کارلێکەکانی سروشت یان تووڕەیی ئاسمان

ئەمین حبلا

وەرگێڕانی: ڕێدار ئەحمەد

ساڵی ٥٩٧ی کۆچی ساڵی ڕوودانی کارەساتێكی گەورە بوو کە تێیدا سەدان هەزار مرۆڤ و گیانلەبەر و ماڵات لەناوچوون و، شارە گەورەکان و کۆشکە بەرزەکان داڕووخان و مرۆڤەکان ئەوانەیان كە زیندوو مابوون دوچاری برسیێتییەك بوون گەیشتبووە ڕادەیەك یەکتریان دەخوارد و، قەڵەمی مێژوو لە ڕەشایەتی دڕندەیی بێ ئەژماری ئەو كارەساتە نالەبارەدا نغرۆ بووبوو.

لەڕووداوە ترسناکەکاندا، کە مێژوونووس ئیبن کەسیر لە کتێبی (البداية والنهاية)دا باسی کردووە، ڕووداوی ئەو بوومەلەرزە گەورەیەیە کە بەشێکی زۆری عێراق و تورکیا و شامی ئێستای هەژاندووە.

لەم ساڵەدا، هەروەك ئیبن كەسیر باسی دەكات “زەمینلەرزەیەكی مەزن ڕوویداوە، لە وڵاتی شامەوە بەرەو جەزیرەو خاكی ڕۆم و عێراق ڕۆشتووە، قورسایی و سەختییەكەی لە شام بووە و بەشی زۆری ماڵەكانی ڕوخاوە و، زۆر گەڕەك وێران بوون و، لە خاكی بصری بەناو زەویدا ڕۆچووە، لە كەنارەكانی شام و ناوچەكانی دیكە شتی زۆر لەناو چوو و، لە تەڕابلوس و صور و عەكا و نابلس زۆربەی شوێنكارەكان وێرانبوون.

لە نابلس تەنها گەڕەكی سامرە مابوو، لەو شارەو گوندەكانیدا نزیكەی 30 هەزاركەس لەژێر داروپەردووی خانو و باڵەخانەكاندا گیانیان لەدەستدا و، لەشاری دیمەشق زۆركەس لە منارەی شەرقیەی مزگەوتەكەی و زۆربەی كڵێساكان و بیمارستانی نوری كەوتنە خوارەوە.

خەڵكێكی زۆر ڕاژابوونە شەقام و كۆڵانەكان و داوای بەهاناوەچوونیان دەكردو زۆربەی قەڵای بەعلەبەك هەرچەندە بناغەی بەهێزی هەبوو داڕما، دەریا بەئاڕاستەی قوبڕسدا ڕۆشت و كەشتیەكانی ناوی بەرەو كەناراوەكان هەڵدا و، بەلای ڕۆژهەڵاتیدا زۆر هات و بوویە هۆی ڕوخانی زۆر خانوو، خەڵكانێكی زۆر كە لەژمارە نایەن گیانیان لەدەستدا، بەڕادەیەك خاوەنی كتێبی (مرآة الزمان) دەڵێت: ئەو ساڵە بەهۆی بومەلەرزەوە نزیكەی ملیۆنێك و سەد هەزار مرۆڤ لە ژێر دارو پەردوی باڵەخانەو خانووەكاندا گیانیان لەدەستداوە، وتراویشە كەس نەیتوانیووە سەرژمێری ژمارەی كوژراوەكانی بكات تەنها خوای گەورە دەزانێت چەند كەس مردون.

ئەگەر ڕێگە بدرێت بە قەڵەم وردبینی لەژمارەكەدا بكات تابزانێ زیادەڕۆیی تێدا كراوە، ئەوا ژمارەکە لە هەموو حاڵەتەکانیدا بە ترسناکیی دەمێنێتەوە، مردنی زیاتر لە ملیۆنێک کەس بەهۆی کاریگەرییەکانی ئەم بوومەلەرزەیەوە، وەک نووسەری کتێبەکی (مرآة الزمان) ئاماژەی پێکردووە، یەکێکە لە کارەساتە زۆر سەخت و مەزنەکانی ئەو سەردەمە، ئەم بوومەلەرزەیە یەکەم بوومەلەرزە و كۆتا بوومەلەرزەی مێژوو و جوگرافیای ناوچەکە نەبووە، بەڵکو لە کۆنەوە ڕووداوی هاوشێوەی بەخۆوە بینیووە، هاوشێوەکانی بەدوایدا هاتووە تا بوومەلەرزەکەی هەفتەی ڕابردووە بەشوێندا هات، کە بووە هۆی گیانلەدەستدان و وێرانکاری و ئاوارەبوونی بەرفراوان لە زۆرێک لە شارەکانی تورکیا و سوریا.

ئێستا ئاوڕ لەوە دەدەینەوە موسڵمانەكان بوومەلەرزەیان چۆن ناسیووە و چۆن لێكدانەوەیان بۆ روودانی بوومەلەرزە كردووە، لە یادگەی گەلاندا لەرینەوەی وێرانكەری چیاكان و هەژانی زەوی چۆن پارێزراوە.

لەنێوان ئایین و جیۆلۆجیادا… موسڵمانان چۆن ڕوودانی بوومەلەرزەیان لێكداوەتەوە؟

دەكرێت توێژینەوەكەی دكتۆر و لێكۆڵەری كوەیتی عەبدوڵڵا یوسف غنێم “أسباب الزلازل وأحداثها في التراث العربي ” كە (113) لاپەڕەیە بەگرنگترین و بگرە لەپێشترین توێژینەوەی عەرەبی هاوچەرخ دابنێین لە بابەتی  بوومەلەرزەی كۆڵیبێتەوە لەهەردوو گۆشەنیگای مێژوو و جوگرافیاوە، لەم توێژینەوە پڕ بایەخەیدا چەند نموونەیەكی لێكدانەوەی موسڵمانەە كۆنەكان بۆ بوومەلەرزەو بوركانەكان دەخاتە ڕوو، كە دواتر هەندێكیان دەخەینەڕوو، بەهەمانشێوە هەواڵی بوومەلەرزە لەچەندین كتێبی دیكەی كەلەپووردا هاتووە، لەمێژووی وڵاتان و ڕووداوەكانی كۆنیشیدا هەر هاتووە.

وشەی (زلزال) لە زمانی عەرەبیدا بەمانای هەژان و لەرینەوەی توند هاتووە، لەقورئانی پیرۆزیشدا وەك نیشانەیەك لە نیشانەكانی ڕۆژی دوایی هاتووە، خوای گەورە دەفەرمووێت: {إذا زلزلت الأرض زلزالها (1) وأخرجت الأرض أثقالها (2) وقال الإنسان ما لها (3) يومئذ تحدث أخبارها (4)}.

واتە: (هەرگا زەمین بە بوومەلەرزە توندەكەی هاتە لەرزین، ئەم زەمینەش گرانباری خۆی وەدەرخست، مرۆڤ پرسی: چی قەوماوە، بۆ وا دەكا؟ ئەوێ ڕۆژێ بەسەرهاتەكەی باس دەكا).

هەروەها ئەم دەستەواژەیە وەک مەجاز بەکارهێنراوە بۆ دەربڕینی مانای دڵەڕاوکێ و تۆقین و شکستی دەروونی کە هەموو دڵەکان دەناڵێنێت لەم فەرمایشتەی خودای گەورەدا: { هنالك ابتلي المؤمنون وزلزلوا زلزالا شديدا}، واتە: (لەوێ ئیمانداران تووشی بوومەلەرزەیەکی سەخت دەبن و دەلەرزن). فەرهەنگەکانی زمانی عەرەبیش پڕن لە مانای ڕەسەن و مەجازی بوومەلەرزە و بە لەرزین و وروژاندنی توند و گێژاو مانایان كردووە.

لەكەلەپووری زانستی عەرەبیشدا، لە لێكدانەوەی هۆكارەنی ئەم ڕووداوە جیۆلیۆجییە وێرانكارەدا تێڕوانینی زانستی و ئایینی تێكەڵی یەك دەبن، هەندێك لە موسڵمانانی پێشوو وای لێكدەدەنەوە كە ئەوە ئاگاداركردنەوەیە و لەخانەی نیشانە هۆشیاردەرەكان و، ئاماژە ئاگاداركەرەوەكانە: {وما نرسل بالآيات إلا تخويفا}، واتە: (ئێمە نیشانەكان بۆ ترساندن دەنێرین)، بەڵام ئەوەی لای زانایانی دێرین و نوێی موسڵمان چەسپاوە ئەوەیە قوربانیانی بوومەلەرزە شەهیدن و، پلەی شەهیدبوونیش پێگەیەكی مەزنی هەیە لەتێڕوانینی ئیسلامیدا.

سەبارەت بە هەوڵەكانی ڕوونکردنەوەی زانستی، ڕەنگە یەکێک لە باوترینیان ئەوە بێت کە ئیخوان ئەلسەفا لە نامە نە ناسراوەکانیاندا دەیخەنە ڕوو، لە یەکێک لەو نامانەدا دەڵێت: “ئەو ئەشکەوت و غار و هەوایەی لە ناوەوەی زەوی و شاخەکاندا هەیە، ئەگەر دەرچەیان نەبێت کە ئاو لێیەوە دەربچێت، ئەوا ئەو ئاوە بۆ ماوەیەکی زۆر لەوێ بە پەستێنراوی دەمێنێتەوە، کاتێک ناوەوەی زەوی و بەردی شاخەكان گەرم بوون، ئەو ئاوە گەرم دەبێت و شی دەبێتەوەو دەگۆڕێت بۆ هەڵم و، بەرز دەبێتەوە و پێویستی بە شوێنێكی فراوانتر هەیە، ئەگەر زەویەكەی درزی زۆر بوو ئەوا لەو دەرزانەوە ئەو بوخارە دەردەچێت، خۆ ئەگەر دەرەوەی زەوییەكە ڕەقەڵان و بەتین بوو، بووە ڕێگر لەدەرچوونی و، بەپەستێنراوی مایەوە ئەوا شەپۆل دەدات و دەیەوێت دەربچێت، لەوانە لە جێگایەكدا زەوی شەق ببات و، لەناكاو ئەوا هەڵمە پەستێنراوە دەربچێت و، شوێنكەی ڕۆبچێت و، دەنگ و لەرزینەوەی بومەلەرزەكە هەستی پێبكرێت.

زۆربەی ئەو لێكدانەوانەی پزیشك و جوگرافیناسە موسڵمانەكان نووسیوویانە لەگەڵ ئەو هۆكارانەی ئیخوان ئەلسەفا باسیان كردووە زۆر نزیكە، تەنها جیاوازییەكی كەم و زیادەیەكی ڕێژەیی هەیە، ئیبن سینا ئەوەی باسكردووە كە دەتوانرێت ناوی بنرێت پەستانی بەرگەهەوا، کە ئەوەش ڕادەی پەستانی گەرمی لە ناو زەویدا زیاد دەکات و، دەبێتە هۆی ڕۆچوون یان بوومەلەرزە، وەک خۆی دەڵێت، “بومەلەرزە یان بەهۆی دەرچوونی هەوای پەنگخواردوو ڕوودەدات، کە زۆربەی بوومەلەرزەكان بەو هۆیەوە ڕوودەدەن، یان بەهۆی چوونە ژوورەوەی هەوا بۆ ناو زەوی”.

بوومەلەرزە زۆربەی کات كاتێك ڕوودەدات با نەبێت، لە زۆربەی کاتەکاندا، ڕەنگە بێدەنگی بوومەلەرزە ڕەشەبای بەدوادا بێت؛ چونکە هۆکارەکە جیا دەبێتەوە و دەچێتە دەرەوە. زۆرجاریش لە کاتی بوومەلەرزەدا پەڵەهەوری وەستاو لە هەوادا هەیە و كەش و هەوا تەماوییە).

قەزوینی جوگرافیناس جوڵەی بوومەلەرزە بەڕاتەكاندنی جەستەیەكی گەرمبوو دەچوێنێت، وایدەبینێت پەستانی گازەكان كە بە دوكەڵ و ڕەشەبا ناویان دەبات لەناخی زەوی ڕەقدا كە هیچ دەرچەیەك نییە لێیەوە ئەو هەوایە دزە بكاتە دەرەوە دەبێت هۆی ئەو لەرزینە لەناوبەرە “بانگەشەی ئەوەیان كرد ئەو دوکەڵ و بوخارە زۆرانە ئەگەر لە ژێر زەویدا کۆببنەوە و، هیچ سەرمایەک بەرەنگارییان نەبێتەوە تا بیانكاتە ئاو، مادەکەیان ئەوەندە زۆر بێت کە بە بچووکترین گەرمی توانەوەی قبوڵ نەکات و، ڕووی زەویەكەش ڕەق بێت ئەوا هەڵمەکان ئەگەر بیانەوێت دەربچنە دەرەوە هیچ دەرچە و کونیلەکیان دەست نەكەوێت، بۆیە بەشەکانی زەوی وەک جەستەی کەسێکی تاگرتوو کاتێک تایەکی توند دەگرێت ئاوا دەلەرزن.”

زانا موسڵمانەكان پێشنیار بۆ كەمكردنەوەی مەترسیەكانی بوومەلەرزە لەو ناوچانەی كە بەهێڵی ڕوودانی بوومەلەرزە ناسراون دەخەنە ڕوو، ئیبن سینا وایدەبینێت ئەو زەویانەی زۆر بوومەلەرزە تێیاندا ڕوودەدات ئەگەر بیری زۆرە تێدا هەڵبكەندرێت و جۆگەی ئاوی تێدا بكرێتەوە، ئەمە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی مەترسی لەرزینەكانی بوومەلەرزە چونكە ئەو گازە پەستێنراوانە دەرچەی چوونە دەرەوە بۆ سەر زەوی دەدۆزنەوە و هەواكە لێیانەوە دێتە دەرەوە، ئیبن سینا ئەمەی لە مەوسوعە زانستیەكەیدا خستووەتە ڕووی كە ناوی لێناوە “الشفاء”.

هۆكارەكانی بوومەلەرزە… لێكدانەوەی دیكە

دەستەیەكی تری زانایانی موسڵمان هۆكاری ئایینی و زانستی پێكەوە كۆدەكەنەوە كە پارێزگاری لە لێكدانەوە جیۆلۆجییەكەی بوومەلەرزە دەكات، بەڵام وایلێدەكات واتای ترساندنی خوایی بێت بۆ بەندەكانی، هۆشدریدانە پێیان تا خۆیان چاك بكەن پێش ئەوەی كارەساتی لە بوومەلەرزە گەورەتر و خراپتریان تووش ببێت، لەنێو ئەم گروپە زانایانەدا ئیبن تەیمییە دەڵێت: “بوومەلەرزە لەو نیشانانەیە كە خوای گەورە بەندەكانی خۆی پێدەترسێنێت، هەروەك چۆن بە خۆرگیران و نیشانەكانی ترو كارەساتەكان دەیانترسێنێت، ڕووداوەكان هۆكار و حیكمەتێكی خۆیان هەیە، بەهۆی ئەوەی نیشانەیەكە خوای گەورە بەندەكانی پێدەترسێنێت ئەوە حیكەمەتەكەیەتی، بەڵام هۆكارەكەی: یەكێك لە هۆكارەكانی پەستانی غازەكانە لەناخی زەویدا، هەروەك چۆن هەواو ئاو لە شوێنێكدا بپەستێنرێت، ئەگەر فشاری بۆ هات ئەوا پێویستی بە دەرچە هەیە، هەربۆیە ئەو زەوییەی لێیەوە نزیك بێت درزی تێدەكات و زەمینلەرزە ڕوودەدات.

پشان ئیبن تەیمییە هەڵوەستە لەسەر ئەو ئەفسانە باوە دەكات كە پێی وایە زەوی لەسەر قۆچەكانی گا وەستاوە و ئەوەش لەسەرسوڕهێنەرەكانی خودایە و لەمبارەیەوە دەڵێت: “بەڵام ئەوەی هەندێك كەس دەیڵێن كە گایەكە سەری دەجوڵێنێت و لەگەڵیدا زەوی دەجوڵێت ئەمە نەفامییە با هەندێك خەڵكیش باسیان كردبێت، پوچەڵبوونی ئەمە ڕوونە، چونكە ئەگەر وەها بووایە ئەوا زەوی هەمووی دەلەرزی، كارەكەش بەو جۆرە نییە، خوای گەورەش زاناترە.”

ئیبن قەیمی قوتابی ئیبن تەیمییەش وایدەبینێت: “كاتێ با لەناویدا دێت و دەچێت (ناو زەوی) و دەچێتە بۆشاییەكانییەوە و، هەڵم دروست دەبێت و، بایەكە شكست دەهێنێت لەوەی دەرچەیەك بۆ چوونە دەرەوەی دەستبكەوێت، هەندیكجار خوای گەورە مۆڵەتی هەناسەدانی پێدەدات و بوومەلەرزەی گەورە ڕوودەدات، بەهۆی ئەوەشەوە ترس و بیم و تۆقین و گەڕانەوە بۆ لای خوا و وازهێنان لەگوناهو تاوان و پەشیمانبوونەوە لەكاری خراپ ڕوودەدات”.

هەندێك لەزانایان مكوڕن لەسەر جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی هیچ دژیەكییەك نییە لەنێوان هۆكارە زانستییەكانی بوومەلەرزە و دیاردە گەردوونییەكانی تری وەك خۆرگیران و بوركانەكان لەگەڵ ئەو حیكەمەتەی خوای گەورە لەو دیاردەو نیشانانەدا ویستوویەتی، بەو پێیەی كە هۆشداریدان و ترساندنی بەندەكانییەتی. تەفسیری ئایینی بۆ بوومەلەرز بەرزتر دەبێتەوە تا دەگاتە حوكمدان لەسەر ئەو كەسانەی بەهۆی بوومەلەرزەوە گیانیان لەدەستداوە، زانایانی شەریعەت بە شەهیدی دادەنێن، بە قیاسكردن لەسەر ئەو كەسەی بەهۆی داڕمانەوە شەهید دەبێت، چونكە هیچ داڕمانێك نییە لە بوومەلەرزە بەهێزتر بێت، ئیمامی قوڕتبی هۆكاری ئەوی ئەوانە شەهیدن بۆ ئەوە دەگیڕێتەوە کە کەمتەرخەمیان نەکردووە لە خۆپارێزیدا “لەبەر ئەو هۆکارانە پلەی شەهیدبوونیان بەدەستهێناوە؛ چونكە نەگیانی خۆیان خستووەتە مەترسییەوە، كەمتەرخەمیش نەبوون لەخۆ پارێزیداو، ئەو هۆكارانەی بەسەریان هاتووە قەزاو قەدەری خوای گەورە بووە.”

زانای ئەزهەری عصام تلیمە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە حوكمدان لەسەر بوومەلەرزە و نەهامەتییەكانی دیكە بەوەی سزایە، یاخود بەهۆی گوناهەكانەوەیە، دژیەكە لەگەڵ یەكێك لەسەوابتە شەرعییە گرنگەكاندا كە ئەویش بریتییە لە: “بڕیاردانی ئیسلام بەوەی ئەو كەسانەی بەهۆی بوومەلەرزە و، ڕووداوە ناخۆشەكانی وەك: خنكان، سوتان، گیان لەدەستدەدەن شەهیدن، پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) بازنەی شەهیدی فراوان كردووە بەجۆرێك كە بەتها ئەو كەسانە شەهید نین كە لەگۆڕەپانی جەنگدا لەپێناوی خوای گەورە گیان لەدەست دەدەن.

ئاماژە بەوە دەدات لە هاوشێوەی ئەم جۆرە موسیبەتانەدا، ڕۆشنبیرییەكی وەعزیی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان سەرهەڵدەدات كە زۆرینەیان بەئاڕاستەی هێنانەوەی هەندێك دەقی دیاریكراودایە كە ئەویش پێوەری لەسەر دەكەن كە گوناهو سەرپێچی فەرمانی خوای گەورە لەلایەن بەندەكانییەوە  هۆكاری دروستبوونی ئەو كارەسات و ڕووداوانەیە، ئەوەش ڕێبازێكە هەمووكات ڕاست نییە، چونكە دیاردە گەردوونییەكان پەیوەنددار نین بە چاكبوون یان خراپبوونی خەڵكەوە، بەڵكو پەیوەنددارن بە سوننەكانی خۆی گەورەوە لەگەردووندا، بوومەلەرزەو بوركان لەوڵاتانی موسڵمان و ناموسڵمانیشدا ڕوودەدەن، نەخۆشی و مردن و بەڵا تووشی باوەڕدارو بێباوەڕیش دەبێت.

پوختەی بۆچوونەكەی دەگاتە ئەو سەرئەنجامەی سزادانی خوای گەورە بۆ خەڵكی بە بوومەلەرزەو بوركان و لەناوچوون، سزای ئەو نەتەوانە بووە پێش هاتنی پێغەمبەری ئازیز (درودی خوای لەسەر بێت)، پێشتر ئەو ئومەتەی مەنهەجی خوای گەورەی ڕەتدەكردەوەو ، باوەڕی بە پێغەمبەرەكەی نەبوو دەستبەجێ بە ڕەشەبا و، دەنگی بەرز و، لەرزینەوە یاخود سزای دیكە سزا دەدران، بەڵام بەهاتنی محمد پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) ئەوانە كۆتایی هات و بەپێی سووننەكانی خوای گەورە لە گەردووندا ڕوودەدەن و، سزای نەتەوەكان دواخرا بۆ قیامەت، ئەوەشی لەم فەرموودەیەدا پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێت) هەواڵیداوە و دەفەرمووێت: “إن الله زوى لي الأرض، فرأيت مشارقها ومغاربها، وإن أمتي سيبلغ ملكها ما زوي لي منها، وأعطيت الكنزين الأحمر والأبيض. وإني سألت ربي لأمتي أن لا يهلكها ‌بسنة ‌عامة، وأن لا يسلط عليهم عدوا من سوى أنفسهم؛ فيستبيح بيضتهم. وإن ربي قال: يا محمد! إني إذا قضيت قضاء فإنه لا يرد، وإني أعطيتك لأمتك أن لا أهلكهم ‌بسنة ‌عامة، وأن لا أسلط عليهم عدوا من سوى أنفسهم؛ يستبيح بيضتهم، ولو اجتمع عليهم من بأقطارها -أو قال من بين أقطارها- حتى يكون بعضهم يهلك بعضا، ويسبي بعضهم بعضا”، واتە: (خودای گەورە زەوی بە كۆكراوەیی نیشاندام، بۆیە من ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوای ئەوم بینی، دەسەڵاتی ئوممەتەکەم دەگاتە ئەوەی نیشانی من درا،  دوو گەنجینەی سوور و سپی (ئاڵتون و زیو، دەشوترێت گەنجینەی كیسراو ڕۆم)م پێدرا. داوام لە پەروەردگارم کرد کە ئوممەتەکەم بە سونەنەنێك هەمووی لەناو نەبات (مەبەست ئەوەیە هەموویان نەگرێتەوە) و دوژمنێک بەسەریاندا زاڵ نەکات كە لە خۆیان نەبێت. كە بنەچەو هەیبەتیان نەهێڵێت. پەروەردگارم فەرمووی: ئەی محمد! ئەگەر فەرمانێک دەربکەم، ئەوا ڕەت ناکرێتەوە، من میللەتەکەت بە سونەنێك هەموویان لەناویان نابەم و، دوژمنێکیان بەسەردا زاڵ ناكەم كە لە خۆیان نەبێت. كە بنەچەو هەیبەتیان بشكێنێت، تەنانەت ئەگەر بێباوەڕان لە سەرانسەری ناوچەکانیانەوە لە دژی ئەوان کۆببنەوە – یان لە نێوان هەرێمەکانییەوە بێن- بەجۆرێك هەندێکیان هەندێكی تریان لەناوببات و، هەندێكیان هەندێكی تریان بكاتە دیل”.

كتێبخانەی بوومەلەرزە، كەلەپوورێكی فراوان

كتێبخانەی وڵاتانی ئیسلامی زۆر كتێبی سەبارەت بە بوومەلەرزە لەخۆ گرتووە، یان ئەوەتا لەنێو توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی گشتیدا باسكراوە، وەك كتێبە زیندووەكەی ئیبن سیناو قەزوینی و ئیبن خەلدون و ئیبن حەیان، یاخود لەڕێی كتێب و نامەی پسپۆڕییەوە بووە، هەیانە بەدرێژی باسی كردووە، وەك كتێبەكەی نووسەری كوەیتی عەبدوڵڵا یوسف غنێم سەبارەت بە (الزلازل في التراث العرب):

• كتێبی (علم حدوث الرياح في باطن الأرض، المحدثة كثير الزلازل)، ئەم دانراوە لەلایەن (ئیبن نديم)ەوە لە كتێبی (الفهرست)دا داویەتە پاڵ فەيلەسوف (كندي) كە ساڵی((204 كۆچی) كۆچی دوایی كردووە .
• كتێبی (الإنذار بحدوث الزلازل)، ئەم دانراوە لەلایەن (ياقوت حموي)ەوە دراوەتە پاڵ مێژوونووس (ئیبن عساكر)، باسی ئەوەشی كردووە كە سێ بەش بووە.
• كتێبی (كتاب الزلال والأشراط)، نووسینی (ئەبي حسن علی كوڕی ئەبي بكری عوشانی) كە ساڵی (557 كۆچی) كۆچی دوایی كردووە.
• كتێبی (عروة التوثيق، في النار والحريق)، نووسینی (قطب محمد كوڕی علی قسطلانی)، ئەویش كتێبێكە چالاكی گڕكانی بەدرێژایی شەقبردنێكی زەوی لە ڕۆژهەڵاتی شاری مەدینەی مونەوەرە تۆمار دەكرد لەساڵی (654كۆچی).
• كتێبی (تحصين المنازل من هول الزلازل)، لە نووسینی (ئەبي حسن كوڕی جزار).
• كتێبی (كشف الصلصلة عن وصف الزلزلة)، نووسینی (جلال الدين سيوطي) كە ساڵی (911كۆچی مردووە)، دكتۆر غنيم دەڵێت: ئەم كتێبە چەند نوسخەیەكی دەستخەتی لەجیهاندا هەیەو زیاتر لەجارێك چاپ كراوە و بە گرنگترین سەرچاوەی ئیسلامی سەبارەت بە بوومەلەرزە دانراوە و، تاكە كتێبە تۆمارێكی فراوانی ڕووداوەكانی بوومەلەرزەی لەخۆ گرتووە، هەر ئەوەش وایكردووە ڕۆژهەڵاتناسان و زانایانی بوومەلەرزەناس گرنگی پێبدەن و پشت بە زانیارییەكانی لە نێۆ تۆماری بوومەلەرزە جیهانیەكاندا ببەستن.

یادگەی بوومەلەرزە.. كارەساتی شارو نەوەكان و ئازارەكانی ئەدەب

لاپەڕەكانی مێژووی ئیسلامی زۆر چیرۆك و سەربوردەو ڕووداوی بوومەلەرزەیان لەخۆگرتووە، لەنێویاندا ئەو بوومەلەرزە تۆقێنەرەی شاری دیمەشقی هەژاند و، بەشێك لە مزگەوتی ئومەوی داڕوخاو منارەكەی كەوت و، بازنەی بوومەلەرزەكە ئەوەندە گەورە بوو هەتا چەند گوندی ڕیفی دیمەشقیشی گرتەوەو خەڵێكی زۆر لەناوچوون.

سیویطی لە كتێبی (تاريخ دمشق) لە ئیبن عساكرەوە كات و شوێنی ئەو بوومەلەرزە مەزنەی دیاریكردووە كە ” دیمەشق بەرەبەیانی ڕۆژی پێنج شەمەی مانگی (ربيع الآخر 233كۆچی) بوومەلەرزە لێیداوە و چارەگێك لە مزگەوتی ئومەوی بریوە و، داروبەردو كەوتوونەتە سەر خەڵك و، منارەكەی كەوتووە و، خانو و ماڵەكان داڕماون و، گەیشتووەتە غوتە، داریا و مزە و بیت لهیا و جگە لەوانیشی گرتووەتەوە و، خەڵكەكە چوونەتە شوێنی نوێژەوەو تا كاتی نزیكی نیوەڕۆ لەخوا پاڕاونەتەوە، ئەمجا دونیا هێمن بووەتەوە.

ساڵی (460ی كۆچی) بوومەلەرزەیەكی توندی دیكە لە شاری مەدینەی مونەوەرە روویداوە و شام و فەڵەستینیشی گرتووەتەوە، ئیبن كەسیر لە ئیبن جەوزی وەسفی ئەو بوومەلەرزە دەگێڕێتەوە “لە جەمادی یەكەم بوومەلەرزەیەك لە خاكی فەڵەستین ڕوویدا، شاری رەملەی وێرانكردو دوو شوێنی بەرزی مزگەوتی پێغەمبەری (درودی خوای لەسەر بێت) ڕووخاند و، (وادی صفراء) و خەیبەر  زیانیان پێگەیشت و زەوی شەقی بردو، لەرینەوەكەی لە رحبەو كوفە هەستی پێكرابوو، لە نووسراوی هەندێك بازرگاندا لەبارەی ئەم بوومەلەرزەیەوە هاتووە دەڵێن: ڕەملە هەموو داڕماوە، جگە لە داران هیچكوێی تری سەلامەت نەبووە، پازدە هەزار كەس تێیدا لەناوچووە و، ئەو بەردەی لە (بیت المقدس)ە شەقی بردووە، پاشان بە قودرەتی خوای گەورە یەكی گرتووەتەوە و، دەریا ڕۆژە ڕێیەك ڕۆشتووەو لەشوێنی ئاوەكە گەوهەر و شتی بەنرخ دەركەوتوو و خەڵكی ڕۆشتوون هەڵیانگرتووەتەوە، دواتر ئاوەكە گەڕاوەتەوە زۆر كەسی لێ كوشتوون.”

نزیك لە شاری دیمەشق، شارە حەمما و شیزریش بوومەلەرزەیەكی قورسیان بەخۆیانەوە بینیووەو خەڵكی بە زیندووی لەژێر دارو پەردووی خانووەكاندا ناشتووە و، مەملەكەتی (آل منقذ)ی لە ساڵی (549ی كۆچی) لەناوبردووە، خاوەنی كتێبی (المختصر في اخبار البشر) باسی ئەوە دەكات لە مانگی ڕەجەبی ئەو ساڵەدا بوومەلەرزەیەكی بەهێز ڕوویداوە و ناوچەكانی حەمما و شیزر و حومص و قەڵای كوردان و تەڕابلوس و ئەنتاكیە و شوێنەكانی تری ناوچەكانی دراوسێیان وێران بوون، بەجۆرێك هەتا دیوار و قەڵاكان داڕماون و، نورەدین مەحمود زەنگی لەو كاتەدا هەستاوە بە هێرشكردنە سەر فەرەنجەكان تا سەرقاڵیان بكات بۆ ئەوەی بیر لەپەلاماردانی وڵاتەكەی نەكەنەوە، ژمارەیەكی بێشومار لەژێرا خانووە داڕماوەكاندا تیاچوون، تەنها هێندە بەسە كە مامۆستا قوتابیان  لەشاری حەمما لە قوتابخانەكە چووەتە دەرەوە، بوومەلەرزە دەستی پێكردووە و، قوتابخانەكە بەسەر هەموو قوتابیانەكاندا ڕووخاوە، مامۆستاكە وتوویەتی: هیچكەس نەهاتووە بۆ هەواڵپرسینی منداڵەكەی” وەك ئاماژەیەك بۆ مردنی كەس و كارەكەیان.

ئەم بوومەلەرزە تۆقێنەرە ویژدانی ئەمیر ئەبو موزەفەر ئوسامەی كوڕی مونقزی هەژاندووە و لەوبارەیەوە كتیبێكی داناوە بەناوی “المنازل والديار” زۆرێک لە ئازار و حەسرەتەکانی دابڕانێکی تراژیدی نووسیوە، کە لە پێشەکییەکەیدا دەڵێت: “بانگیكردم بۆ کۆکردنەوەی ئەم کتێبە تا ئەوەی بەسەر نیشتمانەكەمدا هاتووە لە وێرانكاری، چونکە زەمانە بەسەری هێنابوو، وایی لێهاتبوو (وەک ئەوەی دوێنێ هیچ نەبووبێت)، وێرانەی پاش ئاوەدانی، ئاوەدانییەكی داڕماو بوو، خەڵكەكەی تیاچوو بوو، دانیشتوانەکەی لەناوچوو بوون، شوێنەكانی وەک وێنە مابوونەوە، كۆڵانەكانی پڕ بوو لە خەم و حەسرەت، دوای ئەو وێرانییەی بوومەلەرزەکە بەسەری هێنا تێیدا ڕاوەستام، ئێرە “یەکەم خاکە کە پێستم بەر خاکەکەی کەوتووە.” ماڵەكەی خۆم و، ماڵی باوكم و براكانم و، ئامۆزاكان و خێزانەكەم نەناسیەوە، سەراسیمە بووم و، پەنام بەخوا دەگرت لە مەزنی نەهامەتییەکەی و، وەرگرتنەوەی ئەو نیعمەتانەی پێی بەخشیبووین”.

وادیارە وڵاتی شام لە سەدەكانی ڕابردوودا شانۆی بوومەلەرزەی تۆقێنەر بووبێت و، بوومەلەرزەی جەرگبڕ بووبێت كە جێپەنجەی لە شوێنەوار و دەروونەكاندا جێهیشتووە.

لەمبارەیەوە خاوەنی كتێبی “التذكرة الكمالیة” باس دەكات “لە ساڵی 1137 لە شەشی مانگی ڕەبیعی یەكەم، كاژێر دەی شەو، زەوی لەرزی، لەرزینێكی ترسێنەری بە ڕەشەبا و زریان، بەجۆرێک کە هۆشیان لەدەستدا و، پەنا بەخوا تووشی پەشۆكان بوون و سەقفەکان درزیان برد و، دیوارەکان شەقیان برد، خانووی بێشومار داڕمان، لە شام ژمارەیەكی بێشومار خانوو داڕمان و سەری منارەکانی دیمەشق کەوتنە خوارەوە، زۆربەی ماڵەكانی دیمەشق وێران بوون و، هەر ئەو شەوە پەنجەرەكانی مزگەوتی مزبور شكان، كە درێژی هەر پەنجەرەیەک پێنج باڵ بوو لەسەر دیوارێک لە دەوری سەقفی مزگەوتەکە، لە هەر چوار لاوە بەبەرزی باڵا بوون.

لەبارەی ئەو بوومەلەرزەیەوە زاناو ئەدیب مستەفا كوڕی ئەحمەد كوڕی محمدی دمیاطی چەندین شیعری نووسیوە:

ئەگەر سەردەمی ئاوەدانی كەبەسەر چوون لە بیر بچێ، ناتوانم شەوانی بوومەلەرزە لەبیرم بكەم

بیری خستینەوە خەوی بێشكە چۆنە.. بە چاوەکانمان سەمای شاخەکانی پیشان داین

بینیمان چۆن کۆشکەکان لار ئەبنەوە، بە لەرزینێك وەك منداڵ

لە ئەدەبدا زۆر دێڕو هۆنراوەی غەمگین لەبەردەم مەزنی بوومە لەرزەكەدا دەستەوسان بوون و، بەردەوام قافیەی بوومەلەرزەكە لەگەڵ ئەدەبدا دەڕۆیشت، پێیەکانی مەرگ لە ژێر پلێتەکانی زەویدا نەدەلەرزین و زەویش بە بوومەلەرزەکەی لەرزی.

سەرچاوە : الجزيرة + مواقع إلكترونية