر كەسانێكی ناحەزو بێ ئینصاف كە نەیانەوێت دانی پیدا بنێن، ئەگینا ئایینێك یەكەم شتی بە فەرماندان بە خوێندن‌و خوێندنەوە دەست پێبكات ‌و بە هەڵگری پەیامەكە بڵێت (إقرأ) ‌و پاشان سەرنجی رابكێشێت بۆ دروستكردنی مرۆڤ‌و ئاماژە بدات بە زانست‌و پێنووس لە یەكەم سوورەتیدا چۆن تاوانبار دەكرێت بەوەی كە دژی زانستە.

ئەم ئایەتانەم لەگەڵدا بخوێنەرەوە‌و بیری لێبكەرەوەو حوكمی خۆت بدە: ” اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَڵقَ * خَڵقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَڵقٍ * اقْرَأْ ۆرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذی عَلَّمَ بِالْقَڵمِ”. (العلق:1ـ 4). ” قُلْ هَلْ ێسْتَوِی الَّذینَ ێعْڵمُونَ ۆالَّذینَ ڵا ێعْڵمُونَ..”. (الزمر : 9 ). ” إِنَّمَا ێخْشَی اللَّه مِنْ عِبَادِهِ الْعُڵمَا‌ء..”. (فاطر : 28 ). واتە بەندە زاناكان لە خوا دەترسن. پێغەمبەریش دەفەرموویت: “أطلب العلم ولو بالصین”.، دەفەرموویت: “أطلب العلم من المهد الی اللحد”.، دەفەرموویت: “أطلب العلم فریضە علی كل مسلم ومسلمە”. “إن الملائكته تضع أجنحتها لطالب العلم”. ئەمانە بڕێكی زۆر كەمن لەو رێنماییانەی كە هانی زانست‌و فێربوون دەدەن‌و مێژووی ئیسلامیش بە درێژایی چەند سەدە شایەتن لەسەر پێشكەوتنیان بەسەر هەموو گەلانی دونیاداو شایەتی رۆژهەڵاتناسەكانیش لەسەر كاریگەریی ئیسلام لەسەر ئەوروپا گەورەترین بەڵگەن لەسەر بایەخدانی ئیسلام بە زانست. ئەم بابەتەش زۆر دوورو درێژەو لەم چەند لاپەڕەیەدا ناتوانین مافی خۆی بدەنێ‌‌و هەر كەسێك زانیاریی زیاتری دەوێت با بچێت لە كتێبەكانی فەرموودەدا باسی گرنگی زانست‌و پلەو پایەی زانایان ‌و گرنگی فێربوون‌و فێركردن بخوێنێتەوە یان شایەتی ئەو رۆژهەڵاتناسانە بخوێنێتەوە كە باسی شارستانێتی ئیسلامی دەكەن بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەم راستییە.

بەرچاوترین نموونەش میللەتی خۆمانە، بڕوانە چەند جیاوازیی هەیە لە نێوان ئەو بەشەی كورد كە موسڵمانن‌و ئەوانەی موسڵمان نین‌و بزانە هەرچی كەڵەپیاو لە ناو كورددا هەڵكەوتووە جگە لە مزگەوت لە هیچ شوێنێكی تردا پێگەیشتوون، بزانە ئەم بایەخەی مزگەوت داویەتی بە زانست لە هیچ پەرستگایەكی تری ئایینیدا بەدی دەكرێت.
بە نیسبەت ئازادییشەوە كە ئەم نووسەرانە زۆر پێی لە سەر دادەگرن دەڵێین: ئەوەندەی مرۆڤی موسڵمان یا بە شێوەیەكی گشتیی دانیشتووی جیهانی ئیسلامیی ئازاد بووە، لە جیهانی ئیسلامیدا بە درێژایی حوكمڕانی ئیسلام لە هیچ شوێن‌و سەردەمێكدا مرۆڤ ئەوندە ئازاد نەبووە.

بە درێژایی‌و پانایی جیهانی ئیسلامیی هەركەسێك بیویستایە لە كوێ‌ ‌و چۆن بژی كەس رێی لێنەگرتووە.
دەوڵەت نە دەزگای ئاسایشی هەبووە، نە هەواڵگری (مخابرات) هەبووە، نە دەزگای داپڵۆسێنەری هەبووە، كە چاودێریی خەڵكیی بكەن‌و هەناسەیان لەسەر بژمێرن‌و دایانپڵۆسێنن، نە دەخالەتی لە ژیانی رۆژانەی خەڵكیدا كردووە.

داداگاو قازییەكان هەمیشە ئازاد بوون‌و حكومەت هیچ دەسەڵاتێكی بەسەریاندا نەبووەو دەخالەتی لە ئیشیاندا نەكردووە مەگەر ئەو والیە یان حاكمە خۆی ستەمكار بووبێت. جگە لە دەوڵەتی سەفەوی كە ئەوانیش شیعە بوون، هیچ حكومەتێكی تری ئیسلامی زۆریان لە خەڵكیی نەكردووە مەزهەبیان یان ئایینیان بگۆڕن. بوونی ئەم هەموو مەزهەب‌و ئایین‌و تایەفەیە لە وڵاتانی ئیسلامیدا بەڵگەن لەسەر چاوپۆشی ئیسلام.

ئەو ئایەتەی كە لە قورئاندا هاتووە دەربارەی ئازادیی عەقیدە لە هیچ ئایینێكی تردا نییەو گەر هەبوایە گوێی دونیایان كەڕ دەكرد ئەویش ئەوەیە كە دەفەرموویت: (ڵا إِكْرَاهَ فِی الدِّینِ..) شایانی باسیشە ئەم ئایەتە لە كۆتاییەكانی عەهدی مەدینەدا دابەزیوە، نەك لە مەككەدا. دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كە ئەمڕۆ وەكو داهێنانێكی ئەم سەردەمە لە پێكهاتەكانی سیستمی عەولەمە دادەنرێت بە باشترین شێوە لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا هەبووە، زۆرێك لە دەزگاكان ناحكومی بوون و هیچ كات حكومەت وەكو هی ئەمڕۆ دەستی نەخستۆتە كاروباری خەڵكییەوەو بەو شێوەیە چاودێریی نەكردوون.

تاقە رەفتارێك كە رێگەی پێنەدراوە ئەوانەن كە یارمەتی بڵاوبوونەوەی بەدڕەوشتی ‌و داوێن پیسی ‌و هەڵوەشانەوە كۆمەڵ دەدەن.
شایانی باسە ئیسلام تەنها رێگای لەو شتانە گرتووە كە زیانی هەیە بۆ مرۆڤ‌و كەس ناتوانێ‌ نكوڵی لێبكات، مەگەر كەسانی دەمارگیر.
لە ئیسلامدا نە ئازادیی، نە فەلسەفە، نە رۆشنبیری، نە هونەر پشتگوێ‌ نەخراوە، ئەو قسەیەی كە دەڵێت  ئەم شتانە لە لایەن موسڵمانانەوە پشت گوێ‌ خراوە درۆیەكە و هیچ پاڵپشتێكی نییە نە لە ناو بنەماكانی ئیسلامدا، نە لە مێژووی ئیسلام‌و نە لە واقیعی خۆماندا.

كێشەی مرۆڤایەتی لەوەدایە كە بەو شێوەیە دەرك بە زیانی شتە ماددییەكان دەكات دەرك بە شتە كۆمەڵایەتیی‌و مەعنەوییەكان ناكات.
بۆ نموونە پابەندنەبوون بە یاساكانی هاتوچۆوە هەموو كەسێك دەزانێت چ زیانێكی لێدەكات ‌و كاریگەریی چییە لەسەر هاتوچۆی خەڵكیی‌و دەرئەنجامەكەی یەكسەر دەردەكەوێت، بەڵام بەرتیلخۆری‌و مەشروب خۆری‌و بڵاوبوونەوەی زینا زۆر كەس دەرك بە زیانەكانی ناكات‌و دەرئەنجامە خراپەكانی یەكسەر نابینن.
هەروەها رێزنەگرتن لە دایك‌و باوك‌و لاوازبوونی پەیوەندیی خزمایەتی‌و رێزنەگرتن لە مامۆستاو هتد.. كۆمەڵێك دەرئەنجامی مەعنەوی ‌و كۆمەڵایەتی خراپی لێدەبێتەوە، بەڵام، چونكە شتانی بەرجەستە نین ناتوانی هەموو كەسێكی قەناعەت پێ بكەیت.
لەم روانگەیەوە دەڵێین هەموو ئەو شتانەی ئیسلام رێگەی لێ گرتووە شتانی زیانبەخشن بۆ مرۆڤ‌و بۆ كۆمەڵگە، بەڵام زیانەكان زۆرجار شتی كتوپڕی نین‌و لە لایەن هەموو كەسێكەوە هەستی پێناكرێت‌و بەرجەستە ناكرێت، بەڵكو زۆرجار پێویست بە كەسانی پسپۆڕو شارەزا دەكات بۆ ئەوەی دەرئەنجامە خراپەكانیان دەربخەن..
هەموو كەسێك دەزانێت ئەگەر ماددەیەكی ژەهراوی بچێتە گەدەی كەسێك یان خوێنییەوە چ ئاكامێكی خراپی لێدەبێتەوە، بەڵام كەم كەس كاریگەریی بیروبۆچوونی ژەهراوی لەسەر مرۆڤ‌و كۆمەڵگە دەرك پێدەكات.

یاسا سزای ئەو كەسانە دەدات كە دزیی دەكەن، یان خەڵكی دەكوژن، چونكە لەناوبردنی سامان‌و ژیانی خەڵكییە، بەڵام كەس هیچ حیسابێك بۆ ئەو كەسانە ناكات كە لە رێگەی هزرو بۆچوونی گەندەڵەوە ئاسودەیی كۆمەڵگە دەشێوێنن یان رەوشت‌و بیروباوەڕی خەڵكیی تێك دەدەن.
هەرگیز مرۆڤی ئێستا لە مرۆڤی سەردەمی خیلافەتە ئیسلامییەكان ـ بە كەموكورتیشیانەوە ـ ئازادتر نییە، ئەو دەمە هەر كەسێك لە هەر كوێیەك بیویستایە نیشتەێ دەبوو، هەر ئیشێكی بویستایە دەیكرد (جگە لە وانەی لە رووی شەرعەوە قەدەغەن)، بە هەر زمانێك بیویستایە قسەی دەكرد، لە هەر شوێنێك بیویستایە دەیخوێند، هەر جلێكی بویستایە لەبەری دەكرد (بەو مەرجەی عەورەتی داپۆشیبێ‌‌و لەگەڵا عورفی كۆمەڵگەدا گونجاو بێت)، نە دەزگای ئاسایش هەبوو، نە هەواڵدەری ئاسایش هەبوو، نە رێكخراوی حزبی هەبوو چاودێریی بكەن‌و هەناسەكانی لەسەر بژمێرن، نە زیندانی سیاسیی هەبوو، نە كامێرای چاودێری هەبوو، نە مانگی دەستكرد هەبوو، هیچ لەمانە نەبوون كە لە ئازادی مرۆڤەكان كەم بكەنەوە، تەنها چەند شتێك قەدەغە بوون، ئەوانەی كە زیانیان بۆ كۆمەڵگە هەبوو، لەوانە خۆرووتكردنەوەی ئافرەت، مەشروب خواردنەوە بە ئاشكراو هەر رەفتارێك كە پێچەوانەی عورفی كۆمەڵگە بووبێت.

بە نیسبەت رۆشنبیریی ‌و فەلسەفەشەوە كتێبخانەی ئیسلامیی شاهیدە لەسەر بایەخی موسڵمانان بەم بوارانە، كێ‌ فەلسەفەی ئەرستۆی ناساند بە رۆژئاوا، رۆژئاواییەكان خۆیان یان موسڵمانان؟ ئەگەر نازانی بپرسە لە پسپۆڕانی ئەو بوارە با وەڵامت بدەنەوە.
بڕوانە كتێبخانەی ئیسلامیی پێش سەرهەڵدانی چاپخانەكان بزانە كتێبخانە هەیە لە جیهاندا شان لە شانی بدات. بە هەموو میللەتانی دونیاوە ئەوەندەی موسڵمانان كتێبیان نەنووسیوەو نەخوێندۆتەوە.

بڕوانە میللەتی كوردی خۆمان بزانە سەرچاوەی رۆشنبیرییەكەی چی بووە ‌و كێ‌ بووە، مەگەر جگە لە ئیسلام هیچی تر بووە.؟
ئەگەر كەسێكیش وا بزانێت ئەم شارستانییەتە رۆژئاواییە هەروا لە پڕێكدا پەیدا بوو ئەوا بەهەڵەدا چووەو بۆ شارەزا بوون لە كاریگەریی شارستانێتی ئیسلامیی لەسەر رۆژئاوا‌و شارستانییەتەكەی با كتێبی (تأثیر الإسلام علی أوروبا) لە نوسینی (مونتیگمری وات) یان هەر كتێبێكی تر كە شایەتیی رۆژئاواییەكانی تێدایە بخوێنیتەوە.

سه‌رچاوه‌:وه‌ڵامی گومانه‌کان