بە داڕوخانی بیرمەندان جیهان چ زیانێكی لێكەوت

وەرگێڕانی: ڕێدار ئەحمەد

بە داڕوخانی بیرمەندان جیهان چ زیانێكی لێكەوت (ماذا خسر العالم بانحطاط المفكرین) ناونیشانی ئەم بابەتە لەنێوەندە ڕۆشنبیریی و ئیصلاحیەكاندا ناونیشانی كتێبێكی بەناوبانگمان دەهێنێتەوە یاد، كتێبەكەی نەدەوی “ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین” كە ساڵی (1944ز) نووسیوویەتی و، لەم كتێبەدا هاوكێشەی كاریگەردروستكەر و كاریگەربوو (ڕۆژئاواو موسڵمان)ی هەڵدەگەڕێنێتەوە و، تێیدا ئەبو حەسەنی نەدەوی چەندین پرسیاری گرنگ دەوروژێنێت، لەوانە: ئایا موسڵمانان پەیوەندییەكی بەتینیان بە چارەنووسی مرۆڤایەتی و ڕەوشی جیهانییەوە هەیە؟ لەپێشكەوتنی موسڵماناندا جیهان چی دەستدەكەوێت؟ ئایا هەربەڕاستی موسڵمانان لەڕەوشێكدان بتوانرێت بوترێت: جیهان بەداڕمانیان شتێكی لەدەستداوە؟ ئایا موسڵمانان لە ئاستێكدان دروست بێت بوترێت: جیهان بە پاشەكشێ و دواكەوتنی موسڵمانان لەبواری سەركردایەتی جیهان شتێكی لەدەستداوە؟  نەدەوی لەو كتێبەدا ڕۆڵی ئیسلامی لەژیانی مرۆڤایەتییدا خستووەتە ڕوو، گواستنەوەی لە نەسازەوە بۆ نەساز: لەڕووی ئایینی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و فیكری و … هتد، تا لەكۆتاییدا دەگاتە پێویستی مرۆڤایەتی بەسەركردایەتییەكی حەكیم كە ئەو ڕۆڵە بگرێتە ئەستۆی كە شارستانییەتی ئیسلامی پێی هەڵدەستا، چونكە بێبەشبوونی مرۆڤایەتی لە بەشداری ئیسلامی و داڕمانی موسڵمانان زیان لێكەوتنی تێكڕای مرۆڤایەتییە نەك تەنها موسڵمانان.

باسكردنی ناونیشانەكەی نەدەوی لەم بابەتەدا لە ڕوانگەی نزیكی یان بەراوردكردن یان جیاوازیی نییە، بەڵكو هەوڵێكە بۆ ناساندنی پێگەی بیرمەند (مفكر)-مرۆڤایەتی بەشێوەیەكی گشتی و ئیسلامی بەشێوەیەكی تایبەتی- لەنەخشەی گۆڕانكاریی و بونیاتنانی ئێستادا، هەروەها هەوڵێكە بۆ قسەكردن لەسەر ئەو ئاریشەیەی كە مرۆڤایەتی لەئێستادا تێدایە، پاش ئەوەی لەسەدەی ڕابردوو و سەدەی ئێستاشدا ڕووبەڕووی چەندین ئاریشە بوویەوە. لەوانەیە خێرایی دروستبوونی ئاریشە جیهانییەكان بەهەموو شێوەكانییەوە: پزیشكی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و… هتد، وێڕای جەنگە نێودەوڵەتییەكان، وایكردبێت مرۆڤایەتی لە بارێكی مەترسیداردا بێت، دەتوانین -زۆر بە دڵەڕاوكێوە- وەها بیناسێنین كە مەترسییەكی وجودییە هەڕەشەیە لەسەر بەردەوامی و كارایی مرۆیی و شارستانییەكەی.

ئەو پرسیارەی هەردەم لەئارادایە ئەوەیە: ئەمە بۆ ڕوودەدات؟ ئەو داناییەی مرۆڤایەتی چی بەسەرهات كە بوونی كۆمەڵگەكانی لەهەموو ئەو ئاریشەو نەهامەتیانەی بەسەر مرۆڤایەتیدا هات دەپاراست؟ ڕۆڵی بیرمەندان و دانایان و مامۆستایانی ئایینی لەتێگەیشتنی نەكەوتنە ئەم ئاریشانە یان دەرككردنیان لەكوێیە؟ هەوڵەكانیان بۆ دانانی چارەسەری كردەیی و ئایندەیی بۆ ڕزگاركردنی مرۆڤایەتی و، بەشداریكردن لە بونیاتنانی جیهانێكی باشتر كوا؟ ئێمە لێرەدا بێژەی بیرمەند “مفكر” بۆ گوزارشتكردن لەو بێژانەیە كە مانابەخشینی هاوبەشیان هەیە، كاری بیركردنەوە بە مرۆڤ بەئاستە فرەچەشنەكانی پێی هەڵدەستێك كۆیان دەكاتەوە، وەك: فەیلەسوف و ڕووناكبیر و زانا و ئەكادیمی و… هتد. بەڵام وا بەباشتر دەزانین بێژەی بیرمەند بۆ ئەوە بەكار بهێنین مانابەخشینەكەی لەسەر تێڕوانینە لەهەمووەكییەكان لەئاستێكی دیاریكراوی گشتگیردا، چونكە بێژەیەكی گشتگیرە بۆ مانابەخشینەكانی دیكەش.

وشەی (انحطاط) داڕمان لەسەر كێشی (انفعال) ە كە لە (انفعل)ەوە هاتووە، ئەو زیادەیەی خراوەتە سەری مانای ملكەچبوون دەدات، واتە توانای پرۆسەی ڕمانی هەبێت، ئەمەش بەو واتایە كە بیرمەند توانای ئەوەی تێدایە لە كارابوونە ئەرێنییەكەیەوە لەبونیاتنانی تاك و كۆمەڵگە و ئومەت و مرۆڤایەتی بگۆڕێت بۆ ئەوەی پێی دەڵێین تێگەیشتنی نەرێنی، واتە پاشەكشەكردنی لە بەجێگەیاندنی ڕۆڵی كارایی، بەكەمتەرخی بێت یان بەمەبەست. ڕۆڵی بونیاتنان و گۆڕانكاریی -بەویست بێت یان بەناچاری- بۆ ڕەوتە پراگماتییەكان واز لێبهێنرێت، بەتایبەت لەنێویاندا ئابووری و سیاسی، وەك ئەوەی لەساڵانی نەبوونیدا كە دۆڵی سیلیكۆن (لە دڵی ناوچەی کەنداوی سانفرانسیسکۆ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، (دۆڵی سیلیكۆن) ئەم ناوچەیە هەڵکەوتووە، کە دەیان ساڵە وەک ناوەندی پیشەسازی تەکنەلۆژیای جیهانی ناسراوە، و ڕۆڵێکی سەرەکی هەبووە لە داڕشتنی ئەو ژیانە دیجیتاڵییەی کە ئێمە تێیدا ژیان. لە سەرەتایەكی سادەوە تا سەرهەڵدانی زەبەلاحەکانی تەکنەلۆژیای داهێنەر، دۆڵی سیلیکۆن پەرەی سەندووە و بووەتە ڕووگەیەک بۆ خوازیاران و داهێنەران و پێشەنگەکانی کە جیهان بگۆڕن -وەرگێڕ-) -ئێستشای لەگەڵدا بێت- باڵادەستبوون بەسەر دەركردنی بڕیارەكان لەبری تەواوی مرۆڤایەتی، سبەینێش خاوەن كۆمپانیاكانی تەكنەلۆژیانباسی چۆنییەتی دروستكردنی مرۆڤی پڕتوانای ئایندە (سوپەرمان) دەكەن، كە دەتوانێت خۆی لەگەڵ نەخۆشی و كارەساتەكاندا بگونجێنێت، بەهۆی ئەو تەكنەلۆژیایەی تێیدایە و وایلێكردووە خۆگونجانی سروشتی تێبپەڕێنێت. بەم تێڕوانینانەی تەكنەلۆژیا بۆ چارەنووسی مرۆڤ و مرۆڤایەتی، تەكنەلۆژیای بیرمەند لەجێی بیرمەندی ڕاستی دانراوە، كە لەو وەسفەوەی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت كە جەستەو ڕۆح و فیكرو ویست و غەریزەیە، نەك بەتەنها جەستە.

هەتا ئێستاش ئەو پرسیارە ئامادەیی هەیە، مەبەستمان لە “داڕمانی بیرمەند” چییە؟ بۆچی ئەو “داڕمانە” ڕوویدا؟

دەتوانین ئەو دوو پرسیارە لە چوارچێوەیەكدا دابنێین دوور لە لۆژیكی ملكەچكردنی و زۆرلێكردن كە “دەسەڵات” -هەر جۆرێكی بێت- بەسەر بیرمەنددا بەكاری دەهێنێت تا بیكاتە ئامرازێك لە ئامرازەكانی و، قامچییەكی باڵادەست لە چوارچێوەی ئەكادیمی و زانستی و مەنهەجی و تاقیگەكانی بیركردنەوەو… هتد، لەمەوە، لە ناساندنی بیرمەندی بەئاگا “المفكر الواعي” بەویستی خۆی و ڕۆڵی لە گۆڕانكاریدا دەكۆڵینەوە، كە دوور دەكەوێتەوە لە سیفەتی “ڕۆشنبیر یان بیرمەندی دەسەڵات”. بۆ ئەوەی ڕیتمی بابەتەكە بۆمان ڕێك ببێت، دەكرێت ئەم “داڕمانە” لە ناوەڕۆكی بازنەی ڕۆژئاواییداو، لەناوەڕۆكی بازنەی ئیسلامییدا شیبكەینەوە، چونكە هەر بازنەیەكیان لەڕوانگەو تێڕوانین و كەرەستەو مەبەستەكان و ئومێدەكانیدا تایبەتمەندی خۆی هەیە.

ماوەی نێوان نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم تا ئەم چركەساتە دەریخست ناتەواویەكی ڕوون لە فیكری ڕۆژئاوادا هەیە، لە تێڕوانین و چۆنییەتی سەیركردنی بۆ تاك و كۆمەڵگە، بەتایبەت پاش هەوڵەكانی “ڕزگاركردنی كۆمەڵگەیی” كەبەشێوەیەكی ڕوون بە”گەرمییەكی زۆر” لەساڵانی شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا. زۆرینەی بیردۆزو فەلسەفەكان لەبارەی خزانی مرۆڤ لەڕەهەندە ماددیەكەیدا بوو، بەبێ ئاوڕدانەوە لەڕەهەندەكانی دیكەی ئەم بوونەوەرە “ئاوێتەیە” كەخوای گەورە بە “نفخ”ی ڕەبانی خۆی ڕێزی لێنا. فیكری ڕۆژئاوایی گەیشتە قەتیسكردنی مرۆڤ لەڕەهەندە مادیەكەیدا، بەوەی سبەینێ ئەم “ڕێزلێگیراوە” دەبێتە مشكی تاقیگە بۆ ڕەوتی پاش مرۆڤایەتی، جەستەشی كرایە ڕووبەرێكی فراوان و تاقیگەی پرۆسەكانی ئەزموونكردنی زیرەكی دروستكراو، هەربۆیە ئامادەیی مرۆڤ و بەردەوامبوونی خۆیان لەهێزی جەستەو توانای بۆ بەرگەگرتن لەسەر خۆڕاگری لەبەرانبەر نەخۆشی و كارەستاكاندا دەبینێتەوە. ئەمەش نیشاندەرێكی گەورەو ڕوونی واتای “داڕمان”ە.

نیشاندەرێكی دیكەی واتای “داڕمان” خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە بیرمەند گوێ بەڕەهەندە بەهایی و ئەخلاقییەكان نادات، كاتێ “بیردەكاتەوە” و “دەفەلسەفێت” كارو دیاردە. ئەمكارە لە بیردۆزەو فەلسەفەو كارەكانی زانایانی كۆمەڵناس و ئەنسرۆپۆلۆجیای ڕۆژئاوایی لەپۆلێنیان بۆ گەلان و نەژادەكان دەدروشێتەوە و، پاساوهێنانەوەی “نازانستیان” بۆ باڵادەستی عەقڵ و نەژادەكان، پاشان پشتگیریكردنیان لە جوڵانەوە داگیركەرەكان، بەو پێیەی ئەم داگیركەرە “ڕزگاركردنی” گەلانە لە “دواكەوتوویی”. لێرەوە، جوڵانەوە داگیركارییەكان دەبنە خاوەن ڕەهەندێكی ئەخلاقی بەهادار، لەوەی بوون و ڕووكارەكانی لەكۆمەڵگەكاندا دەشەرعێنن. بەجۆرێك مەعریفە لەبەهاو ئەخلاق دوور كەوتەوە و، لەناوەڕۆكی بەرزی خۆی خاڵیكرا، بەشێوەیەك کە گوتاری مەعریفە وەك گوتاری دەسەڵاتی لێهات، بووە شێوەیەك لەشێوەكانی. ئاسانە “بیرمەند” بنەمای ڕاڤەكردن و، بونیاتی فەلسەفی دابنێت و، دەقی ئایینی و مێژوویی بۆ بهێنێتەوە وەك پاساوێك بۆ كوشتارو ستەمكاری و ڕەگەزپەرستی و، لایەنگری ئەو كردە نا ئەخلاقی و بێ بەهایە بكات، نموونەی مێژووی ڕابردوو و ئێستا – بەتایبەت لەجەنگەكاندا گەواهیدەرە لەسەر ئەو لادانە ئەخلاقی بەهاییەی هەندێك لە بیرمەندا لە بازنەی تاكی و كۆمەڵگەیی و جیهانییدا.

بەڵام لەسەر ئاستی بازنەی ئیسلامی، چەندین دەركەوتنی ئەو “داڕمانە” دەبینرێت، لەدیارترینیان: ئەوەی عەبدولحەمید ئەبو سولەیمان ناویناوە “تێڕوانینی گۆشەگیرانەی قوتابخانەیی” بەجۆرێك زاناو بیرمەندان لەبازنەی زیكرو بەجێگەیاندنی شەعائیرەكان و ناوەندە ڕۆشنبیریەكانی كە ژمارەیەكی دیاریكراویان لەخۆ گرتووە گۆشەگیرن. هەندێكیان تەنها بە مەعریفەو تەڵقین و چوارچێوەی زمانەوانی و دەقییەوە سەرقاڵن، هەندێكی دیكەیان لە فیكری تیۆری كە نەیخستووەتە ژێرباری تاقیكردنەوەو ئەزموونكردن نغرۆبوون، وەها ماوەتەوە كە تەنها باسی ئەو شتانە دەكات خەڵكانی دیكە دروستیان كردووە: لەوانەی كۆن و ئێستا، ئەمەش كاریگەری هەبووە لەسەر گەشی داهێنان و دینامیكییەتی فیكر. “بیرمەند” لە پشكنینی بابەتە بنەڕەتییەكان دوور كەوتووەتەوە كە ژینگەی كۆمەڵگە دەگرێتەخۆ، بۆ پشتگیرو بەكاربەری ئەو بابەتانەی كەلەوانەیە لە ئەولەویاتی كۆمەڵگەو ئوممەت و لەوانەیە مرۆڤایەتیشدا نەبێت. دەرئەنجامی گۆشەگیری سەركردایەتی فیكری ئیسلامی و سنوورداری گرنگی پێدان و مومارەسە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی، ئەو بنچینە فیقهییە لاوەكییانە بەجۆرێك گەشەیان نەكردووە بیانكاتە كەرەستەی تێڕوانینی زانستی مەنهەجی لەبارودۆخی نەفس و بوونەوەرەكان و ڕێكخستنە كۆمەڵایەتییەكان. هەربۆیە لای ئێمە زانستی فیتڕەتی مرۆیی كۆمەڵایەتی دروست نەبوو، زۆری توێژینەوە فیقهییە دەقییەكان و، دەگمەنی لێكۆڵینەوە فیكریەكانی پەیوەست بە ڕەوتی ژیانی ئوممەت و دامەزراوە گشتییەكانی و جێگرەوە شارستانییەكانی و، نائامادەیی بەرنامەی زانستی پەروەردەیی و ڕۆشنبیریی تەواومەند ئەمە نیشان دەدات.

بەپێچەوانەی ئەمەشەوە بیرمەندی موسڵمان دەخزێتە نێو كێشەی ناوەخۆیی بەشەكی، بەبێ بەشداریكردنی كارا لە كێشە جیهانییە هەمووەكییەكاندا، لەوكاتەدا مرۆڤایەتی تێڕوانینی ئیسلامی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و خستنەڕووی جێگرەوەو بونیاتنانی بیرۆزەكان و بەرنامەی چاكسازی و، سەلامەتی مەنهەجی فیكری لەدەست دەچێت. ئەمەش واتە بەشدارینەكردنی “بیرمەند” لەو پێشهات و شتە نوێیانەی بەسەر مرۆڤایەتیدا دێن، ئەو ڕۆڵی شارستانییەی خۆی ناگێڕێت كە هەڵقوڵاوی ئەو بەها باڵایانە بێت كە خوای گەورە پێی بەخشیووە، گرنگترینیشیان: جێنشینی و ئاوەدانكاریی. ئاوەدانكاریی سەر زەوی واتە شێوەیەك لە شێوەكانی بەخشینی تێڕوانین و فەلسەفەی بەسوود و عەقڵی زانستی گەردوونی كە تاك و كۆمەڵگە لەسەر بونیاتنانی كەسێتی ئەرێنی و ژینگەی گونجاو هاندەدات، هەروەها واتە “بەرانبەر” بەنوێنەرایەتی موسڵمان بیر بكاتەوە لە كێشە گەورەكاندا كەجێی گرنگیپێدانی تەواوی مرۆڤایەتییە، بۆیە “بیرمەند”ی موسڵمان دەبێتە شوێنكەوتە و وەرگرو زەوتلێكراو لەدیاریكردنی چارەنووسیدا و، لە بەشداریكردنی بونیاتنانی شارستانییەت بۆ تێكڕای مرۆڤایەتی، هەروەها پرۆسەی چاكسازی فیکرییش پرۆسەیەکی مێژووییە

لاربوونەوە شارستانییەكان و وەرگرتنی بەردەوام و، دیاریكردنی سروشتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەوانی دیكە و، توانای موسڵمان لەسەر دروستكردنی كردار لەنێوان دەق و كات و شوێندا. ئەمەش واتە واقیع لەگۆڕانی بەردەوامدایە و، بیرۆكەكان پێویستیان بە كارلێكی بەردەوامە لەگەڵ خود و لەگەڵ بەرانبەریشدا و، دەرئەنجامی دروستی فیكری چاكسازی لە توانامان لەسەر تێكئاڵان لەگەڵ ئەو واقیعەدا و لەهەمان چركەساتی مێژوویدا خۆی دەبینێتەوە، بەویستی ئەوەی واقیع بەوجۆرە بێت كە پێویستە نەك بەو شێوەیەی ئێستا خۆی دەنووێنێت، واتە توانای بیرمەند لەسەر ئەنجامدانی گۆڕان و كاریگەری دروستكردن لەسەر واقیع.

هەروەك پێشتر لە وتارێكدا وتوومانە لەیەك كاتدا پەیوەندییەكی بەرزو نزمكار لەنێوان فیكرو كۆمەڵگەو واقیعدا هەیە، بەجۆرێك بیرمەند دەرئەنجامی كۆمەڵگەو ژینگەیە بەهەموو شێوەكانییەوە، بەڵام لەكۆتوبەندە ڕێگرەكانی كۆمەڵگەكەی دەربازی دەبێت و، ئاسۆكانی وێنای ئەو كۆمەڵگەیەی لەپێشچاوە كە هەوڵی گۆڕین و چاكسازی دەدات، ئەو لە ئاگایی گەشەكردووی لە تێگەیشتنی ئاریشەكانی كۆمەڵگەكەی و كێشەكانیان و داخوازییەكانی بەرزبوونەوەی بەجۆرێك دەڕوا كە گوزارشتێكی زانستی بكات لە واقیع و خواستەكانی، ستایشكراو و ویستراودا. ئەم هاوڕێكییە لەنێوان هەوڵی بیركردنەوەی تیۆری لەلایەك و، بەئاگایی لە ئاریشەكانی واقیع و پێداویستییەكانی لەلایەكی دیكە، ئەوەی بۆ دەڕەخسێنێت خاوەنی زیاتر لەیەك دەنگ بێت و، ڕۆڵی زیاتری هەبێت لەدواندنی كۆمەڵگەدا، ئەو گرنگی دەدات بەهەمووەكییەكان و بەشەكییەكان و موجەڕەدەكان لەهەمان كاتدا، كارلێك لەگەڵ ئاریشەكانی كۆمەڵگەدا دەكات و لە وتارێكدا دایدەڕێژێتەوە كە هەڵقوڵاوی ڕۆشنبریی كۆمەڵگەو تێڕوانینە هەمووەكییەكەیەتی. بەوەش بونیاتی فیكری بۆ جوڵانەوەكانی چاكسازی دەستەبەر دەكات بەشێوەی تێگەیشتنێكی نەهەجی كە توانای بیرکردنەوە و پۆلێنکردن و لێکدانەوە و پێشبینیکردن و، جیاكردنەوەی نێوان چەسپاو و گۆڕاو، مەقولە موحەكەمەكانی پەیوەست بەمەڕجەعیەتەكانەوەو، مەقولە ئیجتیهادییەكانی پەیوەست بە بۆچوونی زانایان بیرمەندانەوەی هەبێت، تێگەیشتنێكی نەهەجی هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بزاڤەكانی نوێگەری و چاكسازی لەشارستانییەتەكانی دیكەو، چۆنییەتی سوود وەرگرتن لێیان بەبێ خستن یان شوینكەوتەیی یان دژبوون لەگەڵ مەڕجەعییەت.

لەڕووەكانی ئەو “داڕمان/ باوەڕبوونی “بیرمەندی موسڵمان” بە گونجانی تیۆر و فیكری ڕۆژئاوا بۆ تێكڕای كۆمەڵگەكان و، سەلامەتی مەنهەج و تێڕوانینی ئەو بیرۆكەو تێۆرانە، دەكرێت ئەم “بیرمەندە” ئەو تیۆرو فەلسەفانە بەبێ ئاگاداربوون لەناوەڕۆك و ڕوانگەیان وەربگرێت و، بەسەر ژینگە و جیهانی ڕۆشنبیریی خۆی كۆمەڵگەكەیدا جێبەجێی بكات، پشتبەستوو بەتێڕوانین و بۆچوون و مەنهەجێك كە هیچ پەیوەندییەكی بەكۆمەڵگەكەیەوە نییە. ئەمەش ناتەواوییەكی تێڕوانینی تێدایە لەوەی نێوخۆیی لە جیهانی و گەردوونی جیا ناكاتەوە، بەشەكی و هەمووەكی، سروشت و واقیع، فەلسەفەو ئامراز لەیك جیا ناكاتەوە. لەبەر ئەوە، پێویستە بیرمەندی موسڵمان ئەو تیۆرانە -بەتایبەت ڕەفتاری مرۆیی كۆمەڵایەتی- لەسەر ڕوانگە بنەڕەتییەكانی مەنهەجی ئیسلامی سەرچاوەگرتوو لە یەكخواناسیی و تێڕوانینی هەمووەكی قورئانی بونیات بنێتەوە و، لەڕێی مەقاصیدی شەریعەت و بنەما هەمووەكییەكانی و، تەواومەندی نێوان سەرچاوەكانی مەعریفەو ئامرازەكانییەوە وتوێژ لەمەڕ ئاریشەكانی واقیع و كێشەكانی بكات و، هەریەك لە كەلەپووری ئیسلامی و ڕۆژئاوایی لەشوینی گونجاوی خۆیان دابنێت دوور لە پیرۆزكردن یان سوك سەیركردن و، ئاگایی تەواوی هەبێت لەسروشتی ئەو قەیرانەی گیرۆدەی بیرمەندان بووە، بەجۆرێك ئەو قەیرانەی گیرۆدەی فیكرو كەلەپووری ئیسلامی تەقلیدی بووەتەوە خۆی لەو ئامرازە مەنهەجییانەدا دەبینێتەوە تێیدا بەكارهێنراوە، بەڵام بۆ فیكری ڕۆژئاوا خۆی لەو دیدگا ڕوكەشبینەدا دەبینێتەوە كە زاڵە بەسەر هەموو بوارەكاندا. هەروەها دەكرێت بەشداربوونە شارستانییەكانی تەنها لەسەر زانستە ڕەفتاری و كۆمەڵایەتی و مرۆییەكان كورت نەهێنێت، با ئەوانە ئەولەویەت و دەستی باڵایان هەبێت، ئەمەش بەهۆی ئەو كاریگەریە گەورەیەی لە فۆرمەلەكردنی كەسێتی و بونیاتنانی مرۆڤدا هەیەتی، بەڵكور پێویستییەكی مەعریفی و ژیارییە كە قودسیەت لەو زانستە تەكنۆلۆژییانە دابڕنرێت كە دەچنە ژێر ناونیشانی “بێلایەنی زانستە تەكنۆلۆژییەكان”، چونكە ئەم زانستانەلە فەلسەفەو تێڕوانین و بەهای ڕۆژئاواییەوە سەرچاوە دەگرن، لەوانەیە ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین لە ململانێی نێوان پیاوانی ئایینی ڕۆژئاواو زانایانی ئەخلاق لەلایەك و، بیرمەندانی تەكنەلۆژیاو خاوەنانی پارچەی تەنكی لەسلیكۆن دروستكراو لەلایەكی دیكە، بەڵگە بێ لەسەر نەبوونی ئەو بێلایەنی و مەبەستگەریی و سەلامەتی ئاڕاستەو ئامانج و فەلسەفەیەی كە فیكری ئایینی بەگشتی و ئیسلامی بەتایبەت جەختی لەسەر دەكات.

دەرکەوتەکانی “داڕمان” بەجیاكردنەوەی ئەبەدی لەنێوان بەیەكداچووەکانی “فیكری ئایینی” و “فیكری عەلمانی” و، دروستبوونی دووانەی تیژ و جەمسەرگیر کۆتایی پێدەهێنین، كە ململانێیەكەی نێوانیان بووەتە هۆی تۆقاندنی فیكری و، كاریگەرییەكەی ڕەنگدانەوەی هەبووە لەسەر ناوەندە ئەكادیمی و توێژینەوەیی و مەنهەجەكان بەشێوەیەكی تایبەت. هەر فیكرێك لەبنەمای پاراستنی ناسنامەكەی و، ترسی لە لێسەندنەوەی و، ویستی بۆ بونیاتنانی كیانی كۆمەڵگەیی و شارستانییەوە سەرچاوەی گرتووە، باشتر وابوو هەردوو فیكرەكە بەئاگا بوونایە كە ناتەواییەك لەهەردوو گوتارەكەدا بوونی هەیە، بیرمەندی عەلمانی بەئاگا نییە لەوەی دەكرێت لە ناسنامەیەكەوە سەرچاوە بگرێت كە بونیاتە فیكریەكەی و ڕوانگەكانی و مەقولاتە گەورەكانی و مەبەستەكانی كۆمەڵگەكەی ڕوون بكاتەوە. ئەم ناسنامەیە بۆ پرۆژەی چاكسازی زامنی پێكەوەگونجان و یەكدەنگی نێوان تاكەكانی گرەنتی دەكات، پاشان یەكگیریی كۆمەڵگەكەی و پتەوی گوتارەكەی، ناسنامە فیكریەكەشی پشتبەستوو دەبێت بە كۆمەڵێك لە بنچینەی گشتی و تایبەت. پێویستە لەسەری تێبگات بەدرێژای مێژوو ئەوەی مانەوەی ناسنامە شارستانییەكەی پاراستووە ئەوە بووە كە ئایین و مێژوو و زمان و كەلەپووری بەپێكهاتە جیاوازەكانییەوە لەخۆگرتووە و، هەوڵدان بۆ لەناوبردنی بنچینەی بنەڕەتی ناسنامە خۆداڕنینە لەو ناسنامەیە، “بیرمەندی ئایینی” لەوە تێنەگەیشتووە كە ئەزموونی مرۆڤایەتی لەگەشەسەندایە و، هەر ئەوە حیكمەتەكەیەتی، لەهەركوێ دۆزییەوە دەستی پێوە دەگرێت و، ڕەخنەگرتن لەكەلەپوور ڕەخنەگرتن نییە لە بنچینە بنەڕەتییەكان، بەڵكو بریتییە لە هاوئاهەنگی لەگەڵ چەمکی بەردەوامی دەق و حەرەكیبوون و حوکمڕانی بەسەر واقیع بە كارلێككردن لەگەڵ داتاكانی ئەو واقیعەدا و، بنچینە بنەڕەتییەكان و مەقاصیدە باڵاكانی ئیسلام بكرێتە حوكمڕان و باڵادەست و ڕێنمایكار و ئاڕاستەكاری واقیع. دەكرا دەربچین لەم “داڕمانە” بە بانگەشەكردن بۆ گفتوگۆی بونیاتنەر كە ئەرێنییەكانی هەر لایەك وەربگیرێت و، خۆ بەدووریش بگیرێت لەهەر شتێك ئەگەری ئەوەی هەبێت پرۆژە شارستانییەكە لەبار ببات، تا بیرمەند بگەڕێتەوە سەر ڕۆڵی شارستانی ونبووی خۆی، بەسفەتێكی حەقیقی: چاكسازیخواز و جێنشین لەسەر زەوی.

وێڕای ئەو وێنە ئازاربەخشانەی دەرئەنجامەكانی فیكر لە ئێستادا، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك ڕۆشنایی هەستی پێدەكرێت، دیارترینیان فیكری ئیسلامی هاوچەرخە، لەڕووی فیكری و تێڕوانین و قوتابخانەو پێشەنگەكانییەوە، لەڕێیانەوە هەوڵیداوە ئاریشەی تاك و كۆمەڵگەو ئوممەت و جیهان دەستنیشان بكات و، فیكری ئیسلامی بەردەوامیش  دەبێت لە بەخشین و زیادکردن لەسەر ئاستی تێكڕای مرۆڤایەتی.

جیهان زۆرێك لە بێلایەنی بیرمەندان یان سوود وەرگرتن لێیان بۆ بەرژەوەندی دەسەڵات/هێز و، دەستبەندكرنیان لەگێڕانی كردەی شارستانی خۆیان لەدەست دەادت و، واتای حیكمەت و پێویستی لەكاتی ململانێ و كارەساتە گەورەكاندا لەدەست دەچێت، مێژوو فێری كردووین كە ئاسایشی فیكری تەرازووی سەقامگیری مرۆڤایەتییە و، هەر لەتوانای ئەودایە هەمەچەشنەیی ئەم شارستانییەتە مرۆییە بپارێزێت، هەر گرەوێك كە پێگەی بیرمەندو توانای لەسەر گۆڕانكاری و ڕۆڵی لە بونیاتنانی تاك و كۆمەڵگەدا بەهەند وەرنەگرێت، سەركێشی دەبێت بە مافی تێكڕای مرۆڤایەتی.

….

• ئەم بابەتە لەنووسینی دەستەی نووسەرانی گۆڤاری (الفكر الإسلامي المعاصر)ە كەلەلایەن پەیمانگەی جیهانی فیكری ئیسلامییەوە دەردەچێ، مجلد (30)، ژمارە (107)، ساڵی (2024).