هەڵسوکەوتی پێغەمبەر( عليە السلام) لە نێوان پێگە و پايە جياوازەكاندا

پێغەمبەري خودا (درودي خوداي لێ بێت) يەكێك بوو لەو مرۆڤانەي كە خودا هەڵيبژارد بۆ گەياندني پەيامەكەي خۆي، ئەوەي جيايكردەوە لە هەموان هاتني نيگابوو بۆي، وەك لە قورئاني پيرۆزدا هاتووە و دەفەرمووێت:[قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ]َّ. واتە: ((ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله‌ علیه‌ و سلم) پێیان) بڵێ: به‌ڕاستی من ته‌نها ئاده‌میزادێکم وه‌ک ئێوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ هه‌یه‌ وه‌حی و نیگام بۆ دێت….). پێغەمبەر (درودي خوداي لێ بێت) (٢٣) ساڵ ئەوپەيامەي كە بۆي هاتبوو لە لايەن خوداوە وەك خۆي گەياندي، ديارە لە ماوەيەدا بێجگە لە (قورئاني پيرۆز) ئەم نێرراوەي خودا گفتارو كردارو ڕەزامەندي هەبووە، كە بە كۆي گشتي پێي دەوترێت (سوننەت)، كە زاناياني ئوصول (ڕەحمەتي خوداي لێ بێت) پێناسەيان كردووە دەڵێن:( ما صَدَر من الرَّسُولِ صلى اللَّهُ عليه وسلم من الْأَقْوَالِ وَالْأَفْعَالِ وَالتَّقرير[1])، گرنگترين ئەولاترين پێگەو پایەی پێغەمبەر ((درودي خوداي لێ بێت) پێگەی (تبلیغ) بووە، زۆرترين هەڵسوکەتەکانی بەشێوەیەکی گشتی  لەم بازنەدا خۆي دەبينتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەويشدا پێغەمبەر ((درودي خوداي لێ بێت) تەواوي پايە و پێگە باڵاكاني ئاييني و دونیای هەبووە كەئەويش خودا پێي بەخشيوە، وەك پايە و پیێگەی(موفتي -پێشەوا- دادوەر)، جياكردنەوەي ئەم پايانە گرنگي خۆي هەيە لە دەرهێناني بڕيارە شەرعيەكاندا، وە شارەزابوون لێيان تێگەيشتنێكي تەواو و پێگەيشتنێكي دروست بەرهەمەكەيەتي. (ئيمامي  قەڕافي ) تەواوي هەڵسوكەوتەكاني  پێغەمبەر(درودي خوداي لێ بێت)

لە چوار پێگەو پايەدا  دەست نيشان كردووە[2] :

١-      تبليغ.         ٢- فەتوا.    ٣- دادوەر.      ٤- پێشەوا.

ئيمامي زەركەشيش: پێي وايە دەكرێت بە سێ بەش[3]:

١- پێشەوا .   ٢- دادوەر      ٣- فەتوا.

دەتوانين بە شێوەيەكي گشتي تەواوي هەڵسوكەوتەكاني پێغەمبەر (عليە السلام) دابەش كەين بەسەر دووبەشدا[4] :

بەشي يەكەم: هەڵسوکەوتە تەشريعيەكان: ئەميش دووبەشە: ١- تەشريعيە گشتيەكان: تەواوي  ئەو گفتار و كردارانە دەگرێتەوە كە  بە پايە و پێگەی (تبليغ و فەتوا) بوونيان هەبووە، وە گشتين و بەردەواميان هەيە تاكو ڕۆژي دوايي.

٢-      تەشريعيە تايبەتييەكان: پەيوەنديدارە بە كات و شوێن و بارودۆخ  و كەسانێكي دياري كراو، وە گشتي نيە بۆ هەموو موسڵمانان، ئەمەيش تەواوي ئەو گفتارو كردارانەي كە بە پايە و پێگەی (دادوەري و پێشەوابوون) ئەنجام دراون.

بەشي دووەم: هەڵسوکەوتە نا تەشريعيەكان: هەموو ئەو هەڵسوكەوت و گفتارە ئاسايي و سروشتي و  دونيايانە دەگرێتەوە  كە وەك هەر مرۆڤێك ئەنجاميداون، وە ياخود تابيەتن بەس بە خۆيەوە.

ابن عاشور كەلەساڵي (١٩٧٣)زاييني وەفاتيكردووە، (١٢) جۆر پێگەو پايەي پێغەمبەر(درودي خوداي لێ بێت) باسكردووە، پێ وايە هەموو ئەمانە سودي زۆري هەيە لە دەرهێنان هەڵێنجاني بڕيارە شەرعييەكان، وە دەبیێت جيابكرێنەوە، ئەوانيش بريتين لە ( تەشريع – فەتوا- دادوەري- سەركردايەتي- ڕێنمايي- ئاشتەوايي- ئاماژەدان بە ڕاوێژپێكەر- ئامۆژگاري- ڕاهێناني دەرونەكان- فێركردني ڕاستەقينە باڵاكان- تەمێكردن-  ڕێنمايي كردن نيە). هەموو ئەمانە لەكتێبەكەي خۆيدا نمونەي بۆ هێناوەتەوە، نمونەكانيش نمونەي  فەرموودەن [5].

ديارە هەركات پێغەمبەري خودا (درودي خوداي لێ بێت) گفتارو كردارەكەي    (تبليغ و فەتوا [6]) بوو ئەوا پەيامەكە بۆ هەموو موسڵمانانە و تاكو ڕۆژي دواي بەردەوامي هەيە، ئەگەر هاتوو ئەو پەيام و كارە فەرز بوو دەبێتە فەرز لە سەر هەموو تاكێكي موسڵمان، ئەگەر قەدەغەكراو بوو هەموان دەگرێتەوە، بۆ تەواوي ئەحكامە تكليفيەكان هەمان شتە، نمونە بۆ تبليغ  وەك وتاري حەجي ماڵئاواي كەتيايدا هاتووە(يا أَيُّهَا النَّاسُ، خُذُوا مَنَاسِكَكُمْ……[7] ) واتە: ئەي خەڵكينە وەري گرن شەعائيرو پەرستشەكاني حەج). نمونەيش بۆ فەتوا (پياوێك هاتە خزمەت پێغەمبەر (درودي خوداي لێبێت)  لەكاتي حەجي ماڵئاوايدا: وتي: قوربانييەكەم سەربڕي بەر لەوەي ڕەجم بكەم) پێغەمبەريش (عليە السلام) فەرمووي: ڕەجم بكەو هيچ كێشيەك و سەخڵەتييەكي نيە ).

وە ئەگەر هاتوو پێغەمبەري خودا (درودي خوداي لێ بێت) گفتارو كردارەكەي وەك پێگە و پايەي (دادوەر) لێوە نقڵكرابوو،ئەوەتەنها (دادوەران) دەتوانن چاو لە وبكەن و شوێني بكەون هەمان بڕيار بدەن ئەگەر هاتوو كۆي بابەت و ڕووداوەكە هەمان شێوە بوو، بۆنمونە: پياوێكي خەڵكي حەزرەمەوت و ئەويترشيان خەڵكي كيندە  بوو كێشەيەكيان هەبوو لەسەر زەوي،(حەزرەمێكە: وتي: ئەي پێغەمبەري خودا ئەم پياوە زەوێكەي داگيركردووم و هي باوكم بووە پێشتر، كينديەكەيش وتي: هي خۆمە ولەدەستمابووە وچاندوومە،هيچ مافێكي ئەوەي تيانيە، پێغەمبەريش (عليە السلام) فەرمووي:بە حەزرەمێكە:ئايە بەڵگەت هەيە؟ وتي: نەخێر،پێغەمبەريش(عليەالسلام)فەرمووي پێي:سوێندخواردنت بۆ هەيە [8]).

كەواتە هەر بابەتێك هەردوو خاوەن كێشە ئامادەنەبوون، پێي ناوترێت (دادوەريكردن)، هەروەك ابن عاشور دەفەرموێت(ڕەحمەتي خوداي لێ بێت).

وە ئەگەر هاتوو پێغەمبەري خودا (درودي خوداي لێ بێت) گفتارو كردارەكەي وەك پێگە و پايەي (ئيمام و پێشەوا) لێوە نقڵكرابوو،تەنها پێشەوايان بۆيان هەيە شوێني بكەون و وەك ئەوەي ئەو بڕيار دەركەن. وەك: داناني (مەعازي كوڕي جبل) بە والي و سەرپەرشتياري (وڵاتي يەمەن…. [9]).

بۆ جياكردنەوەي هەڵسوكەتەكاني پێغەمبەر(درودي خوداي لێ بێت) بەشێوەيەكي گشتي دوو ڕێگا هەيە [10]:

١-      پێغەمبەر(درودي خوداي لێ بێت) خودي خۆي جيايي كردووەتەوە كە وەك چي پايە و پێگەيەك هەڵسوكەوتەكەي كردووە، نمونە وەك: لە كاتێكدا (قوڕەيش و هاوپەيمانيەكانيان) دەوري شاري مدينەيان گرتبوو لە جەنگي( خەندەقدا) پێغەمبەر (عليە السلام) پێشنياري پێداني (سێ يەكي) بەروبوومي شاري (مەدينە)ي كرد بۆ هۆزي(غەتەفان) بۆئەوەي ئەو گەمارۆيەي سەر شاري (مەدينە) بشكێن و بكشێنەوە لەو جەنگە لە دژي موسڵمانان، تەنانەت نوسراوەكەيشيان نووسي،هۆزي (غەتەفان) ڕازي بوون تەنها بڕياري كۆتايي مابوو (پێغەمبەر) عليە السلام واژوويكات، پێش ئەوە ڕاوێژي كرد، بە هەردوو صەحابەي بەرێز( سعدي كوڕي معاز و سعدي كوڕي عوبادە) باسيكرد بۆيان كە دەيەوێت كارێكي وابكات، ئەوانيش وتيان: كەئايا ئەم بڕيارە كارێكە خۆت حەزدەكەيت ئەنجامي بدەيت،تاكو ئێمەيش بيكەين،ياخواي گەورە فەرماني پێكردووي،يالە پێناو ئێمە دەيكەيت،پێغەمبەريش(عليەالسلام) فەرمووي: بەڵكو كارێكە لە پێناو ئێوە دەيكەم،ديارەكەزانيان ئەم كارە تەشريعي نيە،بە ڵكو وەك پێشەوايەكي وڵات و سەركردەيەكي سوپا، دەيەوێت ئەم كارەبكات، وتي: …..پێويستمان بەوەنيە، سوێند بەخوا تەنها شمشێرەكانيان پێ دەدەين، واتە، شەڕدەكەين، (سعدي كوري مەعاز) نوسراوەكەي هەڵگرت و ئەوەي تيابوو سڕييەوە، وتي: باشەڕمان لەگەڵ بكەن[11] .

٢-   صەحابەكان و كردارەكاني خولەفايي ڕاشيدين (خودا لێيان ڕازي بێت): صەحابەكان وخولەفايي ڕاشيدين لەو پەڕي بەئاگاي بوون لەسەرچاوەي بڕيارەكاني ((پێغەمبەر) عليەالسلام) كە ئايە بە چي پێگەو پايەێك دەري بڕيون، خولەفايي ڕاشدين هەر هەڵسوكەوتێكي پێغەمبەر(عليەالسلام) كەزانيويانە تەشريعيانە نيە، بە پێگەي (تەبليغ و فەتوا) نەوتراوە، بەڵكو ڕەچاوي كات و بەرژەوندي وئاستي پابەند بووني كۆمەڵگە بە شەريعەتەوە كراوە، بڕيارەكەيان بەپێي پێويست و بەرژەوەندي دەستكاري كردووە. بۆ نمونە: كاتێك پياوێك هاتە خزمەت پێغەمبەر(عليەالسلام) پرسياري كرد لەشتي دۆزراوە، لە زێڕ و زيو و پارە،ڕێنمايي كرد كە سەيريكە بزانێت بە دەمي كيسەكە بەچي بەسراوە و چۆنەو چي تيايە، تاكو ساڵێك جاڕي بۆ بدات ئەگەر خاوەني نەبوو بەكاري بهێنە بەڵام ڕاسپاردەيە لات هەركات خاوەني بۆ بوو دەبێت بيدەيەوە،  وە  بۆمەڕوماڵاتي دۆزراوە فەرمووي پێي: هەڵيگرەوە،چونكە يا بۆ تۆيە يا بۆ براكەت يا بۆ گورگ،پاشان پرسياري (هوشتري ونبووي كرد)،پێغەمبەر(عليە السلام) توڕەبوو و دەموچاوي سور بووەوە فەرموي: چيتە بەسەريوە وازي لێ بهێنە، پێڵاوي خۆي و جەوەندە ئاوي خۆي پێيە،تاكو دەگاتە خاوەنەكەي[12] . واتە بۆت نيە (هوشتريەك) كە ون بووە و دەيدۆزيتەوە، هەڵيگريتەوە و لاي خۆت ڕايگريت،كەچي پێشەوا( عوسماني كوڕي عەفان) خودا لێي ڕازي بێت ،لە سەردەمي خەلافەتي خۆيدا، مامەڵەيەكي تري كردووە لەگەڵ (هوشتري) دۆزراوەدا، جياواز لە مامەڵەكەي (پێغەمبەر) عليە السلام)، پێشەوا (عوسمان) خودا لێي ڕازي بێت، بڕياري دەركرد كە (هوشتر)ي دۆزراوە، دياريكەن و پاشان بيفرۆشن، ئەگەر خاوەنەكەي هات نرخەكەي پێ بدەنەوە. هەروەك ئيمامي ماليك لە كتێبي(الموطأ) دا هێناوێتي[13] . ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت كاتێك پێغەمبەر (عليە السلام) ئەو قسەي فەرمووە ڕەچاو و تێبيني  كات و شوێن وبارودۆخ و متمانەي خەڵكي كردووە، وەك پێشەوايەك ڕێنماي داوە بەكەسەكە،پێشەوا (عوسمان) “خوا لێي ڕازي بێت”، بە هەمان شێوە ڕەچاو و تێبيني  كات و شوێن وبارودۆخ و متمانەي خەڵكي كردووە، بۆيە شێوازي مامەڵەي لە گەڵ (هوشتري)  ونبوو گۆڕيوە.

ديارە هەڵسوكەتەكاني پێغەمبەر (عليە السلام) هەندێكي كۆدەنگي  لەسەرە كە لە بازنەي( تبليغ و فەتوا) فەرموويەتي، وە  هەندێكي تري كۆدەنگي  لەسەرە كە لەبازنەي( دادوەري) فەرموويەتي ، وەهەندێكي تريشي  كۆدەنگي  لەسەرە كە لەبازنەي( پێشەوابوون) فەرموويەتي، وەهەندێكي تري بۆچون و قسەي جياوازي لەسەرە كە ئايا بە چي پێگەو پايەێك فەرموويەتي[14]. چەند نمونەيەك  ئاماژە پێ دەكەن لەم بەشەي كۆتاييدا.

١-   ئەم فەرموودە كە پێغەمبەري خودا (عليە السلام) لە جەنگي (حونەين)دا فەرمووي: «مَن قَتَلَ قتيلاً لهُ عليهِ بيِّنَةٌ فلهُ سَلَبُهُ[15]». واتە: هەركەسێ كوژراوێكي كوشتبێت و بە ڵگەي هەبێت لەسەري ئەوا چەك و شمەكەكەي بۆ ئەو كەسەيە) . لە نێوان زاناياندا بۆچوني جياواز هەيە كە ئايا لە هەموو جەنگێكدا موسڵمانێكي شەڕكەر كافرێكي كوشت چەك شتومەكەكەي بۆ ئەوە، يا تەنها بۆ ئەو جەنگە بووە،ديارە ئەم جياوازيە دەگەرێتەوە بۆ ئەم دووخاڵە:

يەكەم/ ئەگەر پێغەمبەري خودا (عليە السلام) وەك پايە و پێگەي (مبليغ و موفتي) ئەم فەرموودەي فەرمووە، ئەوا بڕيارەكە گشتي يە لە هەموو جەنگێكدا  جەنگاوەر  كافرێكي كوشت هەموو شتەكاني بۆ خۆي دەبات، چونكە ئەمە (تشريعە) و وەك خاوەني ڕيسالەو پێغەمبەر ايەتي سەيردەكريت.

دووەم/ ئەگەر پێغەمبەري خودا (عليە السلام) وەك پايە و پێگەي پيشەواي موسڵمانان (الامامە) فەرموويەتي ئەوا تەنها بۆ ئەوە جەنگە بووە، هيچ جەنگاوەرێك بۆي نيە چەك و شتومەكي كوژراو هەڵگرێت بۆ خۆي، تەنها بە ڕەزامەندي پێشەواي موسڵمانان نەبێت، واتە هەموو جەنگێك پێشەواي موسڵمانان فەرموي چەك و شتومەكي كوژراو بۆ بكوژە ئەوا دروستە ، ئەگەر نا دروست نيە، چونكە ئەم فەرموودەيە پێغەمبەري خودا (عليە السلام) وەك پێگەو پايەي (پێشەوايبوون) فەرموويەتي نەك  وەك پايەي خاوەن ڕيسالە و پێغەمبەرايەتي بوون.

ئيمامي ئەبو حەنيفە و ئيمامي مالك (ڕەحمەتي خودايان لێ بێ) وە ڕيوايەتێكيش لە ئيمام ئەحمەدەوە [16]. پێيان وايە پێغەمبەري خودا (عليە السلام) وەك پێشەواي موسڵمانان فەرموويەتي: بۆ هيچ بكوژێك نيە كەرەسەي كوژراو  هەڵگرێتەوە  تەنها بە ڕەزامەندي (پێشەواي موسڵمانان )ي ئەو سەر دەمە نەبێت، بەڵام  ئيمامي ماليك جياوازيەكي  هەيە لەگەڵ  ئيمام ئەبو حەنيفەدا، پێي وايە (پێشەواي موسڵمان) ئەگەر بە بەرژەوەندي  زاني لە پاش جەنگ و ڕەزامەندي دا، ئەوكات دروستە كەرەستەي كۆژراو لەلايەن بكوژەوە  هەڵيگيرێتەوە بۆ خۆي ،

ئيمامي شافيعي  و ڕيوايەتێك لە ئيمامي ئەحمەد دەوە ،پێيان وايە كە ئەم فەرموودە پێغەمبەر (عليە السلام)  لە پايەي خاوەن ڕيسالە و پێغەمبەرايەتيدا فەرموويەتي، واتە بڕياري هەڵگرتنەوەي چەك  و كەرستەي كوژراو  لە لايەن بكوژەوە بڕيارێكي (تشريعي) يە، ئيمام ڕەزامەندي بدات ياخود نەيدات [17] .

٢-  كاتێك هيند سكاڵاي كرد لاي پێغەمەر (عليە السلام)  لە ڕەزيلي و چرۆكي   هاوسەرەكەي كە (ئەبو سوفيان)بوو خەرجي تەواويان ناداتێ بۆ خۆي و منداڵەكەي، وتي:ئايا گوناهم دەگات ئەگەر بە بيێ ئيزني ئەو لە ماڵەكەي  خەرجي مناڵەكانم بكێشم؟   پێغەمەر (عليە السلام)  پێي فەرموو: « لَا حَرَجَ عَلَيْكِ أَنْ تُنْفِقِي عَلَيْهِمْ بِالْمَعْرُوفِ [18] ». گوناهبار نابيت ئەگەر بە خێويان بكەيت بە پێي پێويست و بەچاكي. واتە دەتواني بە پێي پێويست  و بە بێ ئەوەي ئەو ئاگاي لێ بێت لەماڵەكەي (ئەبو سوفيان) بەكاربهێني.

لە نێوان زاناياندا دوو بۆچون هەيە لەسەر ئەوەي كە ئايە، ئەم بڕيارە گشتي يە و هەموو كەسێك دەتوانێ  ماڵي هاوسەرەكەي بەكاربهێنێت  بۆ دابين كردني خەرجي خۆي و منداڵەكاني،ئەگەر هاوسەرەكەي چروك و ڕەزيل بوو،ياخود نەخێر تەنها كاتێك دەتوانێت خەرجي ببات كە (دادوەر) بڕياري بۆ دەركات.

ديارە ئەمەيش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەي كەئايا  پێغەمەر (عليە السلام) بەچي  پايە و پێگەيەك ئەمەي فەرمووە، ئەگەر بە پايە مەنصەبي (موفتي) ئەمەي فەرمووە، ئەوا بڕيارەكە گشتي يەو بۆ هەموو كەسێكە كە هەمان شێوازي (هيند) بێت. وە ئەگەر بەپايە مەنصەبي( دادوەر) ئەمەي فەرموو بێت، ئەوا بڕيارەكە گشتي نيە و بەڵكو تەنها قازي دەسەڵاتي ئەوەي هەيە بڕيار بدات بەو كەسەي كە وەك ( هيند) هەمان كێشەي هەيە،واتە بێ ڕەزامەندي (دادوەر) دروست نيە لەماڵي هاوسەرەكەي  وبێ ئاگاداري ئەو خەرجي  خۆي و منداڵي بكات با هاوسورەكەيشي چروك بێت.

٣-   ژيانەوە و ئاوەدانكردنەوەي زەوييەكي مردوو پێغەمبەر (عليە السلام) دەفەرموێت: («مَنْ أَحْيَا أَرْضاً مَيِّتَةً فَهِيَ لَهُ….[19]). هەركەس زەوييەكي مردوو زيندو ئاوەدان بكاتەوە ئەوا زەوێكە بۆ ئەوە. واتە دەبێتە خاوەني.

ئەگەر بێت و ئەم فەرموودەيە لە پايە و پێگەي (فەتوا) وترابێت، ئەوا هەركەس زەوي مردوو ئاوەدان كاتەوە  دەبێتە خاوەني، وە ئەم بڕيارە تاكو ڕۆژي دواي بەردەوامي هەيە، چونكە ئەو بڕيارە فەتوايەكە بۆ هەموان. بەلاَم ئەگەر بێت و ئەم  فەرموودە لە پايە و پێگەي (پێشەوا) دا وترابێت، ئەوا بۆ هيچ كەس نيە لە خۆيەوە بچێت زەوي مردوو ئاوەدان كاتەوە، ئەگەر ئاوەدانيشي كاتەوە نابێت بە خاوەني و وە دروستيش نيە، چونكە پێغەمبەري خودا (عليە السلام) وەك پێشەوايي موسڵمانان ئەم بڕيارەي دەركردووە لەو كاتەدا، كەواتە هەركات و هەركەسێك (پێشەوايي ) موسڵمانان بڕياري بۆ دەركرد، ئەوا دەتوانێ و دروستە زەوي مردوو ئاوەدان بكاتەوە و ببێت بە خاوەني لە سەردەمي خۆيدا.

ئيمامي ئەبو حەنيفە لەگەڵ ئەوەيە كە بە بێ ڕەزامەندي (پێشەوايي) موسڵمانان  دروست نيە زەوي مردوو ئەوەدان بكرێتەوە،چونكە ئەم فەرموودە لە پايە و پێگەي (پێشەوايي) وتراوە [20].

بەڵام ئيمامي شافعيي و ئيمامي ئەحمەد[21] ، پێيان وايە بۆ هەموو كەسێك ڕەوايە كە زەوي مردوو ئاوەدانكاتەوە بەبێ ڕەزامەندي پێشەوايي موسڵمانان،چونكە پێغەمبەري ئازيز( عليە السلام) فەتواي بۆ هەموو موسڵمانان فەرمووە و ڕێگايي داون،بۆيە ئەم فەرموودەيە تشريعێكي گشتي يە بەردەوامي هەيە تاكو ڕۆژي دوايي.

ئيمامي ماليك ،بۆچونەكەي نێوەند گيرانەيە[22] ، پێي وايە ئەگەر زەوێكە نزيكي ئاوەداني بوو بە بێ ڕەزامەندي (پێشوايي) موسڵمان دروست نيە بۆ هيچ كەس  ئاوەداني بكاتەوەو خۆي بكاتە خاوەني، بەڵام ئەگەر دوورە دەست و دوورە ئاوەداني بوو  ئەوا دروستە ئاوەداني و خاوەندارێتي بكات، بە بێ ڕەزامەندي (پێشەوايي موسڵمان).

لەكۆتاييدا دەڵێين، بێ ئاگابوون لەو پايە و پێگە جياوازانەي پێغەمبەر (عليە السلام) كە هەي بووە، دەبێتە هۆي تێنەگەيشتنێكي نادروست و ناتەواو لە سوننەت ، وە دروست بووني بۆچوني توند و نەگونجاو لەگەڵ ڕۆژگاردا، وە دروست بووني  بۆ چووني جياواز  كە خزمەت بە موسڵمانان ناكات و گرفتيان بۆ بەرهەم دێنێت.

• البحر المحيط في أصول الفقه: للزركشي، 3/236.
• الفروق: 1/206
• البحر المحيط في أصول الفقه: للزركشي، 8/254.
• تصرفات الرسول صلى الله عليه وسلم بالإمامة: سعدالدين العثماني: 21- 22.
• مقاصد الشريعة الاسلامية: ابن عاشور: لاثةرِة: 47
• ئيمامي قةرِافي: جياوازي كردووة لة نيَوان ئةو هةلَسوكةوتةي كة بة ( التبليغ – الفتوى) هاتووة، (التبليغ) بريتي ية لة طواستنةوةي ثةيامي حةق لة خوداوة بؤ دروستكراوةكاني لة مةقامي رِيسالةدا وةك خؤي و وة تبليغ طشتي ية و (فةتوا) بةشيَكة لةو. (فةتوا) برييتي ية لة هةوالَدان لة  برِيارةكاني خوداي طةورة بةطويَرةي  بةلَطةكان. برِوانة: (الإحكام في تمييز الفتاوى عن الإحكام وتصرفات القاضي والإمام) لاثةرِة: 99
• النسائي: 5/270، رقم الحديث: 3062
• صحيح البخاري: 1/37، رقم الحديث: 124
• السنن الكبرى: للبيهقي :10/432، رقم الحديث: 21220
• مقامات التصرفات النبوية: دكتور عمر محمد جبه جي، لاثةرِة: 9
• البداية والنهاية: لإبن كثير،4/104- 105. ومرويات الإمام الزهري في المغازي: محمد بن محمد العواجي،1/511- 512.
• صحيح البخاري: 3/ 124، رقم الحديث: 2429
• الموطأ: مالك بن أنس ، 2/ 759، رقم الحديث: 1449.
• أنوار البروق في أنواء الفروق: للقرافي، 1/206.
• سنن الترمذي: 3/183، رقم الحديث:1562.
• فيض القدير شرح الجامع الصغير: 6/196. تحفة الفقهاء: 3/297. الذخيرة: 3/421. شرح الزركشي على مختصر الخرقي:6/478.
• الأم: 9/206
• صحيح مسلم: 3/ 1339، رقم الحديث: 1714.
• صحيح البخاري: 3/ 106
• المبسوط للسرخسي: 3/29.   تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق وحاشية الشِّلْبِيِّ: 6/35.
• الأم: 8/636.   شرح الزركشي على متن الخرقي: 4/256.
• التهذيب في اختصار المدونة: 4/ 396.   الذخيرة: 6/