نووسینی: محمد شعبان ایوب
وەرگێڕانی: ڕێدار ئەحمەد
ڕووداوەكانی ئێستای غەزە دەمانباتەوە بۆ دوێنێ و، ئەو پرسیارەمان لادروست دەبێت كە فەڵەستین لەقۆناغەكانی پێشتری مێژوویدا، بەتایبەت لەكاتی ئاشتی و ئاسایشدا لەسایەی فەرمانڕوایی ئیسلامیدا چۆن بووە؟ ئایا ئەم وڵاتە ئاشتی و خۆشگوزەرانی بەخۆیەوە بینیووە؟ ئاوەدانكاریی شارەكانی لەچ ئاستێكدا بووە؟ گەشتكاران بەدرێژایی مێژوو چۆنیان بینیووە؟
وەڵامی ئەم پرسیارانەمان لەو گەشتانەدا دەست دەكەوێت كە گەشتكارە موسڵمانەكان، لەپێش هەموویانەوە میری گەشتكارانی موسڵمان ئەبو عبدالله محمد كوڕی عبداللە كوڕی ابراهیم تەنجی ناسراو بە ئیبن بەتوتە (779ك وەفاتی كردووە)، كە یەكێكە لەو لێهاتووانەی سی دەیەی تەمەنیان لەگەڕان بەشوێن مەعریفە و، ئاشكراكردنی ناڕوونییەكانی جیهان و، ئاشنابوونی ڕۆشنبیریی گەلانی موسڵمان و ناموسڵماندا بەسەر بردووە، ئەگەرچی گەشتەكەی ئیبن بەتوتە بەمەبەستی ئەنجامدانی فەڕیزەی حەج بووە، بەڵام ئەم پیاوە زۆر ئارەزووی سەردانی شوێنە پیرۆزەكان و تێكڕای ئەو ناوچانەشی هەبووە كە ئیسلامیان پێگەیشتووە، لەدڵی هەموو ئەوانەدا قودس و خەلیل و عەسقەلان و طبڕیاو شارەكانی دیكەی فەڵەستین، ئەم سەردانەش لەكاتێكدا بووە لە هەڕەتی گەنجیدا بووە، لەبەر ئەوە باسوخواستی گرنگی لەبارەی فەڵەستینەوە لە سەدەی هەشتەمی كۆچی/ سیازدەهەمی زایینی بۆ تۆمار كردووین.
ئەم یادەوەریانەی ئیبن بەتوتە بۆی تۆماركردووین چاویكی كۆبینی ئەو سەردەمەیە كە لەمیانی وشەو ڕستەكانیدا بەجوانی و وردی نیشانی داوین، بەختباشی لەوەدایە كە “ئەم گەشتەی لەكاتێكدا بووە نزیكەی سەدەو نیوێك بوو مەترسی خاچپەستەكان و مەغۆلەكان نەمابوو كە وەخت بوو ڕەوتی شارستانی لە زۆر ڕووبەری فراوانی جیهانی ئیسلامیدا بوەستێنن كە پێش ئەوان بونیاتنانی چاك و پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیبوو، بۆیە دەبینین برینەكانی ئوممەت ساڕیژ بوون و، ئێمە لەبەرانبەر جیهانێكی ئیسلامی نوێداین كە لەپاش ئەو كارەساتانە هاتووەتە بوون”. (1)
لەنێوان غەزەو خەلیلدا
ئیبن بەتوتە لە مانگەكانی ساڵی (726ك/1326ز) گەیشتبووە میسر، مەبەستی بوو بەو ڕێگەیەی مەغریبییەكان پێی ئاشنا بوون گەشتی حەج ئەنجام بدات، كاتێ لە نیلەوە هات بەرەو صعیدی میسر، لەوێشەوە بەئاڕاستەی بیابانی ڕۆژهەڵات ڕووەو دەریای سور ڕۆشت، دواتر بەهۆی جەنگی نێوان بوجات و مەمالیكەكان كەفەرمانڕەوای ئەوكاتەی میسر بوون ناچار بوو بەرەو باكوور ڕووەو قاهیرە بگەڕێتەوە، لەو ساڵەدا لەوێوە بەرەو بلیس لەشەرقیە كەوتەڕێ و لەمانگی شەعبان لەوێ دابەزی، پاش ئەوە بیابانی سینای بڕی و بەئاڕاستەی باكووردا ڕووەو عەریش ڕۆشت و لەوێشەوە بەرەو غەزە كەوتەڕێ، وەك دەڵێت “یەكەم ناوچەی شام كە میسر تێدەپەڕێنیت، ناوچەیەكی فراوانی زۆر ئاوەدانی پڕ بازاڕی باشە، مزگەوتی زۆری تێدایەو هیچ شورەی نییە”. (2)
ئیبن بەتوتە سەرسام بووە بەگەورەترین مزگەوتەكانی غەزە، “كە لەئێستادا (مەبەست سەردەمی خۆیەتی) نوێژی جومعەی تێدا دەكرێت، لەلایەن میر جاولی مەزنەوە بونیاتنراوە، بونیاتنانێكی سەرنجڕاكێش و بەتین، مینبەرەكەی لەمەڕمەڕی سپی دروست كرابوو، قازی غەزە بەدرەدین سلختی حۆرانی بووە”، ودیارە بنەماڵەی (ال سالم) پێگەی هەرەبەرزی ڕۆشنبیرییان هەبووە لەغەزەی مەمالیكی ئەوكاتەداو، گەشتكارەكەمان سوورە لەسەر ناوهێنانی دیارترین زاناكانیان، مامۆستاكەیان عەلەمەدین كوڕی سالمە، كوڕانی سالم لەگەورەكانی ئەم شارەن، لەوانە شەمسەدین كە قازی قودسە”. (3)
میر جاولی كە ئیبن بەتوتە ئاماژەی بۆ كردووە میر عەلەمەدین سنجری جاولییە، یەكێكە لەو والیانەی غەزەیان لە گوندێكی بچووكەوە گۆڕی بۆ شارێكی گەورە، ئەویش بە دروستكردنی قوتابخانەو مزگەوت و بازاڕ و خان تێیدا و بەتەنها لەو شارەدا نا بەڵكو لەفەڵەستینیشدا، ئەم میرە بنەچەی بۆ ئەنادۆڵ دەگەڕێتەوە بەدیاریكراویش خەڵكی دیاربەكر (ئامەد)ە، لەوێ فیقهی ئیمامی شافیعی خوێندووە، پاشان چووەتە ڕیزی سوپای مەمالیكەوە تا بووەتە یەكێك لەمیرە گەورە ڕۆشنبیرەكانی، ئەم پیاوە لە ئاوەدانكاریی غەزەو دروستكردنیدا، بگرە لەتێكڕای ئەو شارانەی بووەتە سەرپەرشتیان و لەنێویشاندا شارەكانی دیكەی فەڵەستین، وەك خەلیل و نابلس و جگە لەوانیش، زۆر سوور بووە لەسەرە ئاوەدانكاریی بەسوودی ئایینی و ڕۆشنبیریی و ئابووری كە فەڵەستینییەكان لەسەردەمی خاچپەرستەكاندا لێی بێبەش بوون.
هەر لەبەر ئەوەیە صفدی لە كتێبی (أعیان العصر وأعوان النصر)دا وا ناوی دەهێنێت كە “ئەو غەزەو دەوروبەری ئاوەدان كردەوەو، كردیە شارێكی بەرچاو… كۆشكێكی تێیدا بۆ نوێنەرایەتی دروستكرد، ناوبانگی بەهەموو لایەكدا بڵاوبوویەوە… گەرماوێكی گەورەی بان گومبەتی فراوانی تێیدا دروستكرد، پاشان لە نوێنەرایەتی دوازدەهەمیندا مزگەوتێكی گەورەی سەرنجڕاكێشی تێدا بونیات نا، لەهەموولاوە جوان و جێی ڕامان بوو، پرشنگی لەئاسماندا دەدا، چرای جوان لەخوار هیلالی منارە بەرزەكەیەوە بوو”. (4)
لێرەدا بۆیە باسمانكرد تا مێژووی ئەم پیاوەو ڕۆڵی گرنگی لە مێژووی ئاوەدانكاریی فەڵەستین لەسەدە پێشووەكاندا بزانرێت، ئیبن بەتوتە دواتر دەچێتە شاری خەلیل كە مزگەوتی ئیبراهیمی تێدایەو ئەو بۆچوونە باوە كە ئارامگای ئیبراهیم و ئیسحاق و یەعقوب (سەلامی خوایان لەسەر بێت)ی تێدایە، ئیبن بەتوتە ستایشی دەستكردو بونیاتنان و ئەشكەوتەكەی دەكات كە گۆڕی ئەو پێغەمبەرانەی لەخۆ گرتووە، بگرە بەگوێرەی ئەو گێڕانەوانەی لەدانیشتوانەكەی و هەندێ لە كەسانی خاوەن زانست بیستوویەتی دەڵێت “ئەم مزگەوتە گۆڕی یوسف (سەلامی خوای لەسەر بێت)یشی تێدایە، لەڕۆژهەڵاتی حەرەمی خەلیلەوە خاكی لوط (سەلامی خوای لەسەر بێت) هەیە، دەكەوێتە سەر بەرزاییەك كە بەسەر دۆڵی شامدا دەڕوانێت”. (5)
ئیبن بەتوتە لەكەناری خۆرئاوا
ئیبن بەتوتە لە خەلیلەوە بەرو دەریای مردوو بەڕێدەكەوێت كە بە “دەریاچەی لوط” ناوی دەبات باسی سوێرییە زۆرەكەی دەكات، هەروەها لەنزیك ئەوێ مزگەوتێكی بینیووە ناوی “مزگەوتی یەقین” بووە كەوتووەتە سەر گردێكی بەرز، بەهۆی ئەوەی كەسی لێ نیشتەجێ نەبووە ئەو ناوچەیە كەس هاتوچۆی ئەو مزگەوتەی نەكردووە، بەڵام سەرپەشتی ئەو مزگەوتە لەتەنیشتی مزگەوتەكە خانوویەكی بچوكی دروستكردووە، ئیبن بەتوتە ئەوەی لەوكاتەدا وتراوە لەبارەی ئەو مزگەوتەوە دەگێڕێتەوە، باسدەكات لەنزیكی “ئەشكەوتێك هەیە گۆڕی فاطمەی كچی حسینی كوڕی عەلی (سەلامی خوایان لەسەر بێت) لێیە، لەسەرەوەو خوارەوەی گۆڕەكە دوو تابلۆی مەڕمەڕی لێیە، یەكێكیان بەخەتێكی جوان لەسەری نووسراوە: بسم اللە الرحمن الرحیم، للە العزة والبقاء ولە ما ذرأ وبرأ وعلی خلقە كتب الفناء، وفي رسول اللە أسوة، هذا قبر أم سلمة فاطمة بنت الحسین رضي اللە عنه، لە تابلۆكەی دیكەشدا نووسراوە: صنعە محمد بن أبي سهل النقاش بمصر”. (6)
وادیارە ئەم مزگەوتە چەند سەدەیەك پێش ئەوەی ئیبن بەتوتە بگاتە ئەوێ دروستكراوە، بەو بەڵگەیەی كە (مقدسی بشاری) كە چوار سەدە پێش ئیبن بەتوتە وەفاتی كردووە لەكتێبی (أحسن التقاسیم في معرفة الاقالیم”دا باسی كردووەو وتوویەتی: “لەسەر گردێكی بەرز لەدووری فەرسەخێك لە حبری شاخێكی بچوك هەیە دەڕوانێت بەسەر دەریاچەی “صغر” (دەریای مردوو)دا و لەشوێنی گوندەكانی لوط پاشان مزگەوتێك هەیە ئەبوبكری صباحی دروستی كردووە، مەرقەدی ئیبراهیمی لێیە، دەوترێت ئیبراهیم كاتێ گوندەكانی لوطی بینیووە لەهەوادا پەرش بووە وتوویەتی: شاهێدی دەدەم كە ئەوە حەقی یەقینە”. (7)
لەم گوندە بچوكەدا كە ئەمڕۆ ناوی “خربة یاقین” لە بەنی نعێمی ڕۆژهەڵاتی خەلیل، هەتا ئێستاش شوێنەواری ئەو مزگەوتە هەر ماوە، ئیبن بەتوتە لەوێوە بەرەو قودس كەوتووەتە ڕێ، لەڕێگادا چووەتە بەیت لەحم ” شوێنی لەدایكبوونی عیسا (سەلامی خوای لەسەر بێت)، لەوێ شوێنی ڕەگی دارخورماكە هەیە، باڵەخانەیەكی گەورەی لێ دروستكراوە، مەسیحییەكان زۆر مەزن تەماشای دەكەن و، هەركەس بچێتە ئەوێ میوانداری دەكەن”(8)، ئەمە ئەو واتایە دەگەیەنێت كە مەمالیكەكانی لەوكاتەدا فەرمانڕەوای میسرو وڵاتی شام و لەنێویشیاندا فەڵەستنیان كردووە كە وەك دڵی ناوچەكە وابووە، ئەو فەرمانڕەوایانە ڕێزیان لە پەرستگاو كەنیسەی مەسیحیەكان گرتووەو، مافی ئازادی هاتوچۆو میوانداریان بەشوێنكەوتووان و زیارەتكارانیان داوە بەرانبەر باجێكی دیاریكراو كە ئیبن بەتوتە دواتر لەكاتی سەردانی كەنیسەی قیامەدا لێی دواوە، وێڕای جەنگە خوێناوییەكانی خاچپەرستان لەو ناوچەیە كە دوو سەدەی خایاند مەمالیكەكان بوون لەپاش هەوڵەكانی صەڵاحەدینی ئەیوبی بەتەواوەتی كۆتاییان پێهێنا.
ئیبن بەتوتە دواتر گەشتووەتە بیت المقدس، زۆر باسی ئەم شارە پیرۆزەو مزگەوت ئەقصاو مزگەوتی (قبة الصخرة) دەكات، لەبارەی مزگەوتی ئەقصاوە دەڵێت: ” مزگەوتی مقدس لە مزگەوتە سەرنجڕاكێشە سەیرە زۆر جوانەكانە، دەوترێت لەسەر ڕووی زەویدا مزگەوتی لەم گەورەتر نییە” (9)، مرۆڤ سەری لەم وەسفەی ئیبن بەتوتە سوڕ دەمێنێت، بەڵام لەبەر دوو هۆكار ئەوە سەیر نییە، یەكەمیان ئەوەیە ئیبن بەتوتە لەوكاتەدا نەچووەتە مزگەوتی حەرام لەمەككە، دووەمیشان ئەوەیە مزگەوت حەرام لەوكاتەدا ئەم ڕووبەرە فراوانەی ئێستای نەبووە.
پاش چیژبینی ئیبن بەتوتە لەقودس و مزگەوتەكانی و ئاشنابوونی شوێنە بەرزو دیارەكانی دیكەی، بەتایبەت مەغریبیەكانی هاونیشتمانی خۆی كە پێیان خۆش بووە هاوسێی قودسی شەریف بن و هەتا ئێستاش گەڕەكێكیان هەیە بەناوی خۆیانەوە ناسراوە، ئەمجا دێتە سەر باسكردنی هەندێك لە ئەندەلوسییەكانی كە لەوێ نیشتەجێبوون، وەك “مامۆستای قوتابخانەی مالیكییەكان و شێخی خانەقاكانی ئەبو عبداللە محمدی كوڕی مثبت غرناطی نیشتەجێی قودس” (10) هەروەها باسی هەندێك لە دیارترین زانا و شێخەكانی دیكەی قودسی كردووە، لەوانە هەندێك لە (ال سالم) گەورەی خەڵكی لە غەزە كەپێشتر باسمانكردن.
لەقودسی شەریفەوە لەبری ئەوەی بەرەو ڕۆژهەڵات ڕووبە دیمەشق بڕوات، دەبینین بەرەو عەسقەلان دەڕوات كە سەڵاحەدینی ئەیوبی خاپووری كردبوو تا خاچپەرستەكان نەیكەنە پێگەیەكی پێشەوەی هێرشكردنە سەر غەزەو سینا، لە سەردەمی سەڵاحەدینەوە تا ئەو كاتەی ئیبن بەتوتە گەیشتووەتە ئەوێ كە ماوەكەی سەدەو نیوێك بووە هەر بە وێرانەیی ماوەتەوە، لەوەی یاقوتی حموی (626ك وەفاتی كردووە) لە كتێبی (معجم البلدان)دا باسیكردووە دەتوانین ئەوە تێبگەین كە عەسقەلان پێش ئیبن بەتوتە بەسەدەیەك چۆن بووە، دەڵێت: “ئاوەدان بوو تا ئەوكاتەی ڕۆمەكان دەستیان بەسەردا گرت، خوا سەرشۆڕیان بكات، لە بیست و حەوتی جەمادی دووەمی ساڵی 548ی كۆچیدا، بۆ ماوەی سی و پێنج ساڵ لەژێر دەستیاندا مایەوە تا ئەو كاتەی سەڵاحەدین یوسف كوڕی ئەیوب لەژێر دەستی دەرهێنان لەساڵی 583ی كۆچی، پاشان ڕۆمەكان بەهێزبوونەوەو دەستیان بەسەر عەكادا گرت و بەرەو عەسقەلان هاتن، ترسا لەوەی دەستی بەسەردا بگرن وەك ئەوەی بەسەر عەكادا هات، هەربۆیە لەمانگی شەعبانی ساڵی 587ی كۆچیدا وێرانی كرد”. (11)
ئیبن بەتوتە لەدەروازەی نەخشێنراوی عەسقەلان ڕادەمێنێت و، وێرانبوونەكەی دەبینێت و، دەڵێت: “لەقودسی شەریفەوە ڕۆشتم بۆ بینینی دەروازەی عەسقەلان، وێرانبوونەكەی شوێنەوارەكەی سڕیوەتەوە و، خاپوور بووە، كەم شوێن هەیە وەك عەسقەلان جوانی و ڕێكی و ڕەسەنایەتی تێدا كۆبووبێتەوە، دەریاو وشكانی هەیە، شوێنێكی بەناوبانگی هەیە كەسەری حسین كوڕی علی (سەلامی خوای لەسەر بێت) پێش ئەوەی ببرێت بۆ قاهیرە هێنراوەتە ئەوێ”. (12)
ئیبن بەتوتە لە عەسقەلان لەسەر مزگەوتە وێرانبووەكانی ڕاوەستاوەو، لە مینبەرو نەخش و نیگارەكانی ڕاماوە كە ئەوانەی پەرستشیان تێدا كردووە بەجێیانهێڵاوە، دوای ئەوە ڕوویكردووەتە گۆڕستانی شارەكە كە زیوانێك یان پاسەوانێكی هەبووەو موچەی لە دیوانەكانی مەمالیكی میسر وەرگرتووە، دەڵێت: “لەگۆڕستانی عەسقەلان ژمارەیەكی بێشومار گۆڕی شەهیدان و پیاوچاكان هەیە، لاماندایە لای زێوانی گۆرستانەكە، موچەی لە پادشای میسر وەردەگرێت، لەگەڵ ئەو صەدەقانەی كەلەلایەن زیارەتكارانەوە پێی دەدرێت”. (13)
چەند دیمەنێكی دیكەی فەڵەستین
لەعەسقەلانەوە ئیبن بەتوتە پێی خۆشبووە شارەكانی دیكەی فەڵەستینی وەك ڕملەو نابلس ببینێت، سەرەتا چوووەتە ڕملە، ئەو وەك وێنەیەكی بچوككراوەی فەڵەستین ئەم شارەی دێتە پیشچاو، دەڵێت: “پاشان لەوێوە ڕۆشتم بۆ شاری ڕملە: ئەو فەڵەستینە، شارێكی گەورەیە، پڕ خێروبێرە، بازاڕی جوانی هەیە، مزگەوتی سپی لێیە، دەوترێت لەقیبلەكەیەدا سێ سەد پێغەمبەر (سەلامی خوایان لەسەر بێت) نێژراوە”. (14)
تێبینی ئەوە دەكەین گەشتكارەكەمان ئەوەی خەڵكی لەوكاتەدا لەبارەی پێگەو باشییەكانی مزگەوتەكانی ئەو شارەوە باوەڕیان پێی بووە بۆمان تۆمار دەكات، هەروەها لە خەلیل و قودس و عەسقەلان و ئێستاش لەڕملە ڕاوەستاوە و، ئەو بۆچوونەیان بۆمان باسدەكات كە گۆڕی پێغەمبەران لەقیبلەی ئەو مزگەوتەدا زۆر بووە، لەوانەیە ئەو قسەیە ڕاستیش نەبێت.
دوای ئەوە ئیبن بەتوتە بەرەو شاری نابلس كەوتووەتە ڕێ، ئەو شارەی تا ئەمڕۆش بە كونافەی نابلس بەناوبانگە، وادیارە دروستكردنی شیرینی لەو شارەدا زۆر كۆن بێت، ئەو لەوێ “شیرینی خڕنوك (خروب) -جۆرێك شیرینی تایبەتە ئێستاش لەو ناوچەیە باوە-ی بینیووە كە ڕەوانەی دیمەشق و ناوچەكانی تریش كراوە، بینیوویەتی چۆن خڕنوكەكە كوڵێنراوەو ئاوەكەی لێگیراوەو لە گوشراوەكەی شیرینی دروستكراوە، ئەو گوشراوەش براوە بۆ میسرو شام”. (15)
ئەو گوشراوەی ئیبن بەتوتە مەبەستییەتی مرەبای خڕنوكە وادیارە دروستكردنەكەی لەنابلس بەناوبانگتربووە لە شوێنەكانی دیكە و شارەكە وا ناسراوە دروستكراوە خۆشەكانی بۆ میسرو وڵاتی شام دەنێرێت.
نابلس تەنها مرەبای خڕنوكی هەناردە نەكردووە، بەڵكو زەیتی زەیتونی پوختەكراویشی ناردووە بۆ دەرەوە، لەبارەی نابلسەوە دەڵێت: “لەهەموو ناوچەكانی وڵاتی شام زیاتر زەیتونی هەیە، لێرەوە زەیتی زەیتون دەبردرێت بۆ میسرو شام”، وادیارە شارەكە بەهۆی زۆری كانیاو و جۆگەكانییەوە دارودرەخت و بەروبوم و خێروبێری زۆر بووە، لەبەر ئەوەیە لە شوێنەكانی دیكە زیاتر بەرهەمەكانی هەناردەی ناوچە نزكەكانی دەوروبەری كردووە.
پاش ئەوەی گەشتكارەكەمان چێژی وەرگرتووە لەمانەوەی لەو شارە دەوڵەمەندە ئارامە لەو كاتەدا كەلەژێر سایەی دەسەڵاتی موسڵماندا بووە، بەرەو ئوردن كەوتووەتە ڕی و لەوێشەوە بۆ لازقیە، بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو سەرلەنوێ دەگەڕێتەوە بۆ فەڵەستین و سەردانی شاری عەكا دەكات، ئەو شارەی لەساڵی 587ی كۆچیدا خاچپەرستەكان لەهەڵمەتەكەی ڕیتشارد دڵی شێر پادشای بەرتانیا و فلیبی پادشای فەڕەنسا لەسەڵاحەدینی ئەیوبیان وەرگرتووە، ململانێ لەسەری بەردەوام بوو هەتا سوڵتانی مەمالیكی ئەشرافەكان خەلیل كوڕی قلاون هات و لەساڵی 690ی كۆچیدا پاش ئابڵوقەیەكی دریژخایەن توانی بەسەر خاچپەرستەكاندا زاڵ ببێت و كۆتا سەنگەری خاچپەرستەكان بگرێت، ئەمیش -بەهەمان شێوەی سەڵاحەدینی ئەیوبی لەگەڵ شاری عەسقەلان كردی- هەستا بەوێرانكردنی شارەكە، تا ئومێدی خاچپەرستەكان بەگەڕانەوە بۆی و سوود وەرگرتن لێی وەك لەپێشتردا كردیان نەهێڵێت.
لەبەر ئەوە كاتێ ئیبن بەتوتە لەمانگەكانی ساڵی 726ی كۆچیدا چووە ناوی بینی وێرانە شارێكە، عەكا بنكەی ڕۆمەكان بوو لەشام و كە نارئاوی لەنگەرگرتنی كەشتییەكانیان بوو، هاوشێوەی قستەنتینیەی مەزن (ئیستانبوڵ)، لەڕۆژهەڵاتیدا كانیاوێك هەبوو بە كانی مانگا ناسرابوو، دەوترێت خوای گەورە مانگایەكی بۆ ئادەم (سەلامی خوای لەسەر بێت) لێیەوە دەرهێناوە، بەپلیكانە بۆی دەچوویتە خوارەوە، مزگەوتێكی لەسەر بوو میحرابەكەی مابوو، گۆڕی صاڵح (سەلامی خوای لەسەر بێت) لەم شارەدایە”. (16)
كاتێ ئیبن بەتوتە بەرەو شاری صور لەباكوور بەڕێكەوت، گەڕایەوە فەڵەستین تا شاری طبریە بناسێنێت كە وەك دەڵێن شارێكی گەورە بووە، بەڵام ئێستا كەمترو بچوكتر بووەتەوە لەوەی لەڕابووردوودا هەبووە، ئێمە دەزانین ئەم گەشتكارە لێزانە لەسەردانی مزگەوت و مەزار و مەقامی پێغەمبەران و پیاوچاكان و ئاشنابوونی مێژوویان، ئەو دەڵێت: “لە طبریە مزگەوتێك هەیە بەمزگەوتی پێغەمبەران بەناوبانگە، گۆڕی شعیب پێغەمبەر (سەلامی خوای لەسەر بێت)و ئەو كچەی كە هاوسەری موسای كەلیم بووە (سەلامی خوای لەسەر بێت) و، گۆڕی سولەیمان (سەلامی خوای لەسەر بێت) و، گۆڕی یەهودا و ڕوبیل (سەلامی خوایان لەسەر بێت) لێیە، لەوێدا سەردانی ئەو بیرەی كرد كە یوسف (سەلامی خوای لەسەر بێت) فڕێدرایە ناوی، وەك گومبتی مزگەوتێكی بچوك وایەو خەڵوەتگەیەكی لەتەنیشتە، بیرەكە گەورەو قوڵە لەو ئاوەی كە باراناو بوو تێیدا كۆبووبوەوە ئاومان خواردەوە، سەرپەرشتەكەی پێی وتین كە كانیاوەكە خۆیشی ئاوی لێهەڵدەقوڵێت”. (17)
ئیبن بەتوتە ئاماژەی بەكانیاوەكانی شاری طبریە داوە، هەندێك لەوانە ئاوی گۆگرداوی گەرم بووە كە ڕۆمەكان لەدێر زەمانەوە ئاشنای بوون، خەڵكەكەشی ئەو خەسڵەتەیان سوود لێوەرگرتووە و تێیدا “هەندێك گەرماوی سەیریان دروستكردووە، دوو بەشی هەبووە: بەشێكیان بۆ پیاوان و ئەویتریشیان بۆ ئافرەتان، ئاوەكەی زۆر گەرم بووە، دەریاچە بەناوبانگەكەشی تێدایە كە درێژیەكەی دەگاتە نزیكەی شەش فەرسەخ و پانییەكەشی زیاترە لە سێ فەرسەخ”.
بەمجۆرە ئیبن بەتوتە -وەك پیشەی خۆی لەگەشت و گەڕانەكانیدا- بە چاوێكی هونەرمەندانەی شارەزا لە دەربڕینی جوان و چواندن، فەڵەستینی پێ ناساندووین و لەوەوە تێدەگەین فەڵەستین و شارەكانی لەپاش دوو سەدە لەداگیركاری خاچپەرستەكان بۆ شارو شارۆچكەكانی چۆن بوون و لەچ ئارامی و ئاسایش و سەقامگیرییەكدا ژیاون و پڕ لەخێرو ئارامی و بەرەكەت و بەروبووم بووە، ئەوەی بەتێپەڕبوونی كات و سەردەمەكان لەبارەیانەوە لێمان پەنهان بووە ئیبن بەتوتە بە قەڵەمەكەی بەجوانی بۆ ئێمەی نەخشاندووە.
سەرچاوەكان:
1- حسين مؤنس: رحلات ابن بطوطة ص25.
2- رحلة ابن بطوطة 1/239.
3- رحلة ابن بطوطة سەرچاوەی پێشوو.
4- الصفدي: أعيان العصر وأعوان النصر 2/467.
5- سەرچاوەی پێشوو 1/243.
6- هەمان سەرچاوەی پێشوو.
7- المقدسي البشاري: أحسن التقاسيم 1/173.
8- رحلة ابن بطوطة 1/244.
9- رحلة ابن بطوطة 1/246.
10- رحلة ابن بطوطة 1/249- 252.
11- ياقوت الحموي: معجم البلدان 4/122.
12- رحلة ابن بطوطة 1/252.
13- سەرچاوەی پێشوو 1/254.
14- سەرچاوەی پێشوو 1/254.
15- ابن بطوطة: سەرچاوەی پێشوو 1/254.
16- سەرچاوەی پێشوو 1/256- 258.
17- سەرچاوەی پێشوو 1/260.
