پوچەڵكردنەوەی بانگەشەی كاریگەریی فیقهی ئیسلامی و رێساكانی بە فیقهی رۆژئاوا

دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی
وەرگێڕانی: رێدار ئەحمەد

لەخستنە رووی ئەم بابەتەدا هەوڵ دەدەم ئەو بانگەشانە پوچەڵ بكەمەوە كەپێیان وایە فیقهی ئیسلامی‌و بنەماكانی كەوتوونەتە ژێر كاریگەری فیقهی رۆژئاوا‌و بنەماكانی بەتایبەتی یاسای رۆمانی .

رۆژهەڵاتناسان(1) و هەندێ لە یاساناسانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە فیقهی ئیسلامی كاریگەریی فیقهی رۆژئاوای لەسەر بووە، بەتایبەتی یاسای رۆمانی، زۆر بیروڕای لەوەوە وەرگرتوە، بەتایبەت رێسا فیقهیەكان كە بەپێی بانگەشەی ئەوان لە تۆماركراو(مدونە)ی (گۆستنیان) (2) وەرگیراوە.
ئەو تۆمەتەش هیچ بنچینەیەكی نیە، بەڵكو هەڵبەستراوی بانگەشەی روخاوی ئەو كەسانە خۆیانە بەپێی ئەم بەڵگانە: (3)
یەكەم: فەقیهە موسڵمانەكان كاتێ‌ هەستان بە دانان و نووسینی مەزهەبەكانیان هیچ كامیان زمانی فەڕەنسی یان ئەڵمانی یاخود ئینگلیزی یان رۆمانی نەزانیوە، تا بكەوێتە ژێر كاریگەری بیروڕای فەقیهەكانی یاسای رۆژئاوا، بەڵكو فەقیهەكانی شەریعەتی ئیسلام دابڕاو بوون لە جیهانی دەرەوە، بگرە بۆ وڵاتەكەی خۆیانیش، هەریەكەیان مەدرەسەیەكی تایبەت بەخۆی هەبوو وانەی تێدا دەگوتەوەو ئیجتیهادی تێدا دەكرد و، بیری تێدا دەكردەوەو، هەڵدەستا بە شیكردنەوەو لێكدانەوەو شرۆڤە و وەبەرهێنانی فیقهی بەجۆرێك كە لە جیهانی دەرەوەو ناوەوە دابڕابوو، فیقه و ڕاوبۆچوونەكانیشی لە قورئانی پیرۆز و سوننەتەكانی پێغەمبەر و هاوەڵان و شوێنكەوتوان، رەزای خوایان لێ‌ بێت، وەردەگرت.
دووەم: بە پێچەوانەی ئەو تۆمەتانەی پێشەوە، بوارێكی فراوان هەبوو بۆ ئەوەی فیقهی رۆژئاوا بكەوێتە ژێر كاریگەری فیقهی ئیسلامی و، ئەو بوارەش خۆی لەو نووسراوانەی فیقهی ئیسلامی پاش جێگیربوونی و گەیشتنی بە رۆژئاوادا دەبینیەوە، ئەمەش لە دوو رێگەوە:
رێگەی یەكەم: رزگاركردنی ئەندەلوس لەلایەن موسڵمانانەوە:
ئایینی ئیسلام پاش گەیشتنی بە باكوری ئەفریقیا ساڵی 711ز.ی بەرامبەر بە ساڵی 93ك. گەیشتە ئەندەلوسی (ئیسپانیای ئێستا)، پاشان گەیشتە باشووری فەڕەنساو چووە وڵاتی (لیۆن)و، (نور) و، (بواتیا) و، (فینیون)، تا كاتی روخانی غەرناتە لەساڵی 1492ز بەرانبەر ساڵی 977ك فەرمانڕەوایی ئیسلامی بەردەوام بوو، بەو هۆیەشەوە شەریعەتی ئیسلام زیاتر لە 700(4) ساڵ لە ئەوروپا كاری پێ كرا.
فیقهی پەڕەوكراویش لە ئەندەلوس فیقهی پێشەوا ئەوزاعی بوو، پاشان لەرێی زیادی كوڕی عەبدولڕەحمان و لە سەردەمی هیشامی كوڕی عەبدولڕەحمان ساڵی 171ك. ی فیقهی مالیكی جێگەی فیقهی ئەوزاعی گرتەوەو، ئەم مەزهەبە لەوێ‌ بڵاوبوویەوەو بە درێژایی ماوەی فەرمانڕەوایی ئیسلامی لە ئەندەلوس كاری پێ كرا.
توێژەرەوان لە بەراوردی نێوان یاسای مەدەنی فەڕەنسی ناسراو بە یاسای (كودناپلیۆن) كە لە ساڵی 1804ز دەرچووەو، فیقهی پێشەوا مالیك بە بەڵگەی واقیعی و بەراورد بۆیان دەركەوتووە كە یاسای مەدەنی فەڕەنسی بەرێژەی 40% كەوتۆتە ژێر كاریگەری فیقهی پێشەوا مالیك. (5)
رێگەی دووەم: دروستبوونی پەیوەندی و نزیكی لەنێوان دەوڵەتی ئیسلامی عوسمانی و هەندێ‌ لە وڵاتانی ئەوروپا:
ئەو پەیوەندییانە پاش دامەزراندنی دەوڵەتی عوسمانی و گەیشتنی سوڵتان (محمد الفاتح) بە ئەستانە ساڵی (1453ز) دروست بووەو، پاش ئەوەی فتوحاتی ئەو دەوڵەتە زۆر فراوان بوو و باڵادەست بوو بەسەر وڵاتانێكی زۆری ئاسیا و باكوری ئەفریقیا و ئەوروپا، ئیدی یاسا لاتینیەكان و جیرمەنیەكان كەوتنە ژێر كاریگەری فیقهی ئەبوحەنیفە (رەحمەتی خوای لێ‌ بێت) كە مەزهەبی فەرمی دەوڵەتی عوسمانی بوو. (6)
لە نمونەكانی كە یاساكانی رۆژئاوا كەوتۆتە ژێر كاریگەری فیقهی ئیسلامی، ئەمانە دەخەینە روو:
یەكەم: كاریگەری فیقهی مالیكی لەسەر یاسای فەڕەنسی:
أ- گرێبەستی رازیمەندانە (العقد الرضائی) و بنەماكانی:
بریتیە لەو گرێبەستانەی كە تەنها بەڕەزامەندی هەردوولایەنی گرێبەستەكە كە مەرجەكانی كەسی گرێبەستگریان تێدابێت بەبێ‌ پێویستی شێوەیەكی دیاریكراو كە لە یاسای رۆمانیدا هەبووەو یاسای فەڕەنسی كەوتبوە ژێر كاریگەریی یەكەمجار و پاش ئەویش یاسای وڵاتە عەرەبیەكان كە كەوتبووە ژێر كاریگەری یاسای فەڕەنسی، لەوەوە وەریانگرت، بۆ نمونە مادەكانی (1108- 1122)ی یاسای مەدەنی فەڕەنسی، بەشی چوارەم، لەژێر ناونیشانی (مەرجەكانی دروستی گرێبەست و حوكمەكانی گرێبەستی رازیمەندانە)، ئەوەی لەو یاسادا هاتووە هەمان شتی فیقهی مالیكییە.
ب- (أحكام العاریة- حوكمەكانی خواستن): كە یاسای فەڕەنسی لە مادەكانی (1875- 1894) لەژێر كاریگەری فیقعی مالیكیدا چارەسەری كردووە.
ج- كەوتنە ژێر كاریگەری یاسای فەڕەنسی بە فیقهی مالیكی لە زۆرێك لە ئەحكامەكانی فرۆشتن(7) و، پێكهێنەرەكانی كە یاسای مەدەنی فەڕەنسی لە ماددەكانی 1582- 1707 لەخۆی گرتووە.
د- فرۆشتنی بەجێهێنان (بیع الوفا‌ء): ئەمەش بریتیە لەو فرۆشتنەی مەرجی ئەوەی تێدایە كە فرۆشیار هەركاتێ نرخەكەی دایەوە كڕیار، فرۆشراوەكەی بۆ بگێڕێتەوە،(8) ئەویش لە حوكمی فرۆشتنی رێپێدراو و جێبەججێكراوی نا پێویستدایە لەرووی سود وەرگرتنی كڕیار لێی، هەروەها لە حوكمی فرۆشتنی (فاسد) لەو رووەوە كە هەریەكە لە گرێبەستكاران توانای پوچەڕكردنەوەیان هەیە، هەروەها لە حوكمی رەهندایە بەوەی كە كڕیار ناتوانێت بیفرۆشێت بە كەسی دیكە.
پوختەی قسە ئەوەیە كە دەكرێت گرێبەستی فرۆشتنی بەجێهێنان (بیع الوفا‌ء) بەو گرێبەستانە دەگونجێندرێت.
بەڵگەنەویستە كە ئەم فرۆشتنە لە داهێنانی فەقیهەكانی حەنەفی نیشتەجێی ئەوبەری رووبارە بەر لەوەی یاسای فەڕەنسە جێبەجێكراوی هەمواركراو لەخۆی بگرێت، چونكە ئەو یاسایە ساڵی 1804ز دانراوەو ئەو یاسایەو ئەوەی پاشتری لە بەشی یەكەم، دەروازەی سێیەم، لەژێر ناونیشانی (هەڵوەشاندنەوەی فرۆشتن و پوچەڕكردنەوەی) لەخۆگرتووەو ئەو یاسایە لە ماددەكانی (1659- 1673) باسی كردووە.
ه- مافەكانی هاوشانێتی (حق الإرتفاق) یان مافە ناچاریەكان (الحقوق القسریة): ئەویش بریتیە لە مافی هاتوچۆ(9) و مافی ئاوخواردنەوە(10) و مافی ئاوڕۆیشتن (المسیل)(11) و مافەكانی دیكەی هاوشانێتی.
یاسای مەدەنی فەڕەنسی ئەو مافانەی لە فیقهی ئیسلامی وەرگرتوەو چارەسەری كردووە لەژێر ناونیشانی (مافە ناتەواوە زەمینیەكان) لە كتێبی چوارەم، ماددەكانی (627- 710) لە ماددەی (627)ی یاسای مەدەنی فەڕەنسیدا هاتووە كە مافی (ناچاری) بریتیە لە هەبوونی مافی زەویەك لە زەویەكی دیكەدا بەبێ‌ ئەوەی ئەو خاوەنەی كە سودمەند دەبێت لە زەویەكەی دیكە یەك كەس بێت. لە (المقارنات التشریعیة) (12)دا هاتووە، جێبەجێكردنی یاسای مەدەنی و تاوانكاری (جنائی) بەپێی مەزهەبی پێشەوا مالیك، مافە ناچاریەكانی زەوی بریتیە لە پەیدابوونی مافی زەوییەك لەسەر یەكێكی دیكە بەبێ‌ ئەوەی خاوەنەكەی یەك كەس بێت بۆ سودمەند بوون لە زەویە باسكراوەكەی دیكەی، بنچینەی شایستەبوونی ئەم مافە ناچارییانەیان بەهۆی شوێنی سروشتی و پێویستی سروشتی زەوییەكەیە بۆ ئەو مافە، یاخود بەپێی رێكخستنی یاساكان بۆ ئەو مافە، یان بەرێككەوتنی نێوان خاوەن موڵكەكان لەنێوان خۆیاندا بەدی هاتووە، زەوی نزم ملكەچ دەكرێت بە رازیبوون بە بەركارهێنانی ئاوی زەویە بەرزەكان كە خۆی دەڕوا، بەبێ‌ ئەوەی دەستی كەسی تێددابێت لە هیچ بارێكدا رێگە بە خاوەن زەویە نزمەكان نادرێت كە بەنداو یان پرد دروست بكات رێ بگرێت لە چوونی ئەو ئاوە بە زەویەكەیدا، هەروەك رێگە نادرێت بە خاوەنی زەویە بەرزەكان كارێ‌ بكات زیانی هەبێت بۆ زەویە نزمەكان. (13)
شایانی باسە كە ئەو ژمارانەی باسمان كرد سەبارەت بە یاسای فەڕەنسی لەكاتی ئێستادا گۆڕانی بەسەردا هاتوە پاش ئەو هەمواركردنانەی بەسەر ئەو یاسایەدا هاتووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی نەمانتوانی ژمارە هەمواركراوەكانمان دەست بكەوێت، بۆیە تەنها ژمارە كۆنەكانمان بەكارهێنا، چونكەی ئەوەی لێرەدا بەلای ئێمەوە گرنگە خستنەڕووی كاریگەربوونی فیقهی ئیسلامییە لەسەر یاسای فەڕەنسی ون شتە روكاریەكان سەرەڕای گرنگیان هیچ كاریگەریی نیە لێرەدا لەبارەی ئەو كاریگەرییەی باسمان كرد.
دووەم: كاریگەری فیقهی ئیسلامی لەسەر یاسای ئەڵمانی:
لە نموونەكانی كاریگەریی فیقهی ئیسلامی لەسەر یاسای ئەڵمانی لەرێی خەلافەتی عوسمانیەوە گۆڕانی ئەو گرێبەستەیە كە یاسای مەدەنی ئەڵمانی لە ماددە 144دا چارەسەری كردووە.
رووكاری ئەو گۆڕانەی گرێبەستەكە بریتییە لەوەی كە گەر گرێبەستەكە پوچەڵ بوو، لە هەمان كاتدا بنەماكان و رەگەزەكانی گرێبەستێكی دیكەی تێدابوو، یان هی كارێكی تر، ئەوا دەگواسترێتەوە بۆ ئەوەی دیكە بەپێی بۆ گۆڕاوەكە هەڵسوكەوتی لەگەڵ دەكرێت، هەروەك لە ماددە 140ی یاسای مەدەنی كارپێكراوی میسریدا هاتووەو دەڵێت ئەگەر گرێبەست پووچەڵ بوو یان ئەگەری پوچەڵكرانی هەبوو، لە هەمان كاتدا بنەماكانی گرێبەستێكی دیكەی تێدابوو، ئەوا گرێبەستەكە بەراست دادەنرێت بەو پێیەی كە گرێبەستەكە بنەماكانی تێدایە، گەر روون بوویەوە كە نیەتی هەردوو گرێبەستكار بریتی بووە لە بەستنی ئەو گرێبەستە، ئەم دەقەش لە دەربڕینی گشتیدا بڕیاری گۆڕانی گرێبەستەكەیە، خوالێخۆشبوو زانای ناسراو سەنهوری(14) دەڵێت بیردۆزەی گۆڕانی گرێبەست بیردۆزەیەكی ئەڵمانیەو فەقیهە ئەڵمانیەكان دایانڕشتوە لە دەقێكی رووندا كە ئەویش ماددەی 144 و لەسەر ئەم بنەمایەی یاسای مەدەنی ئەڵمانیش یاسای نوێی میسری داناوە، دەرئەنجامەكە لەوەدا چڕ دەبێتەوە كە هەڵسوكەوتەكە پووچەڵە كە سەڕەڕای پوچەڵیەكەی رەگەزەكانی هەڵس و كەوتێكی دیكەی تێدایە، بۆیە هەڵسوكەوتەكە بۆ ئەوەی كە مەبەست بووە لای هەردوو گرێبەستكار كە ئەویش بریتیە لە هەڵسوكەوتە پوچەڵەكە بۆ هەڵسوكەوتەكەی دیكە، بەمەش هەڵسوكەوتە پوچەڵكراوەكە شوێنەوارێكی یاسایی هێناوەتە ئارا نەك وەك واقیعەتێكی مادی بەڵكو وەك هەڵسوكەوتێكی یاسایی، بەڵام شتێكی لابەلای بەرهەم هێناوە.
مەرجەكانی گۆڕان:
گۆڕینی هەڵسوكەوتی پوچەڵ بۆ هەڵسوكەوتێكی دیكە پێویست دەكات ئەم سێ‌ مەرجەی تێدا بەدی بێت:
یەكێكیان پوچەڵی هەڵسوكەوتە سەرەكیەكەیە، پێویست دەكات هەڵسوكەوتی بنچینەیی یان هەڵسوكەوتێكی پوچەڵ بێت یان هەڵسوكەوتێك بێت بكرێت پوچەڵ بكرێت و، پوچەڵیش كرابێت و، رێگە نادرێت كە هەڵسوكەوتەكە راست و دروست بێت و یان بە شێكی هەڵسوكەوتە پوچەڵ بێت و بەشەكەی دیكەی راست و دروست.

دووەمیش هەڵسوكەوتە بنچینەییە پوچەڵەكە رەگەزەكانی هەڵسوكەوتێكی دیكەی تێدابێت كە بۆی دەگوازرێتەوە، بەو مانایەی پێویستە هەڵسوكەوتێكی دیكە بوونی هەبێت كە هەڵسوكەوتە بنچینەییەكەی بۆ دەگوازرێتەوە.
بۆ نمونە كە قەرزار كۆمپیالەیەكی دا بە خاوەن قەرز كە شێوەی پێویستی یاسایی لەخۆ گرتبوو ئەوا پوچەڵ دەبێت و دەگوازرێتەوە بۆ چەكی (سەنەد)ی قەرزی راستی ئاسایی، هەروەك ماددە (108)ی یاسای بازرگانی میسری باسی كردووە، بەڵام ئەگەر قەرزار بەر لەو كۆمپالەیە سەنەدێكی ئاسایی دابوو بە خاوەن قەرز ئەوا ناگوازرێتەوە بۆی.
هەروەها كاریگەربوونی فیقهی رۆژئاوا بەتایبەت یاسای مەدەنی ئەڵمانی بە فیقهی حەنەفی لە گوێزرانەوەی شوێنەواری هەڵسوكەوتەكە لە ماف و پابەندییەكان بۆ بریكار ئەگەر بریكارەكەی هەڵسوكەوتەكەی دایە پاڵ خۆی، بۆ كەسەكەی دیكەش كە بریكارەكە هەڵسوكەوتەكەی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ لای كەسە بنچینەییەكە سەرەڕای بێ‌ ئاگابوونی بەوەی كە بریكارەكەی كە بەناوی كەسە بنەڕەتیەكەوە هەڵسوكەوتی كردووە نەك ناوی خۆی. (15)
شایانی باسە كە فیقهی رۆژئاوا بۆ ئەوە چووە كە شوێنەواری گرێبەستەكەو بەشێوەیەكی تایبەتی حوكمەكەی (پابەندییەكانی) بۆ ناگوازرێتەوە ئەگەر بریكارەكە هەڵسوكەوتی بریكاركراوی تێدا بەناوی خۆیەوە كردبوو.
تێبینی ئەوە دەكرێت ئەوەی زانای ناودار سەنهوری گومانی پێ‌ بردووە كە بیرۆكەی گوێزرانەوەی گرێبەست لە داهێنانی فەقیهەكانی ئەڵمانیایەو، ئەو بیرۆكەیە لە ماددە (144)ی یاسای مەدەنی ئەڵمانی بەشێوەیەكی یەكنەگرەوە لەگەڵ واقیع تۆماركراوە، ئەمەش كە بەر لەوەی ئەو بیرۆكەیە لە داهێنانی فەقیهە موسڵمانەكانەو گوێزراوەتەوە بۆ فیقهی ئەڵمانی و یاساكەی لەرێگەی بەریەككەوتنی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی ئەڵمانی بوو.
لە فیقهی ئیسلامیشدا جێبەجێكردنی زۆر دەبینرێت لە بابەتی گوێزڕانەوەی ئەو گرێبەستەی كە هەبووە بە سەدان ساڵ بەر لە یاسای ئەڵمانی و لەو جێبەجێ‌ كراوانەش ئەمانە:
1- ئەو كەسەی وەسیەت بكات بۆ كەسێك كە لەنێوان ئەو و كەسەكەدا پەیوەندی خزمایەتی یان هاوسەرگیری نەبێت كە ئەو دوانە هۆكاری میرات گرتنن، بەوەی وەك میراتگرێكی شەرعی ببێتە میرانگری، ئەو وەسیەتە پوچەڵ دەكرێتەوەو دەبێتە وەسیەتێكی رەها و ئەو كەسەی وەسیەتەكەی بۆ كراوە وەك ئەو كەسەی دەدرێتێ لە میراتگرەكان كە كەمترین بەشی هەیە. وەك وەسیەت نەك وەك میرات. بۆ نمونە ئەوەی مرد و دایك و كوڕ و وەسیەت بۆكراوێكی بەجێ هێشت، ئەوا دایكەكە شەش یەك و وەسیەت بۆكراوەكە شەش یەك و كوڕەكەش ئەوانی دیكە دەبات.
2- گرتنەئەستۆ، كە بریتیە لە دانەپاڵی ئەستۆی یەكێك بۆ ئەستۆی كەسێكی دیكە لە داواكردنی شتێكدا، واتە یەكێك ئەستۆی خۆی بداتە پاڵ ئەستۆی یەكێكی دیكە و پابەند بێت بەو مافەی لەوەدا پێویست دەبێت. ئەگەر تیایدا بە مەرجی دانا كە لەئەستۆگرەكە، قەرزارە راستەقینەكە بگرێتە ئەستۆ، سەرەڕای ئەوەی قەرزارەكە توانای هەبێت و ئامادەی دانەوەی بێت، پوچەڵ دەبێتەوە، بەو پێیەی لە ئەستۆگرتنەكە بوو بە (حوالة).
3- (حوالة) ئەگەر تیایدا بە مەرج گیرا كە ئەستۆی (حوالة)دەرەكە لە قەرزەكە پاك نەبێتەوە، بەوەی كە (احالە)كراوەكە بۆی هەبێت بگەڕێتەوە سەر قەرزاكە (احالة)دەرەكەو (احالة) بۆدراوەكە لە هەمان كاتدا، ئەگەر (احالة) بۆ دراوەكە دانەوەی قەرزەكەی بەجێ‌ نەگەیاند یان نەیتوانی، (حوالة) بەتاڵ دەبێتەوەو دەبێتە ئەستۆگرتن.
4- نوێنەرایەتی دوای مردن سەرپەرشتییە، سەرپەرشتی لەژیاندا نوێنەرایەتیە، ئەگەر كەسێك بە یەكێكی دیكەی گوت وەسیەتت بۆ دەكەم ئیمڕۆ ئۆتۆمبیلەكەم بۆ بفرۆشیت بەوەندە، ئەوە نوێنەرە، ئەگەریش پێی بڵێت تۆ دوای مردنم نوێنەری منیت، ئەوە سەرپەرشتیارە.
5- فرۆشتن بە رەتكردنەوەی بەهاكەی بەخشینە، بەكرێدان بە رەتكردنەوەی كرێ‌ خواستنە (عاریە)، خواستن بە مەرجی كرێ‌ بەكرێدانە.
بەو شێوەیە سەدان جێبەدێ‌ كردن هەیە لە فیقهی ئیسلامیدا، بەر لە یاسای ئەڵمانی بە سەدان ساڵ جێبەجێ‌ كراوە.
سێیەم: كاریگەریی فیقهی ئیسلامی لەسەر یاسای ئینگلیزی:
ئەو یاسایە لە بابەتی بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكان بە فیقهی ئیسلامی كاریگەربووە، كە یاسا رۆژئاوایی و عەرەبیەكان تەنها لەرێی فیقهی ئیسلامیەوە پێناسەیان كردوە.
جێی ئاماژەیە كە پەیوەندی بەتین هەیە لەنێوان زەرورەت و بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكان، كە شەریعەتی ئیسلامی چارسەری كردوەو یاسا رۆژئاوایی و عەرەبیەكان پێی كاریگەر بوون، تەنها ئەوەی ئەو یاسایانە بە مەرجیان گرتوە كە دۆخە ناكاوەكە گشتی بێت وەك جەنگ و كارەساتە سروشتیەكان، بەڵام فیقهی ئیسلامی ئەوە بە مەرج ناگرێت، بەڵكو دەشڵێت بیردۆزەكە جێبەجێ‌ بكرێت، ئەگەریش دۆخە ناكاوەكە تایبەت بێت بە یەك لایەنەوە، دۆخی ناكاوی تایبەت بە قەرزار لە یاسادا بیانوو نیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەست یان دەستكاری كردنی پابەندیە ماندوكەرەكە(مرهق).
مانای بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكان ئەو روداوە مادییە پێشبینی نەكراوانەیە كە ناكرێت بەر لە رودانی رێگریی لێ‌ بكرێت. بەجۆرێك وادەكات بەجێگەیاندنی پابەندییەكانی قەرزارەكە لە ئەنجامی گرێبەستێك كە جێبەجێ كردنەكەی بەردەوامە، قورس بكات، ئەمەش بیانو بە قازی دەدات، كە دوای داواكاری قەرزارەكە، دەستی تێ وەربدات و پابەندیە جێبەجێكردن قورسەكە رێك بخات تا ئاستێكی گونجاو، كە قورسی لابەرێت، یان بە كەمكردنەوەی بابەتی پابەندیەكە لەرووی بڕەوە یان لەروی چۆنێتیەوە، یان بە زیادكردنی خەرجیی تێچوونی بابەتی پابەندیەكە.
رەگەزەكانی بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكان:
رەگەزی هەموو شتێكك ئەوەیە كە بوونی لەسەری وەستاوە، ئەگەر بەشێكی بوو لێی ئەوا دەبێتە پایە (روكن)، ئەگەرنا دەبێتە مەرج، رەگەزەكانی وەك لە پێناسەكەی دەردەكەوێت ئەمانەیە:
یەكەم: هۆكاری پابەندیەكە گرێبەستێك بێت، هەموو گرێبەستێك دوای دروستیەكەی و جێبەجێ‌ بوون و پێویست بونەكەی، بۆ هیچ یەك لە دوو لایەنەكەی نیە هەڵی بوەشێنێتەوە، بە پێچەوانەی (فاسد) یان وەسێنراو (جێبەجێ‌ نەكراو) یان ناپێویست، یان ئەگەری پوچەڵكردنەوەی هەبێت (كە زاراوەیەكی فیقهی رۆژئاواییەو هەرسێ‌ باسكراوەكەی فیقهی ئیسلامی دەگرێتەوە)، (فاسد) قازی دەتوانێت پوچەڵی بكاتەوە، وەستێنراویش ئەوەی مافی رێپێدانی هەیە بۆی هەیە رەتی بكاتەوە، ناپێویست(غیر لازم)یش بۆ هەردوو لا، وەك گرێبەستی نوێنەرایەتی بۆ هەر لایەك هەیە پوچەڵی بكاتەوە، ئەگەر مافی هی دیكەی پێوە بەند نەبوو. ناپێویست بۆ یەكێك لەلایەنەكان، وەك گرێبەستی بارمتە (رەهن) بۆ قەرزدەری بارمتە(رەهن) دانەر هەیە پوچەڵی بكاتەوە بە پێچەوانەی قەرزاری رەهن وەرگرەكە، چونكە بۆ ئەو پێویستە، وەك گرێبەستی (كەفالەت)، كەفالەت بۆكراو بۆی هەیە پوچەڵی بكاتەوە نەك كەفیلەكە، وەك پوچەڵكردنەوەی گرێبەست لە گرێبەستێك كە بواری پوچەڵكردنەوەی هەیە بۆ ئەوەی كە بڕیارە بواری پوچەڵكردنەوەكە بۆ بەرژەوەندی ئەو بێت، هەروەك قازی بۆی هەیە گرێبەستی گوێڕایەڵی رێك بخات ئەگەر مەرجەكان لەسەروی ئاساییەوە بن، هەروەها بۆی هەیە مەرجی سزایی هەڵوەشێنێتەوە.
دووەم: جێبەجێكردنی گرێبەستەكە بەردەوام بێت، بەوەی كات رەگەزێكی جەوهەری بێت لە پێكهاتنیدا، وەك گرێبەستی هەناردەكردن و بەكرێدان و بەڵێندەرایەتی و هاوشێوەكانیان، بەپێچەوانەی ئەو گرێبەستانەی یەكسەر جێبەجێ‌ دەكرێن، وەك فرۆشتن، ئەگەریش جێبەجێكردنی دوابخرێت.
سێیەم: دۆخەكە چاوەڕوانكراو نەبێت، وەك دۆخی جەنگ و روداوە سروشتیەكانی وەك زەمین لەرزە و لافاو و گڕكان و ئاگركەوتنەوەو هاوشێوەكانیان، جا ئەگەر چاوەڕوانكراو بێت جێگەی جێبەجێ‌ كردنی نابێت.

چوارەم: دۆخەكە گشتی بێت، ئەگەر تایبەت بێت وەك ئیفلاسكردنی قەرزار و نەتوانینی جێبەجێ‌ كردنی پابەندیەكانی، دەبێتە بواری جێبەجێ‌ كردنی بیردۆزەكە لەفیقهی ئیسلامیدا، بەپێچەوانەی یاسا و فیقهی رۆژئاوا، كە دۆخەكە مەرجە گشتی بێت وەك دۆخی جەنگ.
پێنجەم: دۆخەكە وانەكات كە جێبەجێ‌ كردنی پابەندیەكە مەحاڵ بێت وەك هێزێكی زاڵ، ئەگەرنا گرێبەستەكە راستەوخۆ بە حوكمی یاسا هەڵدەوەشێتەوە، وەك لە حاڵەتی لەناوچوونی گرێبەست لەسەر كراوەكە بەر لە جێبەجێ‌ كردنی بە هۆی هێزێكی زاڵەوە.
كاریگەریی بیردۆزەكە رێكخستنی پابەندیی قەرزارە كە باری قورس بووە، یان بە كەمكردنەوەی بابەتەكەی لە چەندێتی و چۆنیەتی، یان زیادكردنی بڕی تێچوونیش بێت.
بناغەی بیردۆزەكە زەرورەتە، كە حاڵەتێكی تایبەتمەندە، ناچارەكە هان دەدات بۆ ئەنجامدانی قەدەغەكراو بۆ لابردنی مەترسیەكەی.
یاسا لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامیدا ناكۆك نیە لەوەی كە پەیوەندیی بەهێز هەیە لە نێوان زەرورەت و بیردۆزەی دۆخی ناكاو، تەنها ئەوەندە نەبێت وەك پێشتر باسمان كرد، لەوەدا جیاوازن كە بەمەرجی دادەنێت دۆخە ناكاوەكە گشتی بێت، دۆخی ناكاوی تایبەت بە قەرزارەكە بیانو نیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەست یان رێكخستنەوەی پابەندیی قورس. ئاشكرایە كە گشتیەتی روداویی هەڵاوێرد(استسنائی) پێچەوانەی بنەمای دادپەروەرییە كە بیردۆزەكە لەسەری بنیاتنراوە، هەروەك یاسا دەستكردەكان جیاڕان لە كاریگەریی بیردۆزەكە لە هەڵوەشاندنەوەی گرێبەست یان رێكخستنەوەی پابەندی لە ئەنجامی گرێبەستەكە.
یاسای ئینگلیزی لەرێگای پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتە ئەوروپیەكانەوە بەو بیردۆزەیە كاریگەر بوو.
فەلسەفەی بیردۆزەكە:
ئاشكرایە كە فەلسەفەی هەموو شتێك بریتیە لە ئامانج و مەبەستەكانی، فەلسەفەی بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكان بریتیە لە بەدیهێنانی دادپەروەری، دادگای ئینگلیزی بنەمای دادپەروەریی گرتوەتە خۆی كە لە چەندین حاڵەت پیادەی كردوە كە نزیك بووە لەو حاڵەتانەی بیردۆزەی دۆخە ناكاوەكانی تێدا پیادە دەكرێت، وەك:
أ- ئەگەر ئەو شتەی گرێبەستی لەسەر كراوە دوای بەستنی گرێبەستەكە لەكاركەوت.
ب- ئەگەر چەسپا كە هەردوو لایەن بە مەبەستی پاراستنی شتێك گرێبەستیان كردوە، وەك لە كاتی بەستنی گرێبەستەكە بۆیان دەركەوتوە ، پاشان ئەو حاڵەتە نەماوە.
ج- ئەگەر جێبەجێكردنەكە دواكەوت بەهۆیەكی چاوەڕوان نەكراو لەكاتی بەستنی گرێبەستەكەدا، یان دواخستنەكە درێژەی كێشا بەجۆرێك بووە هۆی گۆڕانێكی تەواو لە سروشتی جێبەجێكردنەكە(16).
لەو یاسایانەی بە دەقی تایبەت رێكخستنی حوكمی بیردۆزەیی لەخۆگرتوە، یاسای پۆلۆنی (م269) و ئیتاڵی (م467) و یۆنانی (م388) و میسری (م347) و سوری (م348) و عێراقی (م146) و لیبی (م147) و كوێتی (م146) و ئەردەنی (م205) و یەمەنی (م214).
شەریعەتی ئیسلامی، رەفتارەكانی ئادەمیزادی لە حاڵەتە زەروریەكان، لەسەر كۆمەڵێك بنەماو پێگە بنیات ناوە، كە لە دەقەكانی قورئان و سوننەتی پێغەمبەردا چەسپاوە، ئەوەش بە گۆڕانی كەسەكان ناگۆڕێت و بە كات و شوێن ناگۆڕێت، لەو بنەمایانە:
1- (لا ضرر ولا ضرار) واتە ناشێت هیچ زیانێكی ماددی یان مەعنەوی، یان ماڵی یان جەستەیی بە كەسانی دیكە بگەیەنرێت بەبێ‌ حەق، (ولا ضرار) واتە ناشێت لە بابەتە مەدەنیەكاندا زیان بە زیان وەڵام بدرێتەوە، بەپێچەوانەی تاوانەكانی تۆڵە، ئەوانە دەشێت هاوشێوەی بەرامبەر بكرێت، وەك لە قورئاندا هاتووە: [وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ](17).
2- (الضرر يُزال). واتە: زیان لادەبرێت.
3- (الضرورات تجيز المحظورات). واتە: زەرورەت بوار بە رێپێنەدراوەكان دەدات.
4- (الإضطرار لا يبطل حق الغير). واتە: ناچاربوون مافی كەسانی دیكە پوچەڵ ناكاتەوە.
5- (الضرر يُدفع بقدر الإمكان). واتە: زیان بەپێی توانا لادەبرێت.
6- (الضرورات تُقدر بقدرها). واتە: پێویستیەكان بەپێی رادەی خۆیان دەپێورێت.
7- (الضرر الأشد يُزال بالضرر الأخف). واتە: زیانی توندتر بە زیانی سوكتر لادەبرێت.
8- (إذا تعارضت مفسدتان روعي أعظمهما ضررا لإرتكاب أخفها). واتە: ئەگەر دوو خراپ كەوتنە بەرامبەر یەكدی، رەچاوی ئەوەیان دەكرێت كە زیانی گەورەترە بەوەی سوكترەكەیان ئەنجام بدرێت.
ئاشكرایە كە هۆكاری پابەندیەكە ئەگەر نەما، پابەندیەكە خۆشی نامێنێت، ئەوسا بواری هێنانی بیردۆزی دۆخە ناكاوەكان نامێنێت.
لە كۆتاییدا داواكارم لە مامۆستایانی شەریعە و یاسا، كە بەراوردی نێوان فیقهی ئیسلامی و یاسا رۆژئاوایی و عەرەبیەكان بكەن، وەك خزمەتێك بەم شەریعەتە و یاسای ئیسلامی لەروویەكەوەو، بەدەرخستنی پێگەی شەریعەتی ئیسلامی لە رویەكی دیكەوە، چونكە فەقیهەكانی ئیسلام و موجتەهیدەكان لە شەریعەتی ئیسلامی، سامانێكی فیقهی مەزنیان بۆ بەجێ‌ هێشتوین، ئەگەر بە ژیرییەكی پێگەیشتوو بەرهەم بهێنرێن بەبێ‌ دەمارگیری بۆ مەزهەبێكی دیاریكراو و پابەند نەبوون بە هەندێك نموونەی پوچ وەك رەفتار بە سیستەمی كۆیلە و جاریە، ئەوا فیقهی ئیسلامی بەبێ‌ پابەند بوون بە مەزهەبێكی دیاریكراو، دەبێتە سەرچاوەیەكی بەپیت، نەك هەر بۆ یاسا عەرەبیەكان بە تەنها، بەڵكو بۆ یاساكانی سەرجەم وڵاتانی جیهان.

په‌راوێزه‌كان:
1. لەوانە گۆڵد 1850- 1921ز، كە رۆژهەڵاتناسێكی مەجەرییەو لە بودابست و بەرلین و لیزج خوێندویەتی و چووە بۆ سوریا ساڵی 1873ز، پاشان بۆ فەڵەستین ومیسر و گەلێك لە زانایانی ئەزهەری بینیوە، دانراوی بە چەندین زمانی جیاواز هەیە دەربارەی فیقهی ئیسلامی، هەروەك هاتووە لە (الزركلی الاعلام 1/80)، بۆ چەسپاندنی ئەو بانگەشەی، هاتووە لایەنە هاوشێوەكانی نێوان فیقهی ئیسلامی و یاسای رۆمانی خستووەتە ڕوو، بێ‌ ئاگایە لەوە یان خۆی لێ‌ بێ‌ ئاگا دەكات كە ئەو هاوشێوەییە بەرهەمی هاوشێوەیی عەقڵەكانە لەرووی بەرهەمهێنانی زانستەوە.
2. ئیمبراتۆر (گۆستنیان)ی یەكەم (فلافیۆس پترۆس ساباتیۆس وستیانۆس) 483- 565، ئیمبراتۆرێكی رۆمانی رۆژهەڵاتی (بێزەنتی) بووە لە مانگی ئۆگۆستی ساڵی 527 هەتا مردنی لە نۆڤەمبەری 565 فەرمانڕەوایەتی كردووە، بە چاكسازی لەهێمای یاسایی ناونراو بە یاسای گوستنیان لەرێگەی لیژنەی تریبۆنیان و، فراوانبوونی سەربازی خاكی ئیمبراتۆریەتەكەی لە ماوەی فەرمانڕەواییەكەی و، هێنان و هاوسەرگیری لەگەڵ ئیمبراتۆر (سیدۆرا) بەناوبانگ بووەو ناسراوە، هەروەها بەناوی (دوایین ئیمبراتۆری رۆمانی)یش دەناسرێت و، قەدیس لە كڵێسای ئەرسزۆكسی دانراوەو، لە چواردەی نۆڤەمبەردا یادی دەكرێتەوەو، پاش مردنی ئیمبراتۆر (گۆستن) جڵەوی فەرمانڕەوایەتی گرتۆتە دەست.
یاسای گوێستیانی یەكەم، بریتیە لەو كۆمەڵە یاسایەی كە چەندین نەتەوەی جیاواز پەیڕەویان لێ‌ دەكرد و، ئیمبراتۆری بێزەنتی گوستنیانی یەكەم (527- 565) فەرمانی بە پیاوانی ئایینی مەسیحی كرد و لە مەملەكەتەكەیدا بە وەرگرتنی كۆمەڵێك لە یاسای رۆمانی، ئەم كۆمەڵە یاسایەش بەناوی (كوریس جوریس سیفلدا) ناسرا، كە بە واتای كۆمەڵە یاسای مەدەنی دێت هەروەك ناوی یاسای گوستنیانیشی لێ‌ نراوە.
سەرچاوە- مدونة جستنيان- ويكيبيديا- الموسوعة الحرة، انترنت.
3. بۆ زیاتر ئاگاداربوون لەم بابەتە بگەڕێوە بۆ كتێبی (اصالة الفقه الإسلامي- دراسة في العلاقة بين الفقه الإسلامي والقوانين القديمة وأصالة المبادئ والنظم في الفقه الإسلامي) دانراوی پرۆفیسۆر دكتۆر عصمت عبدالحمید بكر. لە چاپكراوەكانی: دار الكتب العلمیە، لاپەڕە 127 و لاپەڕەكانی دواتری.
4. سەیری (المقارنات التشريعية بين القوانين الوضعية المدنية ومذهب الإمام مالك) بكە، 1/29 و لاپەڕەكانی دیكە.
5. خاوەنی (المقارنات التشریعیە) 1/38 دەڵێت یاسای مەدەنی فەڕەنسی هەمووی لەمەزهەبی پێشەوا مالیك وەرگیراوە.
6. بڕوانە: (الأوضاع التشريعية في الدول العربية ماضيها وحاضرها ومستقبلها)ی پرۆفیسۆر دكتۆر (صبحی المحمصانی) لاپەڕە 185 و لاپەڕەكانی دواتر.
7. ئەحكامی زۆری دیكە هەیە كە تێیدا یاسای فەڕەنسی كەوتۆتە ژێر كاریگەری كە بوار نیە لێرەدا باسی بكەین.
8. مجلە الاحكام العدلیە، م118/3، لە ماددە 561 لە كتێبی (مرشد الحیران) هاتووە كە: (فرۆشتنی بە بەرانبەر (وفا‌ء) بریتیە لەوەی شتێك بفرۆشێت بەوەنە یان بە قەرزێك لەسەری بەو مەرجەی فرۆشیار هەركاتێ‌ ویستی پارەكەی بۆ بگێڕێتەوەو فرۆشراوەكەی وەربگرێتەوە لە كڕیار یان كە قەرزەكەی دایەوە كە لەسەریەتی وەك وەفا شتە فرۆشراوەكەی بۆ بگێڕێتەوە.
9. بریتیە لە مافی رۆیشت بەناو موڵكی كەسی دیكەدا (م142) مجلە الاحكام العدلیە.
10. بریتیە لە بەشێكی زانراو لە روبار (م143) سەرچاوەی پێشوو.
11. بریتیە لە مافی رۆشتنی ئاو و جۆگەلە لە ماڵێكە بۆ دەرەوە (م144) سەرچاوەی پێشوو.
12. لە نووسینی (مخلوف محمد البدوی) 1/181
13. سەیری (مخلوف محمد البدوی): (تعریب القانون الفرنساوی المدنی( 1/142 و دواتر بكە.
14. القانون المدني المصري، مجموعة أعمال التحضيرية ، چاپخانەی (دار الكتاب العرب) 1/20- مصادر الحق 4/100.
15. بڕوانە: (بین الحقائل وشرح كنز الرقائق) لە نوسینی (فخرالدين عثمان على الزيلعي)، چاپخانەی (الامیریە) لە بولاق، 1325ك، 4/256/ …( النيابة في التصرف القانوني) نامەی دكتۆرا لە یاسا، نوسینی (دكتۆر جاسم لفتە العبودی) كە خۆم سەرپەرشتیم كردوە لەساڵی 1990، لاپەڕە 37 و دواتر.
16. الدكتور عبدالسلام ترمانینی، نظرية الظروف الطارئة ، ص45.
17. سورە المائدە / 45.