د. صلاح فضل توقة* (توێژه‌ر و ئه‌كادیمى)
و. كۆسره‌ت ساڵح ئه‌حمه‌د (توێژه‌ر و مامۆستاى زانكۆ)
و. كۆسره‌ت ساڵح ئه‌حمه‌د (توێژه‌ر و مامۆستاى زانكۆ)
“هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك، یان وڵاتێك به پێشكه‌وتوو یان دواكه‌وتوو هه‌ژمارناكرێت”، ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه یه‌كێكه له سه‌لمێنراوه‌كانى ئه‌ده‌بیاتى زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان. به‌ڵكو هه‌ردووكیان، پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن، بریتین له به‌رهه‌مى هه‌وڵى كۆمه‌ڵێ مرۆڤ، كه تاك تاك یان به كۆمه‌ڵ له شوێنێكى دیاریكراو گوزه‌ران ده‌كه‌ن، هه‌وڵ و تێكۆشانه‌كانیان دوور و نزیكیان له پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن دیاریده‌كات. هه‌وڵى به‌دیهێنانى پێشكه‌وتن پێویستى به ژینگه‌یه‌كى له‌بار هه‌یه كه گه‌شه به‌سه‌رجه‌م بناغه و كاره‌كته‌ره‌كانى بوژاندنه‌وه و په‌ره‌پێدان بدات. ….
پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن سونه‌تێكى گه‌ردونین:
له روانگه‌ى شه‌رعه‌وه پێشكه‌وتن و دواكه‌وتن بریتین له سونه‌ته گه‌ردوونیه‌كان كه خودا دایناون له گه‌ردوون و كردونى به‌هۆكارى پێشكه‌وتن هه‌ر كه‌س ده‌ستیان پێوه‌بگرێت، هه‌ركه‌سێكیش ده‌ستیان پێوه‌نه‌گرێت له زۆنگاوى دواكه‌وتن ده‌مێنێـته‌وه.
ئیسلام كۆمه‌ڵێك هۆكارى پێ ئاشناكردووین كه به كۆڵه‌گه و پایه‌یی سه‌ره‌كی دروستبوون و به‌رده‌وامبوونى ژیارستانى و ده‌وڵه‌ته به‌هێزه‌كان هه‌ژمارده‌كرێن، كه له سه‌ره‌تاییه‌كانى ئیسلامه‌وه له شارى مه‌دینه‌ى دره‌وشاوه‌ى په‌یامهێن – دروودى خواى له‌سه‌ر بێت- به‌رجه‌سته‌كراون، تا درێژده‌بێته‌وه بۆ چاخى خوله‌فاى راشیدین و چاخه دره‌وشاوه‌كانى ترى ئیسلامى، هه‌ر له سه‌ره‌تایی ده‌وڵه‌تى ئه‌مه‌وه‌یه تا ده‌گاته ده‌وڵه‌تى خه‌لافه‌تى عوسمانى.
هۆكاره‌كانى پێشكه‌وتن:
ئیسلام ئایینى هه‌ق و راستییه، خودا ده‌فه‌رموێت: ((إنَ الدین عند الله الإسلام)) –آل عمران: 19) جگه له ئیسلام خودا تێكڕایی ئایین و ئایینزایه‌كانى ترى به باتیڵ هه‌ژماركردوون و قبوڵیان ناكات، خودا ده‌فه‌رموێت: (ومن يبتغ غير الإسلام دينًا فلن يقبل منه وهو في الآخرة من الخاسرين) (آل عمران: 85).
ئیسلام ئایینى هه‌قه، ئوومه‌تى ئیسلامیش بریتیه له ئومه‌تى پێشه‌نگ و سه‌روه‌رى گه‌لان، كه ئه‌ركى هێنانه‌ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤى له تاریكیی كوفر بۆ رووناكى باوه‌ڕ له ئه‌ستۆیه، هه‌رگیز ئه‌م سه‌روه‌رییه به‌دینایه‌ت به‌بێ ده‌ستگرتن به هۆكاره‌كانى پێشكه‌وتن و هه‌ستانه‌وه، كه خاڵێكى جه‌وهه‌رین له كرۆكى بیروباوه‌ڕى ئیسلامى. گرنگترین ئه‌م هۆكارانه‌ش ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ن:
ئیسلام ئایینى هه‌قه، ئوومه‌تى ئیسلامیش بریتیه له ئومه‌تى پێشه‌نگ و سه‌روه‌رى گه‌لان، كه ئه‌ركى هێنانه‌ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤى له تاریكیی كوفر بۆ رووناكى باوه‌ڕ له ئه‌ستۆیه، هه‌رگیز ئه‌م سه‌روه‌رییه به‌دینایه‌ت به‌بێ ده‌ستگرتن به هۆكاره‌كانى پێشكه‌وتن و هه‌ستانه‌وه، كه خاڵێكى جه‌وهه‌رین له كرۆكى بیروباوه‌ڕى ئیسلامى. گرنگترین ئه‌م هۆكارانه‌ش ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ن:
یه‌كه‌م: بیروباوه‌ڕى یه‌كتاپه‌رستى:
هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك خاوه‌نى ئایدۆلۆژیایه‌كه، كه ته‌حه‌كومى به‌سه‌ره‌وه ده‌كات، هه‌روه‌ها ئاكار و هه‌ڵسوكه‌وتى تاك و كۆمه‌ڵ رێكده‌خات، ئاراسته هزرى و بیروباوه‌ڕیه‌كانیشى دیاریده‌كات، هه‌ڵوێست و تێڕوانینیان سه‌باره‌ت به جیهان و كۆمه‌ڵگه و مرۆڤ و كێشه‌كان روونده‌كاته‌وه. بۆ نموونه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیاریكراو به‌و ئایدیۆلۆژیایه ده‌ناسرێته‌وه كه به‌رێوه‌ى ده‌بات، ده‌وترێت كۆمه‌ڵگه‌ى ئیشتراكى، كۆمه‌ڵگه‌ى سه‌رمایه‌دارى….هتد. كه‌واته ئایدیۆلۆژیا بریتییه له كۆمه‌ڵێك بۆچوون، ئه‌فكار، بیروباوه‌ڕ و فه‌لسه‌فه كه گه‌لێك، ئومه‌تێك، پارتێك، یان كۆمه‌ڵێك باوه‌ڕی پێدێنێت.
ئایدیۆلۆژیا وه‌ك زانستێكى فه‌لسه‌فى مرۆڤكرد بۆچوون له به‌رژه‌وه‌ندى ده‌سه‌ڵاتداران، یان خاوه‌ن هێزه‌كان ده‌كات، هه‌میشه له گۆڕاندایه و چه‌قبه‌ستوو نییه، له كرۆك و ناوه‌رۆكه‌وه له‌گه‌ڵ خۆی تووشى تێكگیران ده‌بێت، له ده‌ره‌وه‌ش درێژه ده‌دات به ململانێى ئایدیۆلۆژیی له‌گه‌ڵ ركابه‌ره‌كانى، سه‌ره‌نجام نا ئارامى كۆمه‌ڵگه‌كان و ململانێ له نێوان تاك و كۆمه‌ڵ به‌رهه‌مدێت، ده‌ره‌نجام به‌كۆیله‌كردنى مرۆڤ به ده‌ستى مرۆڤ دێته ئاراوه. لێره‌دا پرسیارێك سه‌باره‌ت به دیاریكردنى ئایدیۆلۆژیایی ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه ئیسلامییه‌كان سه‌ره‌نجى خوێنه‌ر راده‌كێشێت؟
بۆ وه‌ڵام دانه‌وه‌ى ئه‌و پرسیاره ده‌ڵێین: تێكڕایی ئه‌و ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه ئیسلامییانه‌ى له‌م رۆژگاره هه‌ن ئایدیۆلۆژیاكه‌یان هه‌ڵێنجراوى فه‌لسه‌فه‌ى مرۆڤكرده، كه سیسته‌م و یاساكانیان له‌سه‌ر بیناكردون. هه‌موو ئه‌مانه‌ش پێچه‌وانه‌ى ئه‌و په‌یامه‌ن كه ئیسلام هێناویه‌تى، ئه‌و په‌یامه‌ى خوداى پاك و بێگه‌رد كردوویه‌تى به ئاینمان، بۆ ئه‌وه‌ى مرۆڤه‌كان له رێگه‌یه‌وه له به‌ندایه‌تى به‌نده بۆ به‌ندایه‌تى په‌روه‌رێنى به‌نده‌كان رێنوێنى بكات.
كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامى له‌لایه‌ن بیروباوه‌ڕى یه‌كتاپه‌رستییه‌وه سه‌ردارى ده‌كرێت، كه خۆى ده‌بینێته‌وه له (تاقانه‌ى خودا و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى –تاقانه‌یى له په‌روه‌ردگاریه‌تى، تاقانه‌یی له په‌رستراویه‌تى و ناو و سیفاته به‌رزه‌كان) -1-، ئه‌م بیروباوه‌ڕه نوێنه‌رایه‌تى ئایدیۆلۆژیایی به‌رزه‌فتكردن و ئاراسته‌كار ده‌گێڕێت له گشت كاروباره‌كانى سیاسی، ئابوورى و كۆمه‌ڵایه‌تى.
هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك خاوه‌نى ئایدۆلۆژیایه‌كه، كه ته‌حه‌كومى به‌سه‌ره‌وه ده‌كات، هه‌روه‌ها ئاكار و هه‌ڵسوكه‌وتى تاك و كۆمه‌ڵ رێكده‌خات، ئاراسته هزرى و بیروباوه‌ڕیه‌كانیشى دیاریده‌كات، هه‌ڵوێست و تێڕوانینیان سه‌باره‌ت به جیهان و كۆمه‌ڵگه و مرۆڤ و كێشه‌كان روونده‌كاته‌وه. بۆ نموونه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیاریكراو به‌و ئایدیۆلۆژیایه ده‌ناسرێته‌وه كه به‌رێوه‌ى ده‌بات، ده‌وترێت كۆمه‌ڵگه‌ى ئیشتراكى، كۆمه‌ڵگه‌ى سه‌رمایه‌دارى….هتد. كه‌واته ئایدیۆلۆژیا بریتییه له كۆمه‌ڵێك بۆچوون، ئه‌فكار، بیروباوه‌ڕ و فه‌لسه‌فه كه گه‌لێك، ئومه‌تێك، پارتێك، یان كۆمه‌ڵێك باوه‌ڕی پێدێنێت.
ئایدیۆلۆژیا وه‌ك زانستێكى فه‌لسه‌فى مرۆڤكرد بۆچوون له به‌رژه‌وه‌ندى ده‌سه‌ڵاتداران، یان خاوه‌ن هێزه‌كان ده‌كات، هه‌میشه له گۆڕاندایه و چه‌قبه‌ستوو نییه، له كرۆك و ناوه‌رۆكه‌وه له‌گه‌ڵ خۆی تووشى تێكگیران ده‌بێت، له ده‌ره‌وه‌ش درێژه ده‌دات به ململانێى ئایدیۆلۆژیی له‌گه‌ڵ ركابه‌ره‌كانى، سه‌ره‌نجام نا ئارامى كۆمه‌ڵگه‌كان و ململانێ له نێوان تاك و كۆمه‌ڵ به‌رهه‌مدێت، ده‌ره‌نجام به‌كۆیله‌كردنى مرۆڤ به ده‌ستى مرۆڤ دێته ئاراوه. لێره‌دا پرسیارێك سه‌باره‌ت به دیاریكردنى ئایدیۆلۆژیایی ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه ئیسلامییه‌كان سه‌ره‌نجى خوێنه‌ر راده‌كێشێت؟
بۆ وه‌ڵام دانه‌وه‌ى ئه‌و پرسیاره ده‌ڵێین: تێكڕایی ئه‌و ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه ئیسلامییانه‌ى له‌م رۆژگاره هه‌ن ئایدیۆلۆژیاكه‌یان هه‌ڵێنجراوى فه‌لسه‌فه‌ى مرۆڤكرده، كه سیسته‌م و یاساكانیان له‌سه‌ر بیناكردون. هه‌موو ئه‌مانه‌ش پێچه‌وانه‌ى ئه‌و په‌یامه‌ن كه ئیسلام هێناویه‌تى، ئه‌و په‌یامه‌ى خوداى پاك و بێگه‌رد كردوویه‌تى به ئاینمان، بۆ ئه‌وه‌ى مرۆڤه‌كان له رێگه‌یه‌وه له به‌ندایه‌تى به‌نده بۆ به‌ندایه‌تى په‌روه‌رێنى به‌نده‌كان رێنوێنى بكات.
كۆمه‌ڵگه‌ى ئیسلامى له‌لایه‌ن بیروباوه‌ڕى یه‌كتاپه‌رستییه‌وه سه‌ردارى ده‌كرێت، كه خۆى ده‌بینێته‌وه له (تاقانه‌ى خودا و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى –تاقانه‌یى له په‌روه‌ردگاریه‌تى، تاقانه‌یی له په‌رستراویه‌تى و ناو و سیفاته به‌رزه‌كان) -1-، ئه‌م بیروباوه‌ڕه نوێنه‌رایه‌تى ئایدیۆلۆژیایی به‌رزه‌فتكردن و ئاراسته‌كار ده‌گێڕێت له گشت كاروباره‌كانى سیاسی، ئابوورى و كۆمه‌ڵایه‌تى.
بیروباوه‌ڕى یه‌كتاپه‌رستى خۆى له په‌تى په‌یوه‌ندى نێوان تاك و كۆمه‌ڵ ده‌بینێته‌وه، سه‌رجه‌م په‌یوه‌ندى و هه‌لوێسته ناڕه‌واو و حه‌رامه‌كان له به‌رامبه‌رى له ناوده‌چن، چونكه تاكه بیروباوه‌ره، كه به‌هاى مرۆڤ به‌رزده‌كاته‌وه تا ئازاد بێت له گشت كۆت و به‌نده‌كان، جگه له به‌ندایه‌تى بۆ په‌روه‌رێنى تاقانه.
لێره‌وه، پێویسته سه‌یرى تواناكانى په‌روه‌رێن بكرێت له هه‌موو بواره‌كان بۆ دۆزینه‌وه‌ى نهێنییه‌كانى گه‌ردوون و ئه‌و گه‌وهه‌رانه‌ى په‌روه‌رێن به شاراوه‌یی تیایدا دایناون. ئه‌م وردبونه‌وه‌یه كۆڵه‌گه‌ى پێشكه‌وتن و به‌ردى بناغه‌یه‌تى، له رێگه‌یه‌وه پێشكه‌وتن له گشت بواره‌كانى ژیان له هه‌ردوو ڕووى تیۆرى و كرداریه‌وه كامڵ ده‌بێت، كه سه‌ره‌نجام به خێر و چاكه ده‌گه‌ڕێت بۆ سه‌ر ئوممه‌ت و تێكڕایی مرۆڤایه‌تى، تا ئێستاش لاپه‌ڕه‌كانى مێژوو شایه‌تن له سه‌ر سه‌روه‌ریه تۆماركراوه‌كانى موسوڵمانان له بواره‌كانى زانست و ژیارستانى.
له‌لایه‌كى تر، ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌كان دروشمه‌كانیان له‌و ئایدیۆلۆژیه هه‌لبێنجن، كه قه‌ناعه‌تیان پێكردووه، ئه‌وه نه‌وه‌ى یه‌كه‌مى موسوڵمانان باش له هه‌قیقه‌تى یه‌كتاپه‌رستى و رۆڵبینییه‌كه‌ى گه‌یشتبوون له پێشكه‌وتن و ته‌كاندان به جیهانى ئیسلامى، بۆیه دروشمى (لا إله إلا الله محمد رسول الله) یان له كرۆكى یه‌كتاپه‌رستییه‌وه به‌رزكرده‌وه و كردیانه دروشمى سه‌ره‌كى له گشت بواره‌كانى ژیان.
لێره‌وه، پێویسته سه‌یرى تواناكانى په‌روه‌رێن بكرێت له هه‌موو بواره‌كان بۆ دۆزینه‌وه‌ى نهێنییه‌كانى گه‌ردوون و ئه‌و گه‌وهه‌رانه‌ى په‌روه‌رێن به شاراوه‌یی تیایدا دایناون. ئه‌م وردبونه‌وه‌یه كۆڵه‌گه‌ى پێشكه‌وتن و به‌ردى بناغه‌یه‌تى، له رێگه‌یه‌وه پێشكه‌وتن له گشت بواره‌كانى ژیان له هه‌ردوو ڕووى تیۆرى و كرداریه‌وه كامڵ ده‌بێت، كه سه‌ره‌نجام به خێر و چاكه ده‌گه‌ڕێت بۆ سه‌ر ئوممه‌ت و تێكڕایی مرۆڤایه‌تى، تا ئێستاش لاپه‌ڕه‌كانى مێژوو شایه‌تن له سه‌ر سه‌روه‌ریه تۆماركراوه‌كانى موسوڵمانان له بواره‌كانى زانست و ژیارستانى.
له‌لایه‌كى تر، ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌كان دروشمه‌كانیان له‌و ئایدیۆلۆژیه هه‌لبێنجن، كه قه‌ناعه‌تیان پێكردووه، ئه‌وه نه‌وه‌ى یه‌كه‌مى موسوڵمانان باش له هه‌قیقه‌تى یه‌كتاپه‌رستى و رۆڵبینییه‌كه‌ى گه‌یشتبوون له پێشكه‌وتن و ته‌كاندان به جیهانى ئیسلامى، بۆیه دروشمى (لا إله إلا الله محمد رسول الله) یان له كرۆكى یه‌كتاپه‌رستییه‌وه به‌رزكرده‌وه و كردیانه دروشمى سه‌ره‌كى له گشت بواره‌كانى ژیان.
دووه‌م: داد (العدل):
داد له ئیسلامدا پێگه‌یه‌كى یه‌كجار به‌رزى هه‌یه، یه‌كێكه له كاره هه‌ره پێویسته‌كان له یاسادانانى ئیسلامى. داد وه‌صفێكى خوداییه، خودا ده‌فه‌رموێت: (إن الله لا يظلم مثقال ذرة) (النساء: 40)، هه‌روه‌ها: (إن الله لا يطلم الناس شيئًا) (يونس: 44)، هه‌ر له‌به‌ر گرنگى داد و به‌رزى پێگه‌كه‌ى په‌روه‌رێن چه‌سپاندنى داد و دادگه‌رى له حوكمگێرانى نێوان خه‌ڵك كردۆته دووه‌م ئه‌ركى په‌یامهێنان، واته دواى بانگه‌واز بۆ یه‌كتاپه‌رستى و خواپه‌رستى، په‌روه‌رێن ده‌فه‌رموێت: (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ} (الحديد:25).
هه‌روه‌ها ئه‌بو ئومامه‌ى باهلى –ره‌زاى خواى لێبێت- ده‌گێرێته‌وه، كه گوێى له په‌یامهێن –د.خ- بووه كه ده‌یفه‌رموو: (خودا مافى هه‌موو خاوه‌ن مافێكى داوه، وه‌صیه‌تكردن بۆ میراتگران نابێت) (پێشه‌وا تورمزی ریوایه‌تى كردووه).
هه‌ركات داد له كۆمه‌ڵگه‌كان چه‌سپا و بڵاوبویه‌وه، خێر و ئارامى و جێگیرى ده‌روونه‌كان به‌رهه‌م دێت، به‌هۆى ئه‌و ئارامییه‌وه خه‌ڵك خۆى یه‌كلاده‌كاته‌وه بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه و خه‌رجكردنى تواناكان له پێناو باڵابوون و پێشكه‌وتنى نیشتمان و گه‌له‌كه‌یان، له ژێر رۆشنایی ئه‌و ئاسانكاریانه‌ى زاتى په‌روه‌رێن بۆى ره‌خساندووین، له‌ژێر رۆشنایی دادگه‌ڕى تاك له هه‌موو زروفه‌كان له هه‌وڵ و كۆششه‌كه‌ى دڵنیاییه، كه سته‌مى لێ ناكرێت، به‌رهه‌مى ده‌ستیشى له كار و داهێنانه‌كان جگه له خاوه‌نه‌كه‌ى ناخرێنه پاڵ هیچ كه‌سى تر، به‌رهه‌مه‌كه‌شی هه‌ر به ته‌نیا خۆى ده‌یچنێته‌وه، سه‌ره‌نجام داهێنان و دۆزینه‌وه ده‌گه‌شێته‌وه، پێشبڕكێى ئه‌رێنیانه ده‌بێته پیشه‌ى رۆڵه‌كانى گه‌ل بۆ پێشكه‌شكردنى باشترین كار و خه‌رجكردنى نایبترین تواناكانیان، چونكه دڵنیان سته‌م له‌كه‌س ناكرێت، هه‌ر كه‌سیش هێرش بكاته سه‌ر مافه‌كانیان، هه‌ر چه‌نده با پێگه و مه‌قامیشى به‌رز بێت، له‌به‌رده‌م هێزى داد چۆكداده‌داو ماف بۆ خاوه‌ن ماف ده‌گێردرێته‌وه.
داد له ئیسلامدا پێگه‌یه‌كى یه‌كجار به‌رزى هه‌یه، یه‌كێكه له كاره هه‌ره پێویسته‌كان له یاسادانانى ئیسلامى. داد وه‌صفێكى خوداییه، خودا ده‌فه‌رموێت: (إن الله لا يظلم مثقال ذرة) (النساء: 40)، هه‌روه‌ها: (إن الله لا يطلم الناس شيئًا) (يونس: 44)، هه‌ر له‌به‌ر گرنگى داد و به‌رزى پێگه‌كه‌ى په‌روه‌رێن چه‌سپاندنى داد و دادگه‌رى له حوكمگێرانى نێوان خه‌ڵك كردۆته دووه‌م ئه‌ركى په‌یامهێنان، واته دواى بانگه‌واز بۆ یه‌كتاپه‌رستى و خواپه‌رستى، په‌روه‌رێن ده‌فه‌رموێت: (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ} (الحديد:25).
هه‌روه‌ها ئه‌بو ئومامه‌ى باهلى –ره‌زاى خواى لێبێت- ده‌گێرێته‌وه، كه گوێى له په‌یامهێن –د.خ- بووه كه ده‌یفه‌رموو: (خودا مافى هه‌موو خاوه‌ن مافێكى داوه، وه‌صیه‌تكردن بۆ میراتگران نابێت) (پێشه‌وا تورمزی ریوایه‌تى كردووه).
هه‌ركات داد له كۆمه‌ڵگه‌كان چه‌سپا و بڵاوبویه‌وه، خێر و ئارامى و جێگیرى ده‌روونه‌كان به‌رهه‌م دێت، به‌هۆى ئه‌و ئارامییه‌وه خه‌ڵك خۆى یه‌كلاده‌كاته‌وه بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه و خه‌رجكردنى تواناكان له پێناو باڵابوون و پێشكه‌وتنى نیشتمان و گه‌له‌كه‌یان، له ژێر رۆشنایی ئه‌و ئاسانكاریانه‌ى زاتى په‌روه‌رێن بۆى ره‌خساندووین، له‌ژێر رۆشنایی دادگه‌ڕى تاك له هه‌موو زروفه‌كان له هه‌وڵ و كۆششه‌كه‌ى دڵنیاییه، كه سته‌مى لێ ناكرێت، به‌رهه‌مى ده‌ستیشى له كار و داهێنانه‌كان جگه له خاوه‌نه‌كه‌ى ناخرێنه پاڵ هیچ كه‌سى تر، به‌رهه‌مه‌كه‌شی هه‌ر به ته‌نیا خۆى ده‌یچنێته‌وه، سه‌ره‌نجام داهێنان و دۆزینه‌وه ده‌گه‌شێته‌وه، پێشبڕكێى ئه‌رێنیانه ده‌بێته پیشه‌ى رۆڵه‌كانى گه‌ل بۆ پێشكه‌شكردنى باشترین كار و خه‌رجكردنى نایبترین تواناكانیان، چونكه دڵنیان سته‌م له‌كه‌س ناكرێت، هه‌ر كه‌سیش هێرش بكاته سه‌ر مافه‌كانیان، هه‌ر چه‌نده با پێگه و مه‌قامیشى به‌رز بێت، له‌به‌رده‌م هێزى داد چۆكداده‌داو ماف بۆ خاوه‌ن ماف ده‌گێردرێته‌وه.
سێیه‌م: پارێزكارى (التقوى):
پارێزكارى له‌و ره‌وشت و هه‌ڵسوكه‌وته به‌رزانه‌یه، كه ئیسلام هانى ده‌ستپێوه‌گرتنى داون، له چه‌ندان شوێنى قورئان جه‌ختى له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت رۆژوش ته‌نیا له پێناو ده‌ستخستنى پایه و رێزى پارێزكارى شه‌رعیه‌تى پێدراوه، خودا ده‌فه‌رموێ:[يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)) (البقرة: 183)). پارێزكارى ئاكارێكى كه‌سییه، كه له‌رێگه‌یه مرۆڤ هه‌میشه هه‌ست به ترس و چاودێرى خودا ده‌كات، ویژدان به‌زیندووى دێڵێته‌وه، ده‌ره‌نجام كاره‌كانى رێكوپێك و رێگه به گه‌نده‌ڵى و سنووربه‌زاندن نادات، دواجار چاكه و باشیه‌كه‌ى به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه ده‌به‌خشرێته‌وه، ده‌بێته هۆكارى پێشكه‌وتن و بوژانه‌وه و زیادبوونى پیت و فه‌ڕ، به‌هۆیه‌وه ئاسمان باران ده‌بارێنێت و زه‌وى خێرو بێر و به‌رهه‌مه‌كانى ده‌روێنێت، خودا ده‌فه‌رموێت: {وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ} (الأعراف:96).
پارێزكارى له‌و ره‌وشت و هه‌ڵسوكه‌وته به‌رزانه‌یه، كه ئیسلام هانى ده‌ستپێوه‌گرتنى داون، له چه‌ندان شوێنى قورئان جه‌ختى له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت رۆژوش ته‌نیا له پێناو ده‌ستخستنى پایه و رێزى پارێزكارى شه‌رعیه‌تى پێدراوه، خودا ده‌فه‌رموێ:[يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)) (البقرة: 183)). پارێزكارى ئاكارێكى كه‌سییه، كه له‌رێگه‌یه مرۆڤ هه‌میشه هه‌ست به ترس و چاودێرى خودا ده‌كات، ویژدان به‌زیندووى دێڵێته‌وه، ده‌ره‌نجام كاره‌كانى رێكوپێك و رێگه به گه‌نده‌ڵى و سنووربه‌زاندن نادات، دواجار چاكه و باشیه‌كه‌ى به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه ده‌به‌خشرێته‌وه، ده‌بێته هۆكارى پێشكه‌وتن و بوژانه‌وه و زیادبوونى پیت و فه‌ڕ، به‌هۆیه‌وه ئاسمان باران ده‌بارێنێت و زه‌وى خێرو بێر و به‌رهه‌مه‌كانى ده‌روێنێت، خودا ده‌فه‌رموێت: {وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ} (الأعراف:96).
چواره‌م: جێگیرى و ئاسایشى كۆمه‌ڵایه‌تى:
هه‌ردووكیان به‌رهه‌مى دادى نێوان تاك و كۆمه‌ڵه له‌ناو كۆمه‌ڵگه، له سایه‌ییدا كینه‌ى چینایه‌تى، ململانێى نێوان چینه‌كان، نه‌فره‌تى نه‌ژادى و تائیفى و مه‌زهه‌بى بنبڕده‌بن. چونكه تێكڕاى دانیشتووان له‌ژێر چه‌ترى قانون، ده‌وڵه‌ت ده‌سته‌به‌رى مافه‌كانیان ده‌كات، ئه‌ركه‌كانیان جێبه‌جێده‌كه‌ن، سه‌ره‌نجام كۆمه‌ڵگه ئارامى و جێگیرى به‌خۆیه‌وه ده‌بینێت و ئاسایش به‌رپاده‌بێت، یاخیبوون و گێچه‌ڵ له‌بندێن، تێكڕایی تواناكان بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه و بوژانه‌وه ته‌رخان ده‌كرێن.
ئه‌مه ئه‌وه‌یه، كه په‌یامهێن -د.خ- چه‌سپاندى له شارى مه‌دینه دواى كۆچ، كارى كرد بۆ ده‌سته‌به‌رى ناوخۆیی كۆمه‌ڵگه له دژى روودانى هه‌موو ئاشوب و پشێویه‌كان، كه ده‌بوونه به‌ربه‌ست بۆ به‌لارێدابردنى ئاراسته‌ى بیناكردنى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى.ئاشكرایه له شارى مه‌دینه، له پاڵ موسوڵمانان، بێباوه‌ره‌كان به پارێزراوى له‌سه‌ر ئایینه‌كه‌یان، كه بتپه‌رستى بوو مانه‌وه، هه‌روه‌ها جوله‌كه و دووڕووه‌كانیش (كه مه‌ترسیدارترین چین بوون) سته‌میان لێنه‌كرا. په‌یامهێن –د.خ- په‌ڕاوێكى نووسى له نێوان كۆچبه‌ر و پشتیوانان بۆ رێكخستنى نێوانییان، هه‌روه‌ها په‌یماننامه‌یه‌ك له گه‌ڵ جوله‌كه نوسرا، كه تیایدا دان نرا به ئایین و سه‌روه‌تیان، ماف و ئه‌كییان تیادا دیاریكرا-2- .
دواى ئازادكرنى مه‌ككه په‌یامهێن –د.خ- كارى كرد بۆ چه‌سپاندنى به‌ره‌ى ناوخۆ بۆ كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ككه و به‌هێزكردنى، هه‌روه‌ها رێگری كرد له هۆكاره‌كانى ئاشوب، دڵه‌راوكێ و پشێوى نانه‌وه. ده‌ركردنى لێبوردنى گشتى بۆ بێباوه‌ڕانى مه‌ككه، سه‌ره‌ڕایی ئه‌و هه‌موو تاوانكارییانه‌ى به‌رامبه‌ر په‌یامهێن و هاوه‌ڵانیان ئه‌نجامدابوو، بۆ ئه‌وه بوو، كه رووپه‌ڕى رق و كینه و تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه له دڵه‌كان ره‌شبكاته‌وه، دڵه‌كان پاك و ده‌ست له ناو ده‌ست ئاشته‌وایی بچه‌سپێنێت له پێناو بڵاوكردنه‌وه‌ى ئیسلام له سه‌رجه‌م ناوچه‌كانى نیمچه دوورگه‌ى عه‌ره‌ب و ده‌وروبه‌رى، هه‌روه‌ها بۆ ته‌واوكردنى یه‌كپارچه‌ى كۆمه‌ڵگه به هه‌موو پێكهاته‌كانى ته‌نانه‌ت به‌وانه‌شى، كه له سه‌ر بێباوه‌ڕیان به‌رده‌وام بوون، له پێناو ته‌كاندان به كۆمه‌ڵگه و به‌رزكردنه‌وه‌ى به ئاراسته‌ى پێشكه‌وتن و په‌ره‌پێدان له ژێر ئاڵایی پیرۆزى شه‌ریعه‌ت -3- .پێنجه‌م: هاندانى ده‌ستپێشخه‌رییه كه‌سییه‌كان:
ده‌ستپێشخه‌رییه كه‌سییه‌كان له كاره‌كته‌ره گرنگه‌كانى بوژانه‌وه و پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگه‌ن، بۆچوون ده‌كه‌ن له هۆشیارى خاوه‌نه‌كانییان و هه‌ماهه‌نگى له گه‌ڵ كێشه و پرسه‌كانى كۆمه‌ڵگه، كه مه‌به‌ست لێیان ئه‌نجامدانى كارێكه له پێناو گۆڕانكارى، ئه‌م كاره هه‌ندێ جار هزرێك، چالاكیه‌ك، یان هه‌ر شتێكى سوودبه‌خش ده‌بێت، هه‌ندێ جار ئه‌و ده‌ستپێشخه‌رییه هزر، داهێنان، یان پرۆژه‌یه بۆ به‌شداریكردن له پێشكه‌وتنه‌كانى كۆمه‌ڵگه، یان پێشكه‌شكردنى چاره‌سه‌رى به‌ربه‌ست و ئالنگارى.
ئیسلام كار ده‌كات بۆ په‌ره‌پێدانى گیانى ده‌سپێشخه‌رى له‌لایه‌ن موسوڵمانان، هانی پێشبڕكێ له سه‌ر خێر و گرتنى جڵه‌وى ده‌ستپێشخه‌رى ده‌دات، له قورئان هاتووه: {فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ} (البقرة:148)، {وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ} (آل عمران:133)، {أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ} (المؤمنون:61).
هه‌روه‌ها له فه‌رمووده‌ى پیرۆز هاتووه، ئه‌بو هوره‌یره له په‌یامهێن –د.خ- ده‌گێرێته‌وه، كه فه‌رموویه‌تى: ((به كرده‌وه ده‌ستپێشخه‌رى بكه‌ن به‌ر له هاتنى ئاشوب، وه‌ك پارچه‌یه‌كى تاریكى شه‌و، به‌ر له‌وه‌ى كار بگاته ئه‌وه‌ى مرۆڤ به‌یانى به باوه‌ردارى ده‌كاته‌وه و تا ئێواره بێ باوه‌رده‌بێت، هى واش هه‌یه ئێواره بڕواداره و بۆ به‌یانى بێ باوه‌ڕ، ئایینه‌كه‌ى به پارچه‌یه‌كى دونیا ده‌فرۆشێت)) (مسلم)….
هه‌ردووكیان به‌رهه‌مى دادى نێوان تاك و كۆمه‌ڵه له‌ناو كۆمه‌ڵگه، له سایه‌ییدا كینه‌ى چینایه‌تى، ململانێى نێوان چینه‌كان، نه‌فره‌تى نه‌ژادى و تائیفى و مه‌زهه‌بى بنبڕده‌بن. چونكه تێكڕاى دانیشتووان له‌ژێر چه‌ترى قانون، ده‌وڵه‌ت ده‌سته‌به‌رى مافه‌كانیان ده‌كات، ئه‌ركه‌كانیان جێبه‌جێده‌كه‌ن، سه‌ره‌نجام كۆمه‌ڵگه ئارامى و جێگیرى به‌خۆیه‌وه ده‌بینێت و ئاسایش به‌رپاده‌بێت، یاخیبوون و گێچه‌ڵ له‌بندێن، تێكڕایی تواناكان بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه و بوژانه‌وه ته‌رخان ده‌كرێن.
ئه‌مه ئه‌وه‌یه، كه په‌یامهێن -د.خ- چه‌سپاندى له شارى مه‌دینه دواى كۆچ، كارى كرد بۆ ده‌سته‌به‌رى ناوخۆیی كۆمه‌ڵگه له دژى روودانى هه‌موو ئاشوب و پشێویه‌كان، كه ده‌بوونه به‌ربه‌ست بۆ به‌لارێدابردنى ئاراسته‌ى بیناكردنى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى.ئاشكرایه له شارى مه‌دینه، له پاڵ موسوڵمانان، بێباوه‌ره‌كان به پارێزراوى له‌سه‌ر ئایینه‌كه‌یان، كه بتپه‌رستى بوو مانه‌وه، هه‌روه‌ها جوله‌كه و دووڕووه‌كانیش (كه مه‌ترسیدارترین چین بوون) سته‌میان لێنه‌كرا. په‌یامهێن –د.خ- په‌ڕاوێكى نووسى له نێوان كۆچبه‌ر و پشتیوانان بۆ رێكخستنى نێوانییان، هه‌روه‌ها په‌یماننامه‌یه‌ك له گه‌ڵ جوله‌كه نوسرا، كه تیایدا دان نرا به ئایین و سه‌روه‌تیان، ماف و ئه‌كییان تیادا دیاریكرا-2- .
دواى ئازادكرنى مه‌ككه په‌یامهێن –د.خ- كارى كرد بۆ چه‌سپاندنى به‌ره‌ى ناوخۆ بۆ كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ككه و به‌هێزكردنى، هه‌روه‌ها رێگری كرد له هۆكاره‌كانى ئاشوب، دڵه‌راوكێ و پشێوى نانه‌وه. ده‌ركردنى لێبوردنى گشتى بۆ بێباوه‌ڕانى مه‌ككه، سه‌ره‌ڕایی ئه‌و هه‌موو تاوانكارییانه‌ى به‌رامبه‌ر په‌یامهێن و هاوه‌ڵانیان ئه‌نجامدابوو، بۆ ئه‌وه بوو، كه رووپه‌ڕى رق و كینه و تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه له دڵه‌كان ره‌شبكاته‌وه، دڵه‌كان پاك و ده‌ست له ناو ده‌ست ئاشته‌وایی بچه‌سپێنێت له پێناو بڵاوكردنه‌وه‌ى ئیسلام له سه‌رجه‌م ناوچه‌كانى نیمچه دوورگه‌ى عه‌ره‌ب و ده‌وروبه‌رى، هه‌روه‌ها بۆ ته‌واوكردنى یه‌كپارچه‌ى كۆمه‌ڵگه به هه‌موو پێكهاته‌كانى ته‌نانه‌ت به‌وانه‌شى، كه له سه‌ر بێباوه‌ڕیان به‌رده‌وام بوون، له پێناو ته‌كاندان به كۆمه‌ڵگه و به‌رزكردنه‌وه‌ى به ئاراسته‌ى پێشكه‌وتن و په‌ره‌پێدان له ژێر ئاڵایی پیرۆزى شه‌ریعه‌ت -3- .پێنجه‌م: هاندانى ده‌ستپێشخه‌رییه كه‌سییه‌كان:
ده‌ستپێشخه‌رییه كه‌سییه‌كان له كاره‌كته‌ره گرنگه‌كانى بوژانه‌وه و پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگه‌ن، بۆچوون ده‌كه‌ن له هۆشیارى خاوه‌نه‌كانییان و هه‌ماهه‌نگى له گه‌ڵ كێشه و پرسه‌كانى كۆمه‌ڵگه، كه مه‌به‌ست لێیان ئه‌نجامدانى كارێكه له پێناو گۆڕانكارى، ئه‌م كاره هه‌ندێ جار هزرێك، چالاكیه‌ك، یان هه‌ر شتێكى سوودبه‌خش ده‌بێت، هه‌ندێ جار ئه‌و ده‌ستپێشخه‌رییه هزر، داهێنان، یان پرۆژه‌یه بۆ به‌شداریكردن له پێشكه‌وتنه‌كانى كۆمه‌ڵگه، یان پێشكه‌شكردنى چاره‌سه‌رى به‌ربه‌ست و ئالنگارى.
ئیسلام كار ده‌كات بۆ په‌ره‌پێدانى گیانى ده‌سپێشخه‌رى له‌لایه‌ن موسوڵمانان، هانی پێشبڕكێ له سه‌ر خێر و گرتنى جڵه‌وى ده‌ستپێشخه‌رى ده‌دات، له قورئان هاتووه: {فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ} (البقرة:148)، {وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ} (آل عمران:133)، {أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ} (المؤمنون:61).
هه‌روه‌ها له فه‌رمووده‌ى پیرۆز هاتووه، ئه‌بو هوره‌یره له په‌یامهێن –د.خ- ده‌گێرێته‌وه، كه فه‌رموویه‌تى: ((به كرده‌وه ده‌ستپێشخه‌رى بكه‌ن به‌ر له هاتنى ئاشوب، وه‌ك پارچه‌یه‌كى تاریكى شه‌و، به‌ر له‌وه‌ى كار بگاته ئه‌وه‌ى مرۆڤ به‌یانى به باوه‌ردارى ده‌كاته‌وه و تا ئێواره بێ باوه‌رده‌بێت، هى واش هه‌یه ئێواره بڕواداره و بۆ به‌یانى بێ باوه‌ڕ، ئایینه‌كه‌ى به پارچه‌یه‌كى دونیا ده‌فرۆشێت)) (مسلم)….
شه‌شه‌م: سوود وه‌رگرتن له ئه‌زموون و پسپۆرى ئه‌وانى تر:
ئیسلام هانى موسوڵمانان ده‌دات بۆ سوود وه‌رگرتن له پسپۆری و ئه‌زموونى گه‌لانى ترى ناموسوڵمان. ئیسلام ئاینێكى كراوه‌یه به رووى ئه‌وانى دى و په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ ده‌به‌ستێ، له چوارچێوه‌ى رێسا شه‌رعییه‌كاندا. روونه كه گه‌لانى تر له كۆمه‌ڵێك بوار به‌پێش گه‌لى موسوڵمانان كه‌وتوونه‌ته‌وه، له كاتێك موسوڵمانانیش پێویستیان به‌و بوارانه هه‌یه، كه ده‌بنه هۆكارى پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگه ئیسلامییه‌كان، هیچ كێشه‌یه‌ك نیه فێریان بین و داواى یارمه‌تى له خاوه‌نه‌كانیان بكه‌ین، تایبه‌ت له‌م رۆژگاره كه موسوڵمانان دواكه‌وتوون له زۆربه‌ى بواره‌كاندا.
په‌یامهێن –د.خ- میتۆدێكى تۆكمه‌ى بۆ دانایین، سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تى سوود وه‌رگرتن له پسپۆرى و ئه‌زموونى ئه‌وانیتر، كه له به‌رژه‌وه‌ندى موسوڵمانان بێت، گرنگترین نموونه كاركردنى په‌یامهێنه –د.خ- به بۆچوونى سه‌لمانى فارسى –خودا لێى رازى بێت- له هه‌ڵكه‌ندى خه‌نده‌ق به ده‌ورى شارى مه‌دینه بۆ خۆپاراستن و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ى هێرشه‌كانى بێباوه‌ڕان، كه گه‌مارۆیی شارى مه‌دیننه‌یان دابوو، خه‌ندق لێدان ئه‌زموونى فارسه‌كان بوو، كه سه‌لمان بۆ موسوڵمانانى گواسته‌وه و عه‌ره‌ب پێشتر ئاشناى نه‌بووبوون. سه‌ره‌نجام ئه‌و خه‌نده‌قه، دواى پشتگیرى خودا بۆ په‌یامبه‌ره‌كه‌ى و باوه‌ڕداران، هۆكارى یه‌كه‌م بوو له ده‌سته‌به‌ركردنى سه‌ركه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌حزاب و بێباوه‌ڕان و لوتشكاندیان، به‌هۆى ئه‌وه‌ى توانادار نه‌بوون له په‌ڕینه‌وه و بڕینى خه‌نده‌قه‌كه.
ژیان و سیره‌ى په‌یامهێن –د.خ- پڕه له هه‌ڵوێست كه تیایاندا سوود له ئه‌زموون و پسپۆرى گه‌لانى تر وه‌رگیراوه -4-
حه‌وته‌م: تایبه‌تمه‌ندى و پسپۆرى:
تایبه‌تمه‌ندى و پسپۆرى یه‌كێكه له سیماكانى گه‌له پێشكه‌وتووه‌كان، ئیسلام ئاینیی زانست، رێكخستن و پلاندانانه، نه‌زانى و گومان و خراپخه‌مڵاندنى قبوڵ نییه، بۆیه بانگه‌واز ده‌كات بۆ قوڵبونه‌وه له مه‌عریفه، ئاشكرایه تاكێك به ته‌نیا ناتوانێت له هه‌موو لایه‌ن و بواره‌كانى ژیان شاره‌زا بێت، بۆیه پێویسته كار به پسپۆریه‌تیی بكرێت.سه‌رچاوه‌كانى ئیسلام جه‌ختیان له‌سه‌ر پره‌نسیپ و پاڵنه‌ره‌كانى پسپۆریه‌تى كردۆته‌وه. قورئان و فه‌رمووده بنچینه‌كانى –آیات آلأفاق- له‌خۆ ده‌گرن، ئه‌مه‌ش بریتییه له گۆڕه‌پانى پسپۆرییه زانستییه‌كان، هه‌روه‌ها بنچینه‌كانى –آیات الأنفس- بریتین له گۆڕه‌پانى پسپۆریییه مرۆیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، عائیشه –ره‌زاى خواى لیبَێت- گێراویه‌تییه‌وه كه په‌یامبه‌رى خوا –د.خ- ئه‌و شه‌وه‌ى ئه‌و ئایه‌ته‌ى بۆ هاته خوار { ِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ} (آل عمران:190)، فه‌رمووى: هاوار بۆ ئه‌و كه‌سه‌ى ئه‌م ئایه‌ته بخوێنێته‌وه و بیرى لێنه‌كاته‌وه. (ابن حبان وصححه الألبانی).
ئیسلام پسپۆرى به فه‌رزده‌زانێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ى كه‌لێنێك له كه‌لێنه‌كانى ئایین، كه په‌یوه‌ندیدار بێت به زانست، سیاسه‌ت، ئابوورى، كۆمه‌ڵایه‌تى و سه‌ربازى، خودا ده‌فه‌رموێ: {وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ } (التوبة:122) . وقال: {وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ } (آل عمران:104).
پشت به‌ستن به‌م ئایه‌تانه و هاوشێوه‌كانیان زانایان بۆچوونیان وایه: كه هه‌ر پسپۆرییه‌ك له پسپۆرییه زانستییه‌كان ده‌چێته خانه‌ى فه‌رزى كیفایه، هه‌ر كات هه‌ندێك پێى هه‌ستان پاداشت وه‌رده‌گرن و ئه‌ركه‌كه له سه‌ر هه‌مووان لاده‌چێت، ئه‌گه‌ر كه‌سیش پێیانه‌وه هه‌ڵنه‌ستێت، ئومه‌ت به تێكڕایی تاوانبار ده‌بێت، تا ئه‌وكاته‌ى كۆمه‌ڵێك خۆیان ته‌رخان ده‌كه‌ن بۆ ئه‌و پسپۆریانه، ئینجا جیاوازى نییه له نێوان زانستى شه‌رعى، فێركردنى خه‌ڵك، بانگه‌واز، خه‌باتى چه‌كدارى، هه‌موو ئه‌مانه له‌م دوو ئایه‌ته‌ى سه‌ره‌وه ئاماژه‌یان بۆ كراوه، هه‌روه‌ها زانسته‌كانى پزیشكى، ئه‌ندازیارى، فیزیا، كیمیا، فه‌له‌كناسى، ده‌روونناسی، كۆمه‌ڵناسی، مێژوو، جوگرافیا، وێژه، هونه‌ر و پیشه جۆراوجۆره‌كان.ئه‌م كارانه، كه به كرۆك و موخى خواپه‌رستى هه‌ژمارده‌كرێن بریتین له بیناكردنى ژیان، له ژێر دروشمى: “كرده‌وه‌ى چاك ئه‌نجام بده‌ن” وه‌ك دووانه له پاڵ باوه‌ڕ له قورئان به چه‌ند شێوازى جیاواز جه‌ختى له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه -5-.
ئه‌م هۆكارانه جه‌خت له سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه، كه هیچ گه‌لێك پێش ناكه‌وێت به ده‌ر له پابه‌ند بوون به ئایین و بیروباوه‌ڕه‌كه‌ى، وه‌ك په‌یڕه‌وى ژیان له هه‌موو كاروباره‌كاندا، هه‌موو پێشكه‌وتنێك به بێ بیروباوه‌ڕ بریتیه له دابڕان و دواكه‌وتن له گیانى شه‌ریعه‌ت و هه‌قیقه‌ته‌كه‌ى.
*ئه‌م توێژینه‌وه‌یه ئۆكتۆبه‌رى 2017 له ژماره 629 ى گۆڤارى (الوعی الإسلامی)، كه گۆڤارێكى كوێتى محه‌كه‌مه، له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى ئه‌وقافى كوه‌یت ده‌رده‌چێت، بڵاوبۆته‌وه.
تایبه‌تمه‌ندى و پسپۆرى یه‌كێكه له سیماكانى گه‌له پێشكه‌وتووه‌كان، ئیسلام ئاینیی زانست، رێكخستن و پلاندانانه، نه‌زانى و گومان و خراپخه‌مڵاندنى قبوڵ نییه، بۆیه بانگه‌واز ده‌كات بۆ قوڵبونه‌وه له مه‌عریفه، ئاشكرایه تاكێك به ته‌نیا ناتوانێت له هه‌موو لایه‌ن و بواره‌كانى ژیان شاره‌زا بێت، بۆیه پێویسته كار به پسپۆریه‌تیی بكرێت.سه‌رچاوه‌كانى ئیسلام جه‌ختیان له‌سه‌ر پره‌نسیپ و پاڵنه‌ره‌كانى پسپۆریه‌تى كردۆته‌وه. قورئان و فه‌رمووده بنچینه‌كانى –آیات آلأفاق- له‌خۆ ده‌گرن، ئه‌مه‌ش بریتییه له گۆڕه‌پانى پسپۆرییه زانستییه‌كان، هه‌روه‌ها بنچینه‌كانى –آیات الأنفس- بریتین له گۆڕه‌پانى پسپۆریییه مرۆیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، عائیشه –ره‌زاى خواى لیبَێت- گێراویه‌تییه‌وه كه په‌یامبه‌رى خوا –د.خ- ئه‌و شه‌وه‌ى ئه‌و ئایه‌ته‌ى بۆ هاته خوار { ِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ} (آل عمران:190)، فه‌رمووى: هاوار بۆ ئه‌و كه‌سه‌ى ئه‌م ئایه‌ته بخوێنێته‌وه و بیرى لێنه‌كاته‌وه. (ابن حبان وصححه الألبانی).
ئیسلام پسپۆرى به فه‌رزده‌زانێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ى كه‌لێنێك له كه‌لێنه‌كانى ئایین، كه په‌یوه‌ندیدار بێت به زانست، سیاسه‌ت، ئابوورى، كۆمه‌ڵایه‌تى و سه‌ربازى، خودا ده‌فه‌رموێ: {وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ } (التوبة:122) . وقال: {وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ } (آل عمران:104).
پشت به‌ستن به‌م ئایه‌تانه و هاوشێوه‌كانیان زانایان بۆچوونیان وایه: كه هه‌ر پسپۆرییه‌ك له پسپۆرییه زانستییه‌كان ده‌چێته خانه‌ى فه‌رزى كیفایه، هه‌ر كات هه‌ندێك پێى هه‌ستان پاداشت وه‌رده‌گرن و ئه‌ركه‌كه له سه‌ر هه‌مووان لاده‌چێت، ئه‌گه‌ر كه‌سیش پێیانه‌وه هه‌ڵنه‌ستێت، ئومه‌ت به تێكڕایی تاوانبار ده‌بێت، تا ئه‌وكاته‌ى كۆمه‌ڵێك خۆیان ته‌رخان ده‌كه‌ن بۆ ئه‌و پسپۆریانه، ئینجا جیاوازى نییه له نێوان زانستى شه‌رعى، فێركردنى خه‌ڵك، بانگه‌واز، خه‌باتى چه‌كدارى، هه‌موو ئه‌مانه له‌م دوو ئایه‌ته‌ى سه‌ره‌وه ئاماژه‌یان بۆ كراوه، هه‌روه‌ها زانسته‌كانى پزیشكى، ئه‌ندازیارى، فیزیا، كیمیا، فه‌له‌كناسى، ده‌روونناسی، كۆمه‌ڵناسی، مێژوو، جوگرافیا، وێژه، هونه‌ر و پیشه جۆراوجۆره‌كان.ئه‌م كارانه، كه به كرۆك و موخى خواپه‌رستى هه‌ژمارده‌كرێن بریتین له بیناكردنى ژیان، له ژێر دروشمى: “كرده‌وه‌ى چاك ئه‌نجام بده‌ن” وه‌ك دووانه له پاڵ باوه‌ڕ له قورئان به چه‌ند شێوازى جیاواز جه‌ختى له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه -5-.
ئه‌م هۆكارانه جه‌خت له سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه، كه هیچ گه‌لێك پێش ناكه‌وێت به ده‌ر له پابه‌ند بوون به ئایین و بیروباوه‌ڕه‌كه‌ى، وه‌ك په‌یڕه‌وى ژیان له هه‌موو كاروباره‌كاندا، هه‌موو پێشكه‌وتنێك به بێ بیروباوه‌ڕ بریتیه له دابڕان و دواكه‌وتن له گیانى شه‌ریعه‌ت و هه‌قیقه‌ته‌كه‌ى.
*ئه‌م توێژینه‌وه‌یه ئۆكتۆبه‌رى 2017 له ژماره 629 ى گۆڤارى (الوعی الإسلامی)، كه گۆڤارێكى كوێتى محه‌كه‌مه، له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى ئه‌وقافى كوه‌یت ده‌رده‌چێت، بڵاوبۆته‌وه.
په‌راوێزه‌كان:
1- محمد بن صالح العثيمين: القول المفيد على كتاب التوحيد (دار ابن الجوزي الإسكندرية)، ص8.
2- يرجع للنص الكامل للوثيقة في صحيحي البخاري ومسلم.
3- غزوة فتح مكة على تفاصيلها يمكن الرجوع إليها في كتب السيرة مثل سيرة ابن هشام، الرحيق المختوم أو غيرهما.
4- للاستزادة حول هذا الموضوع يمكن الرجوع إلى بحث بعنوان «الاستفادة من مخترعات وتجارب غير المسلمين» منشور على http://www.alukah.net/culture/0/19210/.
5- فؤاد البنا: التفكير الموضوعي في الإسلام، (كتاب الأمة، إدارة البحوث والدراسات الإسلامية، قطر) العدد 137، جمادى الأولى 1431هـ، ص155.
