گرنگترین و دیارترین هۆكاره‌كانى دروست بوونى (ئیختیلاف)

زۆر كه‌س به‌تاسه‌وه‌ ده‌پرسێت باشه‌ كه‌ خودا و پێغه‌مبه‌رى خودا و په‌یامى خوا یه‌كێكه‌ و هه‌موویان له‌پێناو یه‌ك ئامانجدا هاتوون، ئیتر ئه‌م هه‌مووه‌ ئیختیلاف و جیاوازى بیروڕایه‌ بۆچی و له‌پاى چی؟
ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ وه‌ڵامى ئه‌و پرسیارانه‌ ده‌داته‌وه‌، به‌و هیوایه‌ى تینووشكێنى هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ بێت كه‌ عه‌وداڵى ئه‌م باس و خواسه‌ن.
به‌شێوه‌یه‌كى گشتی هۆكاره‌كانى ڕاجیایی ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه‌، كه‌ دابه‌ش ده‌بێ به‌سه‌ر (سێ) هۆكارى سه‌ره‌كیدا:

یه‌كه‌م/ سروشتى لۆژیك و ژیری كه‌سه‌كان:
ئاشكرایه‌ ئاستی زانستی مرۆڤه‌كان و تێگه‌ییشتنیان له‌ ده‌قه‌كان له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكیتر جیاوازه‌، خه‌ڵك هه‌یه‌ پله‌ى زانست و زانیارى له‌ لوتكه‌دایه‌، هه‌یه‌ بیری ته‌سك و داخراوه‌، هه‌یشه‌ ئاسۆی بیرى فراوان و كراوه‌یه‌، هه‌ندێك كه‌س ڕووكه‌شانه‌ ده‌قه‌كان وه‌رده‌گرێت و له‌ ده‌ق لانادات، له‌ولاشه‌وه‌ هه‌ندێكیتر ده‌چێته‌ ناخى ده‌قه‌كه‌وه‌ و بۆ وورده‌كارى ناو به‌ڵگه‌كه‌ شۆڕ ده‌بێته‌وه‌. ئه‌مه‌ش سه‌ره‌نجام ئیختیلافى لێوه‌ دروست ده‌بێت و ڕاجیایی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌.

دووه‌م/ سروشتى ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كان:
هه‌ندێ جار سروشتی ده‌قه‌كه‌ وایه‌ گریمانه‌ و تێگه‌ییشتنى جیاواز له‌ خۆ ده‌گرێت، جا ئه‌وكات هه‌ر موجته‌هیده‌ و به‌ شێوازێك تێی ده‌گات و گریمانه‌یه‌ك به‌هێز ده‌كات، له‌ كۆتاییشدا كار به‌و ده‌ره‌نجامه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ده‌قه‌كه‌وه‌ ده‌ستى كه‌وتووه‌ و پێی گه‌ییشتووه‌، دیاره‌ ئه‌مه‌ش له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكیتر جیاوازه‌، له‌مه‌شدا ئیختیلاف دێته‌ ئاراوه‌.

سێیه‌م/ سروشتى زمانى عه‌ره‌بی كه‌ زمانى ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كانه‌:
زمانى قورئانى پیرۆز و فه‌رموده‌ى شیرینی پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) زمانى عه‌ره‌بییه‌، كه‌ زمانێكى به‌رفراوان و فره‌ واتایه‌، ووشه‌ هه‌یه‌ له‌ناو ده‌قه‌كاندا دوو ماناى (حه‌قیقی) لێكجیاوازى هه‌یه‌، یاخود دوو ماناى (مه‌جازى) لێكجیاوازى هه‌یه‌، یان مانایه‌كى (حه‌قیقی) و مانایه‌كى ترى (مه‌جازى) له‌ خۆگرتووه‌، هه‌ندێ جاریش واتاى (زمانه‌وانى) و ماناى (زانستى) جیاواز هه‌ڵده‌گرێت. هه‌موو ئه‌مانه‌ش سه‌ره‌نجام ده‌بنه‌ هۆی دروستبوونى ئیختیلاف .

خوێنه‌رى به‌ڕێز! ئه‌مانه‌ى سه‌ره‌وه‌ پۆلێنكردنێكى سه‌ره‌تایی بوو، به‌ڵام ئێمه‌ ئه‌م خاڵه‌ سه‌ره‌كییانه‌ ووردتر ده‌كه‌ینه‌وه‌ و هه‌موو ئه‌و هۆكاره‌ ڕیشه‌یی و لاوه‌كییانه‌ ده‌خه‌ینه‌ڕوو كه‌ بوونه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ى زانایان دید و بۆچونیان له‌مه‌ڕ مه‌سه‌له‌ شه‌رعییه‌كان جیاواز و ناته‌با بێت، وه‌ك هۆكاره‌كانى تایبه‌ت به‌ لایه‌نه‌ جیاوازه‌كانى زانستی فه‌رموده‌، و بنه‌ما و یاساكانى زانستی (أصول الفقه‌)، و یاساكانى زانستى (نحو، صرف)،‌ هه‌روه‌ها…. كه‌ پشت به‌خواى مه‌زن له‌ میانه‌ى ئه‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه‌دا گرنگترینیان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ین:

هۆكارى یه‌كه‌م/ ئیختیلاف ویستێكى خواى په‌روه‌ردگاره‌ و خۆی خولقاندویه‌تى:
دیاره‌ هیچ شتێك به‌ بێ بڕیار و فه‌رمانى خواى گه‌وره‌ یاخود ویستى ئه‌و نابێت، ئیختیلافیش یه‌كێكه‌ له‌و شتانه‌ى كه‌ خوا ویستى له‌سه‌رى هه‌یه‌ و پێى ڕازییه‌ و خولقاندویه‌تى، هه‌روه‌ك چۆن گه‌ردوون و بونه‌وه‌رى به‌ جیاوازى ڕه‌نگ و ده‌نگ و زمان و سه‌ر و سیما و ڕه‌گه‌ز و نه‌ژاد و نیشتمان خولقاندووه‌، به‌هه‌مانشێوه‌ مرۆڤه‌كانیشی به‌ جیاوازى بیروبۆچون و هزر و ئایدیا و تێگه‌ییشتن دروستكردووه‌.

هه‌روه‌ك خواى مه‌زن ده‌فه‌رموێت: [ۆڵوْ شَا‌ء رَبُّكَ ڵجَعَڵ النَّاسَ أُمَّه‌ً ۆاحِدَه‌ً ۆڵا ێزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ] .
كه‌واته‌ ئه‌م ئیختلافه‌ فیقهییه‌ى كه‌ له‌نێوان زانایاندا هه‌یه‌ خوا خۆی ویستى له‌سه‌ری هه‌بووه‌ و هه‌یه‌ و خۆی بڕیارى له‌سه‌ر بوونى داوه‌.

هۆكارى دووه‌م/ نه‌گه‌ییشتنى به‌ڵگه‌ به‌ زانایان:
یه‌كێكى دیكه‌ له‌ هۆكاره‌كانى ڕاجیایی نێو زانایان نه‌گه‌ییشتنى به‌ڵگه‌ شه‌رعییه‌كان و ده‌قه‌ پیرۆزه‌كانى فه‌رموده‌یه‌ به‌ زانایان و موجته‌هیدان، به‌ تایبه‌ت له‌نێو چینى زانایانى پێشوودا ئه‌م هۆكاره‌ باو بووه‌ و یه‌كێكیش بووه‌ له‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانى ئیختیلافیان.

به‌ڵام له‌ ڕۆژگارى ئه‌مڕۆماندا به‌هۆی به‌ربڵاوى چاپه‌مه‌نى و ڕاگه‌یاندن و ته‌كنه‌لۆژیا و هۆكاره‌كانى بڵاوبوونه‌وه‌ى زانست و به‌ڵگه‌ شه‌رعییه‌كان، ئه‌م هۆكاره‌ كه‌م بووه‌ته‌وه‌ و به‌ چه‌شنى جاران ڕۆڵی نییه‌، به‌ڵام وه‌ك ووتمان له‌ كۆندا زیاتر به‌ربڵاو بووه‌، وه‌ك له‌م نموونه‌یه‌ی خواره‌وه‌دا ده‌یخه‌ینه‌ ڕوو، هۆكارى ئیختیلافه‌كه‌ نه‌گه‌ییشتنى به‌ڵگه‌ بووه‌ به‌ زانایان.

ئیبن عه‌باس( خواى لێ ڕازى بێت) بۆچونى وابوو ئه‌و كه‌سه‌ى له‌شی گرانه‌ نابێ به‌ڕۆژووبێ، به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ى خێزانه‌كانى پێغه‌مبه‌ر(دروودى خواى لێ بێ) ئاگاداریان كردوه‌وه‌ له‌ به‌ڵگه‌ى پێچه‌وانه‌ى بۆچونه‌كه‌ى، (ئیبن عه‌باس)یش هاته‌سه‌ر ئه‌و بۆچونه‌ى كه‌ دروسته‌ كه‌سی له‌شگران به‌ڕۆژووبێت .

یان وه‌ك ئه‌وه‌ى كاتێك ئیمامى (عومه‌ر) ویستى بچێت بۆ (شام)، به‌ڵام پێش ئه‌وه‌ى بگاته‌جێ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌وێ په‌تا و كۆلێرا بڵاو بوبوه‌وه‌، ئیمام پرس و ڕاوێژى به‌ یاره‌كانى كرد (خوا لێيان ڕازى بێت)، ئه‌وانیش ئیختیلافیان تێكه‌وت، هه‌ندێكیان ووتیان بچۆره‌ ناوى و مه‌گه‌ڕێره‌وه‌، هه‌ندێكیتریان ووتیان تۆ مه‌چۆ ئێمه‌ش ناچین با توشی ئه‌و په‌تایه‌ نه‌بین.

تاكو سه‌ره‌نجام (عه‌بدولره‌حمانى كوڕی عه‌وف) خواى لێ ڕازى بێ، هات و له‌و باره‌یه‌وه‌ به‌ڵگه‌یه‌كى خسته‌ ڕوو، فه‌رمووى: من زانیاریم له‌و باره‌وه‌ هه‌یه‌، و گوێم لێبوو پێغه‌مبه‌رى خوا (دروودى خواى لێ بێ) فه‌رمووى: هه‌ركاتێ زانیتان له‌ شوێنێك په‌تا بڵاوبۆته‌وه‌، نه‌ ده‌ربچن له‌و شوێنه‌ وه‌نه‌ بچنه‌ ئه‌و شوێنه‌شه‌وه‌. ئیتر به‌ بیستنى ئه‌م به‌ڵگه‌یه‌ ئیختیلافه‌كه‌ كۆتایی هات و ئیمامى (عومه‌ر) نه‌چووه‌ ناو (شام) و گه‌ڕایه‌وه‌. ((إِنَّ عِنْدِى مِنْ هَذا عِلْمًا سَمِعْتُ رَسُوڵ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم ێقُولُ :«إِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ بِأَرْض فَڵا تَقْدَمُوا عَڵیْهِ ۆإِذا ۆقَعَ بِأَرْض ۆأَنْتُمْ بِهَا فَڵا تَخْرُجُوا فِرَارًا مِنْهُ». قَاڵ فَحَمِدَ اللَّهَ عُمَرُ بْنُ الْخَطابِ ثمَّ انْصَرَفَ)).

هۆكارى سێیه‌م/ له‌بیرچونه‌وه‌ى به‌ڵگه‌ شه‌رعیه‌كه‌:
له‌ سه‌ده‌كانى سه‌ره‌تاى ئیسلامدا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كان (قورئان و فه‌رموده‌) كۆ نه‌كرابوونه‌وه‌ و له‌به‌رده‌ستدا نه‌بوون، هاوه‌ڵان و زانایان نه‌یانتوانیوه‌ هه‌موو به‌ڵگه‌ شه‌رعییه‌كانیان له‌به‌رده‌ستدابێت و ڕه‌نگه‌ نه‌شیانتوانیبێ به‌ ته‌واوى ئیستیعابى هه‌موو به‌ڵگه‌كان بكه‌ن و له‌ زیهن و زه‌ینیاندا به‌رده‌وام حزورى هه‌بێ، بۆیه‌ ئاساییه‌ به‌ڵگه‌كه‌یان له‌بیرچوبێته‌وه‌ و له‌بیریان نه‌مابێ وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌ر نه‌یان بیستبێ.

نمونه‌ى ئه‌مه‌ش وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ كاتى وه‌فاتى پێغه‌مبه‌رى ئازیزدا (دروودى خواى لێ بێ) ئیختیلاف دروستبوو، ئیمامى (عومه‌ر) پێی وابوو پێغه‌مبه‌ر(دروودى خواى لێ بێ) نه‌مردووه‌ و ناشمرێت، به‌ڵكو چووه‌ بۆ حزورى خودا و پاشان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، به‌ به‌ڵگه‌ى ئه‌و ئایه‌ته‌ى كه‌ ده‌فه‌رموێت: [ۆكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّه‌ً ۆسَطا لِتَكُونُوا شُهَدَا‌ء عَڵى النَّاسِ ۆێكُونَ الرَّسُولُ عَڵیْكُمْ شَهِیدًا]. به‌ڵام ئه‌و ئایه‌ته‌ى بیرنه‌مابوو كه‌ باسی مردنى پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) ده‌كات: [ۆمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَڵتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِڵ انْقَڵبْتُمْ عَڵى أَعْقَابِكُمْ] . وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌ر نه‌یبیستبێ، بۆیه‌ به‌ بیرخستنه‌وه‌ى ئایه‌ته‌كه‌ له‌لایه‌ن ئیمامى (ئه‌بوبه‌كر)ه‌وه‌ ئه‌و ئیختیلافه‌ كۆتایی پێهات و ئیمامى (عومه‌ر) بۆچونى گۆڕا.

ئه‌مه‌ش ده‌قی فه‌رموده‌كه‌یه‌ له‌و باره‌وه‌: ((عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ أَبَا بَكْرٍ خَرَجَ وَعُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ يُكَلِّمُ النَّاسَ فَقَالَ اجْلِسْ يَا عُمَرُ فَأَبَى عُمَرُ أَنْ يَجْلِسَ فَأَقْبَلَ النَّاسُ إِلَيْهِ وَتَرَكُوا عُمَرَ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَمَّا بَعْدُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يَعْبُدُ مُحَمَّدًا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَإِنَّ مُحَمَّدًا قَدْ مَاتَ وَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يَعْبُدُ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ: [وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ إِلَى قَوْلِهِ الشَّاكِرِينَ]. وَقَالَ: وَاللَّهِ لَكَأَنَّ النَّاسَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ هَذِهِ الْآيَةَ حَتَّى تَلَاهَا أَبُو بَكْرٍ فَتَلَقَّاهَا مِنْهُ النَّاسُ كُلُّهُمْ فَمَا أَسْمَعُ بَشَرًا مِنْ النَّاسِ إِلَّا يَتْلُوهَا فَأَخْبَرَنِي سَعِيدُ بْنُ الْمُسَيَّبِ أَنَّ عُمَرَ قَالَ وَاللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ سَمِعْتُ أَبَا بَكْرٍ تَلَاهَا فَعَقِرْتُ حَتَّى مَا تُقِلُّنِي رِجْلَايَ وَحَتَّى أَهْوَيْتُ إِلَى الْأَرْضِ حِينَ سَمِعْتُهُ تَلَاهَا عَلِمْتُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَدْ مَاتَ)).

هۆكارى چواره‌م/ جیاوازى زانایان له‌ كاركردن و پشتبه‌ستن به‌ به‌ڵگه‌كان:
متمانه‌كردن به‌و فه‌رمودانه‌ى له‌ حه‌زره‌تى نازداره‌وه‌ (دروودى خواى لێ بێ) گێڕراونه‌ته‌وه‌ و گه‌ییشتوون به‌ زانایان، هۆكارێكى كاریگه‌رن له‌ دروستبوونى ئیختلاف له‌ فه‌توا و بیرو بۆچوندا، ئه‌مه‌ش له‌ زۆرێك له‌ مه‌سه‌له‌ فیقهییه‌كاندا بوونى هه‌یه‌.

بۆ نمونه‌ له‌ باسی (شوفعه‌) دا زانایان بۆچونى جیاوازیان هه‌یه‌، به‌لاى هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئیمامى (شافیعی) و (مالیك) و (ئه‌حمه‌د)ه‌وه‌ (شوفعه‌) ته‌نها له‌ ماڵى شه‌ریكیدا هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش به‌ پشت به‌ستن به‌ فه‌رموده‌ی: ((عَنْ جَابِرٍ قَاڵ قَضى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم بِالشُّفْعَه‌ِ فِى كُلِّ شِرْكَه‌ٍ ڵمْ تُقْسَمْ رَبْعَه‌ٍ أَوْ حَائِط، ڵا ێحِلُّ ڵهُ أَنْ ێبِیعَ حَتَّى یُۆْذنَ شَڕیكَهُ فَإِنْ شَا‌ء أَخَذَ ۆإِنْ شَا‌ء تَرَكَ فَإِذَا بَاعَ ۆڵمْ یُۆْذِنْهُ فَهْۆ أَحَقُّ بِهِ)).

به‌ڵام زانایانى مه‌زهه‌بی ئیمامى (ئه‌بوحه‌نیفه‌) و (ئیبن ئه‌بی له‌یلا) ده‌ڵێن: (شوفعه‌) چۆن بۆ شه‌ریكه‌، به‌ هه‌مانشێوه‌ بۆ دراوسێیشه‌ . به‌ به‌ڵگه‌ى فه‌رموده‌ى: (الْجَارُ أَحَقُّ بِشُفْعَه‌ِ جَاڕهِ یُنْتَظرُ بِهَا ۆإِنْ كَانَ غَائِبًا إِذَا كَانَ طڕیقُهُمَا ۆاحِدًا).
هۆكارى ئه‌م ڕاجیاییه‌ش بۆ ئه‌و فه‌رموده‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ (حه‌نه‌فییه‌كان) پشتى پێ ده‌به‌ستن له‌ باسی (شوفعه‌)دا، به‌ڵام به‌لاى (شافیعییه‌كان)ه‌وه‌ فه‌رموده‌كه‌ چه‌سپاو و سابت نییه‌. هه‌ربۆیه‌ نه‌چه‌سپاوى فه‌رموده‌كه‌ به‌لاى (شافیعییه‌كان)ه‌وه‌ بووه‌ته‌ هۆی دروستبونى (ئیختلاف).

هۆكارى پێنجه‌م/ زۆرێك له‌ ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كان (ظنی الدلالة‌)ن و زیاد له‌ یه‌ك مانا له‌خۆ ده‌گرن:
ئه‌مه‌ش هۆكارێكى سه‌ره‌كییه‌ له‌ دروستبوونى ئیختیلافى هاوه‌ڵان و زانایان، مه‌به‌ستیشمان به‌ (ظنی الدلالة‌) ئه‌و ئایه‌ت و فه‌رمودانه‌ن كه‌ زیاد له‌ مانایه‌ك له‌ خۆ ده‌گرن و قابیلى تێگه‌ییشتنى جیاواز و ئیجتیهاد تێدا كردنن. یان كورتتر بڵێن (ظنی الدلالة‌) ئه‌وه‌یه‌: ووشه‌كه‌ فره‌ مانابێ.

بۆ نمونه‌: له‌ قورئانى پیرۆزدا خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: [ۆالْمُطلَّقَاتُ ێتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثڵاثه‌َ قُرُو‌ءٍ] . واته‌: ئه‌و ژنانه‌ى له‌ مێرده‌كانیان جیا ده‌بنه‌وه‌ (عیده‌)كه‌یان (سێ قورئه‌). جا (قر‌وء) له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ماناكه‌ى هاوبه‌شه‌ له‌نێوان (پاكێتى) و (حه‌یز)دا، زانایان به‌ هه‌ردوو شێوه‌كه‌ ته‌فسیریان كردووه‌، كه‌ به‌هه‌ر ته‌فسیرێك و حوكمێكى جیاوازى لێ وه‌رده‌گیرێت.

نمونه‌ى له‌م چه‌شنه‌ زۆره‌، به‌ڵام به‌م ته‌نها نمونه‌ ئیكتیفا ده‌كه‌ین.

هۆكارى شه‌شه‌م/ نه‌بوونى به‌ڵگه‌ى شه‌رعى (ده‌ق) له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ شه‌رعییه‌كان:
نه‌بوونى به‌ڵگه‌ى پێویست له‌ قورئان و فه‌رموده‌ له‌سه‌ر بابه‌ته‌ فیقهیه‌ سه‌رده‌مییه‌كان، یه‌كێكیتره‌ له‌و هۆیانه‌ى (ئیختیلاف) به‌رهه‌م ده‌هێنێت، كاتێك موجته‌هید و زاناكان له‌سه‌ر حوكم یان بابه‌تێك به‌ڵگه‌یان ده‌ست ناكه‌وێ، ئه‌وا په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر تێگه‌ییشتن و لێكدانه‌وه‌ى خۆیان (واته‌ ئیجتیهاد)، ئه‌و كاته‌ش هه‌ر موجته‌هیده‌ و به‌ بۆچونى خۆی له‌ باسه‌كه‌ ده‌ڕوانێت و لێكدانه‌وه‌ به‌ پێى تێگه‌ییشتنى خۆی ده‌كات. دیاره‌ تێگه‌ییشتن و لێكدانه‌وه‌كانیش له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكى دى جیاوازه‌ و سه‌ره‌نجام به‌ پێى جیاوازى كه‌سه‌كان بۆچونى جیاوازیش دێته‌ ئاراوه‌.

نمونه‌ى ئه‌مه‌ش وه‌ك كوشتنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵه‌ كه‌سێك كه‌ هه‌موویان به‌شداربن له‌ كوشتنى ته‌نها یه‌ك كه‌سدا، ئه‌م بابه‌ته‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هیچ نه‌صێكى له‌سه‌ر نییه‌، زانایان له‌سه‌ر یه‌ك بۆچون ته‌با نین، هه‌ندێكیان ده‌فه‌رموون چه‌ند كه‌س له‌ ئه‌نجامدانى كوشتنه‌كه‌دا به‌شدار بووه‌، ده‌بێ له‌ تۆڵه‌یدا هه‌موویان بكوژرێنه‌وه‌، جا زۆربن یان كه‌م، به‌ڵام كۆمه‌ڵێكیتر له‌ زانایان پێیان وایه‌ هه‌موو به‌شداربووان ناكوژرێنه‌وه‌، چونكه‌ ئه‌مه‌ جۆرێكه‌ له‌ نادادى.

یان وه‌ك نمونه‌ى میراتبردنى (باپیر) كاتێك له‌گه‌ڵ (خوشك و برا) پێكه‌وه‌بن، هه‌ندێك له‌ زانایان ده‌ڵێن (باپیر)ه‌كه‌ میراته‌كه‌ ده‌بات و هه‌ندێكیتریان ده‌ڵێن له‌و كاته‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك میراتی پێ نارێت.

هۆكارى حه‌وته‌م/ جیاوازى قیرائه‌ته‌كانى قورئان:
وه‌ك زانراوه‌ قورئانى پیرۆز به‌ چه‌ند شێوازێك ده‌خوێندرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش شتێكى واریده‌ و له‌ پێغه‌مبه‌رى خواوه‌ (دروودى خواى لێ بێ) سابت بووه‌، جا ئه‌و قیرائه‌تانه‌ هه‌ندێكیان له‌ویتریان جیاوازه‌، به‌ چه‌شنێك كار ده‌كاته‌ سه‌ر مانا و مه‌به‌ستى ئایه‌ته‌كه‌، سه‌ره‌نجامیش حوكمى نێو ئایه‌ته‌كه‌ به‌ گۆڕانى قیرائه‌ته‌كه‌ ئه‌گه‌رى گۆڕانى ده‌بێت، وه‌ك له‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌دا ڕوونى ده‌كه‌ینه‌وه‌.

خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: [ۆێسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِیض قُلْ هُۆ أَذى فَاعْتَزِلُوا النِّسَا‌ء فِی الْمَحِیض ۆڵا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى ێطهُرْنَ فَإِذَا تَطهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ ۆیُحِبُّ الْمُتَطهِّڕینَ] . هه‌ریه‌كه‌ له‌ (نافیع) و (ئه‌بوعه‌مر) و (ئیبن كه‌سیر) و (ئیبن عامر) و (عاصم) له‌ ڕیوایه‌تى (حه‌فص)ه‌وه‌ به‌ [ێطهُرْن] ده‌یخوێننه‌وه‌.
هه‌ریه‌كه‌ له‌ (حه‌مزه‌) و (كیسائی) و (عاصم)یش له‌ ڕیوایه‌تى (ئه‌بو به‌كر) و (موفه‌زه‌ل)دا به‌ [ێطهَّرْنَ] ده‌یخوێننه‌وه‌. له‌ مه‌صحه‌فى (ئوبه‌ی) و (عه‌بدوڵا)شدا به‌ [یتطهرن] ده‌خوێنرێته‌وه‌.

جا هه‌ركام له‌ قیرائه‌تانه‌ بووه‌ته‌ هۆی دروستكردنى ئیختیلافى فیقهى، به ‌چه‌شنێك هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئیمامى (مالك) و (شافیعى) و (ته‌به‌رى) و (محه‌مه‌دى كوڕى مه‌سله‌مه‌) و (زانایانى مه‌دینه‌) ده‌فه‌رموون پاش پچڕانى خوێنى سوڕی مانگانه‌ و دواى خۆشۆردنى ئافره‌ت، ئینجا دروسته‌ مێرده‌كانینان بچنه‌ لایان و له‌ پێش خۆشۆردن نابێ جیماعیان له‌گه‌ڵ بكرێ، به‌ڵام هه‌ندێكیتر له‌ زانایان وه‌ك (یه‌حیاى كوڕی به‌كیر) و (محه‌مه‌دى قوره‌زى) ده‌فه‌رموون: له‌ كاتى نه‌بوونى ئاودا به‌ ته‌یه‌مومیش دروسته‌ ئافره‌ت جیماعى له‌گه‌ڵدا بكرێ.
هه‌ریه‌كه‌ له‌ (موجاهید) و (عیكره‌مه‌) و (تاووس)یش ده‌فه‌رموون: به‌ پچڕانى خوێنى سوڕى مانگانه‌ و ده‌ستنوێژگرتنى ژنه‌كه‌، بۆ پیاو دروسته‌ جوتبوونى له‌گه‌ڵدا ئه‌نجام بدات .

لێره‌دا وه‌ك ده‌بینین ئیختلافى قیرائه‌ته‌كان بووه‌ته‌ هۆی دروستبوونى ئیختیلافى فیقهى و فه‌توا له‌نێو زانایاندا.

هۆكارى هه‌شته‌م/ ئاگادار نه‌بوون و پێنه‌زانینى به‌ڵگه‌ شه‌رعییه‌كان:
وه‌ك ده‌زانین هه‌موو هاوه‌ڵان به‌ تێكڕا له‌ شاره‌زایی و ئاگاداربوون له‌ فه‌رموده‌كانى حه‌زره‌ت (دروودى خواى لێ بێ)دا له‌ یه‌ك ئاستدا نه‌بوون و هه‌مووشیان وه‌كیه‌ك ئه‌هلى فیقه و فتوا نه‌بوون، هه‌ربۆیه‌ له‌ ئه‌وانیشه‌وه‌ فه‌تواى جیاواز و جۆراوجۆر هاتووه‌، یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانى ئه‌مه‌ش ئاگادار نه‌بوونیان بووه‌ له‌ فه‌رموده‌كانى پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ).

بۆ نمونه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ى (عیده‌)ى ئه‌و ئافره‌تانه‌ى مێرده‌كانیان مردووه‌ و سكیان لێی هه‌یه‌، هاوه‌ڵان ڕاى جیاوازیان هه‌یه‌، هه‌ندێكیان پێیان وایه‌ كۆتایی (عیده‌)كه‌یان به‌ له‌دایكبوونى مناڵه‌كه‌یه‌، به‌ڵام هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئیمامى (عه‌لى) و (ئیبن عه‌باس) و هه‌ندێكیتر له‌ هاوه‌ڵان، فه‌توایانداوه‌ به‌وه‌ى ئه‌و ژنه‌ى مێرده‌كه‌ى مردووه،‌ ئه‌گه‌ر حه‌ملى هه‌بوو ئه‌وه‌ كام عیده‌یان (واته‌: عیده‌ى حه‌مله‌كه‌، یاخود عیده‌ى چوار مانگ و ده‌ ڕۆژه‌كه‌) ماوه‌كه‌ى دوورتربوو ئه‌وه‌یانى بۆ حیساب ده‌كرێت، ئه‌مه‌ش به‌ پاڵپشتى ئه‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌: [والذین یتوفون منكم ویذرون أزواجا یتربصن بأنفسهن أربعة أشهر وعشرا] . وه‌ ئایه‌تى: [وأولات الأحمال أجلهن أن یضعن حملهن] .

هۆی ئه‌م جیاوازیه‌یش له‌به‌ر ئه‌وه‌بوو خاوه‌نانى بۆچونى دووه‌م حه‌دیسه‌كه‌ى (سه‌بیعه‌ى ئه‌سله‌میه‌)یان پێنه‌گه‌یشتبوو، كه‌ كاتێ پیاوه‌كه‌ى مرد (سه‌بیعه‌) حه‌ملى لێی هه‌بوو، به‌ڵام به‌ چه‌ند شه‌وێك دواى مردنى مێرده‌كه‌ى سكه‌كه‌ى دانا و منداڵه‌كه‌ى بوو، پاشان هاته‌ خزمه‌تى پێغه‌مبه‌ر و داواى لێكرد مۆڵه‌تى شوكردنى پێبدات، پێغه‌مبه‌ریش (دروودى خواى لێ بێ) ڕێگه‌یدا شوو بكاته‌وه‌، دواتر شوى كرد به‌ پیاوێكى دیكه‌. ((حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَهَّابِ قَالَ سَمِعْتُ يَحْيَى بْنَ سَعِيدٍ أَخْبَرَنِى سُلَيْمَانُ بْنُ يَسَارٍ أَنَّ أَبَا سَلَمَةَ بْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَابْنَ عَبَّاسٍ اجْتَمَعَا عِنْدَ أَبِى هُرَيْرَةَ وَهُمَا يَذْكُرَانِ الْمَرْأَةَ تُنْفَسُ بَعْدَ وَفَاةِ زَوْجِهَا بِلَيَالٍ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: عِدَّتُهَا آخِرُ الأَجَلَيْنِ. وَقَالَ أَبُو سَلَمَةَ: قَدْ حَلَّتْ. فَجَعَلاَ يَتَنَازَعَانِ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: أَنَا مَعَ ابْنِ أَخِى – يَعْنِى أَبَا سَلَمَةَ – فَبَعَثُوا كُرَيْبًا – مَوْلَى ابْنِ عَبَّاسٍ – إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ يَسْأَلُهَا عَنْ ذَلِكَ فَجَاءَهُمْ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ قَالَتْ إِنَّ سُبَيْعَةَ الأَسْلَمِيَّةَ نُفِسَتْ بَعْدَ وَفَاةِ زَوْجِهَا بِلَيَالٍ وَإِنَّهَا ذَكَرَتْ ذَلِكَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَأَمَرَهَا أَنْ تَتَزَوَّجَ)). واته‌: (ئه‌بوسه‌له‌مه‌) و (ئیبن عه‌باس) له‌لاى (ئه‌بوهوره‌یره‌) كۆبوونه‌وه‌، باسی (عیده‌)ى ژنى سكپڕیان ده‌كرد كه‌ له‌ دواى مردنى مێرده‌كه‌ى به‌ چه‌ند شه‌وێك منداڵی ببێ ئایا به‌ منداڵ بوونه‌كه‌ (عیده‌)ى ته‌واو ده‌بێ یان نا؟ (ئیبن عه‌باس) فه‌رمووى: كام ماوه‌یان دوورتره‌ ئه‌وه‌یانى بۆ ده‌ژمێرێت، (ئه‌بوسه‌له‌مه‌)ش فه‌رمووى: به‌ له‌دایكبوونى منداڵه‌كه‌ (عیده‌)كه‌ش ته‌واو ده‌بێ و ژنه‌كه‌ ده‌توانێ شوو بكاته‌وه‌، (ئه‌بوهوره‌یره‌)یش پشتگیرى له‌ بۆچونه‌كه‌ى (ئه‌بوسه‌له‌مه‌) ده‌كرد.

دواتر (كوره‌یب)یان هه‌نارد بۆلاى دایكى بڕواداران (ئوموسه‌له‌مه‌) بۆ پرسیار كردن له‌سه‌ر ئه‌و باسه‌، ئه‌ویش له‌ وه‌ڵامدا فه‌رمووى: (سوبه‌یعه‌ى ئه‌سله‌مى) له‌ دواى مردنى مێرده‌كه‌ى به‌ چه‌ند شه‌وێك منداڵى بوو، هاته‌ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) و منداڵبوون و پاكبوونه‌وه‌كه‌ى بۆ باسكرد، ئه‌ویش فه‌رمانى پێكرد شوو بكاته‌وه‌.

جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هه‌ركام له‌ ئیمامى (عه‌لى) و (ئیبن عه‌باس) ئه‌م فه‌رموده‌یه‌یان پێنه‌گه‌ییشتبوو، بۆچونه‌كه‌یان جیاواز بوو له‌ بۆچوونى هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كانى دیكه‌یان .

هۆكارى نۆیه‌م/ دژوه‌ستان و ناته‌بایی به‌ڵگه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا و چۆنێتى كۆكردنه‌وه‌ و ته‌رجیحدان:
ئه‌مه‌ش هۆكارێكى دیكه‌ى دروستكردنى ڕاجیاییه‌ له‌نێو زانایاندا، ئه‌گه‌رچی دژوه‌ستان و پێچه‌وانه‌ییه‌كى ڕاسته‌قینه‌ له‌نێوان هیچ ده‌قێكدا نییه‌، به‌ڵام زانست و ژیرى ئێمه‌ هه‌رئه‌وه‌نده‌ ده‌بڕێت و هه‌ر ئه‌وه‌ى لێتێده‌گه‌ین كه‌ زانایان له‌سه‌ری دواون و قسه‌یان له‌سه‌رى كردووه‌، ئه‌وانیش به‌ پێی توانا و جوهدیان به‌شێك له‌ به‌ڵگه‌كان كارپێده‌كه‌ن و به‌شه‌كه‌یتری وه‌لا ده‌نێن و ته‌رجیحى ده‌قێك یان چه‌ند ده‌قێك ده‌ده‌ن به‌سه‌ر ده‌قه‌كانیتردا ـ ئه‌مه‌ش به‌ پێی كۆمه‌ڵێ یاسا و پێوه‌رى زانستی ـ ئه‌م ته‌رجیحدانه‌ش له‌ زانایه‌كه‌وه‌ بۆ یه‌كێكیتر ده‌گۆڕێت و بنه‌ماكانى ته‌رجیحدان له‌نێو زانایاندا جیاوازه‌، ئه‌مه‌ش سه‌ره‌نجام (ئیختیلاف) به‌رهه‌م دێنێت و بۆچوونى جیاواز دێنێته‌ ئاراوه‌، چونكه‌ ئه‌م كار به‌و ده‌قانه‌ ده‌كات كه‌ ئه‌ویتر وه‌لاى ناوه‌.

نمونه‌ى ئه‌مه‌ش له‌نێو بابه‌ته‌ فیقهیه‌كاندا زۆره‌، به‌ڵام ئێمه‌ ته‌نها یه‌ك نمونه‌ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو، ئه‌ویش ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرییه‌ له‌لایه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ى له‌ ئیحرامدان بۆ ئه‌نجامدانى (حه‌ج) و (عه‌مره‌)، ئایا له‌ كاتى ئیحرامدا هاوسه‌رگیرى دروسته‌ یان نا؟
زانایان له‌م باره‌یه‌وه‌ (دوو) بۆچونیان هه‌یه‌، هه‌ركام له‌ ئیمامى (شافیعی) و (مالیك) و (ئه‌حمه‌د) ده‌ڵێن دروست نییه‌ و نابێ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌ كاتى ئیحرامدا نه‌ ئافره‌ت شوو بكات، نه‌ پیاو ژن بهێنێ. به‌ڵگه‌یشیان ئه‌م فه‌رموده‌یه‌یه‌ كه‌ حه‌زره‌ت (دروودى خواى لێ بێ) تێیدا ده‌فه‌رموێت: ((ڵا ێنْكِحُ الْمُحْڕمُ ۆڵا یُنْكَحُ ۆڵا ێخْطبُ)) . واته‌: ئه‌وانه‌ى له‌ ئیحرامدان نابێ نه‌ ژن بهێنن نه‌ شوو بكه‌ن، وه‌ نه‌ خوازبێنى ئه‌نجام بده‌ن.

به‌ڵام ئیمامى (ئه‌بوحه‌نیفه‌) ڕه‌ئی وایه‌ زه‌واج له‌و كاته‌دا دروسته‌ و هیچ كێشه‌یه‌كى تێدا نییه‌، ئه‌مه‌ش به‌ به‌ڵگه‌ى ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ى كه‌ (ئیبن عه‌باس) ڕیوایه‌تى كردووه‌ و ده‌فه‌رموێت: ((أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللَّهُ عَڵیْهِ ۆسَلَّمَ تَزَوَّجَ مَیْمُونَه‌َ ۆهُۆ مُحْڕمٌ)) . واته‌: پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) كاتێك (مه‌یمونه‌)ى خێزانى ماره‌كردووه‌ له‌ ئیحرامدا بووه‌.

جا ئه‌گه‌ر سه‌یری ئه‌م دوو فه‌رموده‌یه‌ بكه‌ین ده‌بینین به‌ ڕواڵه‌ت جیاوازى له‌ نێوانیاندا هه‌یه‌، چونكه‌ یه‌كێكیان ڕێگرى له‌ ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ی زه‌واج ده‌كات له‌ كاتى ئیحرام به‌ (حه‌ج و عومره‌) ئه‌ویتریان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌ پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) كاتێ (مه‌یمونه‌)ى ماره‌كرد له‌ ئیحرامدا بوو.

بۆیه‌ هه‌ر كۆمه‌ڵه‌ زانایه‌ك و كار به‌ فه‌رموده‌یه‌كیان ده‌كات و ئه‌ویتر وه‌لا ده‌نێ، ئه‌وانه‌ى ده‌ڵێن دروست نییه‌ فه‌رموده‌ی یه‌كه‌م وه‌رده‌گرن، ئه‌وانه‌یش ده‌ڵێن دروسته‌ پشت به‌ ڕیوایه‌ته‌كه‌ى (ئیبن عه‌باس) ده‌به‌ستن و ڕیوایه‌ته‌كه‌ى ئه‌و وه‌رده‌گرن.

ڕوونتر بڵێین كۆكردنه‌وه‌ و ته‌رجیحدانى به‌ڵگه‌كان هۆكارێكى دیكه‌ى دروستبونى ئیختیلافن.

هۆكارى ده‌یه‌م/ جیاوازى ئه‌و ژینگه‌ و واقیعه‌ى كه‌ زانایان تێیدا ده‌ژین:
مه‌به‌ستمان له‌م خاڵه‌ زانینى (فیقهى واقیع)ه‌، كه‌ به‌ ماناى ڕه‌چاوكردن و له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و كات و شوێن و ڕۆژگار و بارودۆخه‌ دێت كه‌ كه‌سى فه‌تواده‌ر و فه‌توابۆدراو تێیدا ده‌ژین. واته‌ تێگه‌ییشتن له‌ بارودۆخ و هه‌لومه‌رجى كات و شوێنى فه‌تواكه‌، كه‌ ئه‌مه‌ زه‌روره‌تێكه‌ ده‌بێت له‌ فه‌توادا له‌به‌رچاو بگیرێت و حسابی تایبه‌تى بۆ بكرێت، وه‌گه‌رنا به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ زاناى فه‌تواده‌ر فه‌تواكه‌ى به‌ ئاقارێكى نادروست و ناڕاستدا ده‌بات و له‌ جیاتى چاك خراپ ده‌كات و له‌برى ئه‌وه‌ى خێری ده‌ست بكه‌وێت سزابار ده‌بێت (ئه‌گه‌ر متعمد بوو).

ئه‌م له‌به‌رچاوگرتنى واقیعه‌ش له‌ شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكیتر و له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكیتر جیاوازه‌.
هه‌ر ئه‌مه‌ش واى له‌ ئیمامى (شافیعی) كرد له‌نێوان فه‌تواكانى (عێراق) و (میصر)دا جیاوازى به‌رچاو به‌دى بكرێت و فه‌تواى (كۆن) و (نوێ) به‌رهه‌م بهێنێت.

یان وه‌ك ئه‌و واقیعه‌ جیاوازه‌ى سه‌رده‌مى ئیمامى (عومه‌ر) خواى لێ ڕازى بێ له‌ ساڵانى گرانى و قاتوقڕیدا حوكمى ده‌ستبڕینى دزى وه‌ستاند، چونكه‌ له‌و ڕۆژگاره‌دا دزیكردن به‌ مه‌به‌ستى پاراستنى ژیان بوو، دیاره‌ پاراستنى ژیان له‌ جێبه‌جێكردنى حه‌د و حوكمی شه‌رعی له‌ پێشتره‌ ـ له‌كاتى ناچاریداـ، بۆیه‌ له‌م حاڵه‌ته‌دا حوكمه‌كه‌ى گۆڕى، چونكه‌ زروف و زه‌مانه‌ش گۆڕابوو.

یاخود وه‌ك ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ى كه‌ (ئه‌بوهوره‌یره‌) خواى لێ ڕازى بێت ده‌یگێڕێته‌وه‌: ((أن رجلا سأل النبـيّ () عن المباشرة للصائم، فرخّص له، وآتاه آخر فسأله فنهاه، فإذا الذي رخّص له شيخ والذي نهاه شابّ)). واته‌: پیاوێكى به‌ته‌مه‌ن هاته‌ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) و لێی پرسی ئایا دروسته‌ ڕۆژووه‌وان یارى و ده‌ستبازى له‌گه‌ڵ خێزانیدا بكات؟ له‌ وه‌ڵامدا فه‌رمووى: به‌ڵێ، له‌ پاشان گه‌نجێك هات و هه‌مان پرسیارى له‌ پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) كرد، له‌ وه‌ڵامى ئه‌میاندا فه‌رمووى: بۆ تۆ نه‌خێر دروست نییه‌.

له‌ شه‌رحى ئه‌م فه‌رموده‌یه‌دا شێخ (مه‌نصور عه‌لى ناصف) ده‌فه‌رموێت: (فرخص النبـی صلى الله علیه وسلم فى المباشرة‌ للشیخ أی كبیر السنّ، لأنه یقدر على ضبط نفسه، ومنع الشاب لأنه فی عنفوان الشباب فلا یقدر على نفسه، فإذا عانق إمرأته وقبلها وقع فى الجماع، أو على الأقل أنزل فبطل صومه) . واته‌: پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) ڕێگه‌یدا به‌و پیاوه‌ به‌ته‌مه‌نه‌ یارى و ده‌ستبازى له‌گه‌ڵ خێزانیدا بكات، چونكه‌ ده‌یتوانى به‌سه‌ر خۆیدا زاڵ ببێت، به‌ڵام ڕێگه‌ى به‌ گه‌نجه‌كه‌ نه‌دا، چونكه‌ ئه‌و له‌ هه‌ڕه‌تى گه‌نجیدابوو، نه‌یده‌توانى خۆی كۆنترۆڵ بكات، چونكه‌ كاتێك ده‌ستی كرده‌ ملى خێزانى و ماچی كرد، ئه‌وكات تووشی (جیماع) ده‌بێت، یان لانيكه‌م ئاوى دێته‌وه‌ و ڕۆژووه‌كه‌ى به‌تاڵ ده‌بێته‌وه‌.

ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى هه‌ندێك فه‌توا جیاوازى هه‌یه‌ له‌ كه‌سێكه‌وه‌ بۆ كه‌سێكى دیكه‌.
یان وه‌ك (ئیبن شه‌هابى زوهری) ده‌فه‌رموێت: ((كَانَتْ ضۆالُّ الإِبِلِ فِی زَمَانِ عُمَرَ بْنِ الْخَطابِ إِبِلاً مُۆَبَّڵه‌ً، تَنَاتَجُ ڵا ێمَسُّهَا أَحَدٌ، حَتَّى إِذا كَانَ زَمَانُ عُثمَانَ بْنِ عَفَّانَ أَمَرَ بِتَعْڕیفِهَا، ثمَّ تُبَاعُ، فَإِذا جَا‌ء صَاحِبُهَا أُعْطێ ثَمَنَهَا)). واته‌: له‌ سه‌رده‌مى ئیمامى (عومه‌ر)دا حوشترى ونبوو زۆربوو بوو، كه‌سیش حه‌قى به‌سه‌ریه‌وه‌ نه‌بوو، بێچویان ده‌بوو كه‌س حه‌قیى به‌سه‌ریانه‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵام له‌سه‌رده‌مى پێشه‌وا (عوسمان)دا كاتێك زانى هه‌ڵگرتنى حوشتره‌ ونبووه‌كان باشتره‌ له‌ به‌ره‌ڵاكردنیان، چونكه‌ ئه‌گه‌ر حوشتره‌ ونبووه‌كان ڕانه‌گیرێن دار و دره‌خت و باخه‌كان ده‌خۆن و سه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كانیش پیس ده‌كه‌ن، وه‌ ترسا له‌وه‌ى ماڵى خه‌ڵكى بفه‌وتێت و خه‌ڵك حوشتره‌كان ببات، به‌ چاكى دانا حوشتریش وه‌ك سه‌رجه‌م شته‌ ونبوه‌كانیتر هه‌ڵبگیرێته‌وه‌ و بانگه‌واز بۆ دۆزینه‌وه‌یان بكرێت.

له‌م نمونانه‌وه‌ ئه‌وه‌مان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه‌ كه‌ له‌به‌رچاوگرتنى ژینگه‌ و واقیعى كه‌س و شوێن و كاته‌كان هه‌ندێك جار ده‌بێته‌ هۆی دروستبوونى (ئیختیلاف).

هۆكارى یازده‌یه‌م/ جیاوازى زانایان له‌ كاركردن به‌ كۆمه‌ڵێك بنه‌ما و یاساى (ئوصولى):
هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م باسه‌ قسه‌ى زۆر هه‌ڵده‌گرێت و زۆری ده‌وێت، چونكه‌ كۆمه‌ڵێك بنه‌ماى (ئوصولى) گرنگ هه‌یه‌ زانایان هه‌رچه‌نده‌ به‌شێوه‌یه‌كى گشتى كارى پێده‌كه‌ن و به‌گرنگییه‌وه‌ لێی ده‌ڕوانن، له‌به‌رامبه‌ریشدا كۆمه‌ڵێكیان كاریان پێ ناكه‌ن و وه‌ك سه‌رچاوه‌ى شه‌رعى لێیان ناڕوانن.

نمونه‌ى ئه‌مه‌ش وه‌ك هه‌ریه‌كه‌ له‌ به‌ڵگه‌ عه‌قڵیيه‌كانى: (قیاس، ئیستحسان، مه‌صالیحى مورسه‌له‌، مه‌فهومى موخاله‌فه‌، سه‌دوزه‌رائیع، ئیستیصحاب، عورف، قه‌ولى صه‌حابى، شه‌رعى مه‌نقه‌بله‌نا). كه‌ ئه‌مانه‌ ئه‌گه‌ر پشتیان پێبه‌سترا و وه‌ك به‌ڵگه‌ى شه‌رعى وه‌رگیران، ئه‌وا هه‌ر حوكمێكیان له‌سه‌ر بنیات بنرێ ئیختیلافیان له‌سه‌ر دروست ده‌بێت.

هۆكارى دوازده‌یه‌م/ تێگه‌ییشتنى جیاواز له‌ به‌ڵگه‌ شه‌رعییه‌كان و له‌خۆگرتنى چه‌ند گریمانه‌یه‌ك:
به‌شێك له‌ ده‌قه‌ شه‌رعییه‌كان زیاد له‌ یه‌ك گریمانه‌ له‌خۆ ده‌گرێت، بۆ نمونه‌ پێغه‌مبه‌ر (دروودى خواى لێ بێ) ده‌فه‌رموێت: ((الْبَیِّعَانِ بِالْخِێاڕ مَا ڵمْ ێتَفَرَّقَا)) . واته‌: كڕیار و فرۆشیار پێش ئه‌وه‌ى له‌یه‌ك جیاببنه‌وه‌ بۆیان هه‌یه‌ په‌شیمان ببنه‌وه‌ له‌و مامه‌ڵه‌یه‌ى كردوویانه‌.

لێكجیابوونه‌وه‌ (تفرق) له‌م فه‌رموده‌یه‌دا زانایان تێگه‌ییشتنى جیاوازیان بۆی هه‌یه‌، بۆ نمونه‌ ئیمامى (مالیك) ده‌فه‌رموێت: مه‌به‌ست له‌ جیابوونه‌وه‌ گۆڕینى باس و خواستی مامه‌ڵه‌كه‌یه‌ و كۆتایی هێنانه‌ به‌ قسه‌كردن له‌سه‌ر به‌یعه‌كه‌. هه‌ندێكیتر له‌ زانایان ده‌ڵێن: مه‌به‌ست له‌ جیابوونه‌وه‌ كۆتایی پێهاتنى مه‌جلیسی عه‌قده‌كه‌یه‌ و دووركه‌وتنه‌وه‌ى كڕیار و فرۆشیاره‌ له‌ یه‌كترى .
دیاره‌ به‌ ڕه‌چاوكردنى ئه‌م گریمانه‌ لێك جیاوازانه‌ (ئیختیلاف)یش په‌یدا ده‌بێ.

هۆكارى سیازده‌هه‌م/ جیاوازى ڕیوایه‌تى فه‌رموده‌كان:
هه‌ندێ جاریش دروستبوونى ئیختیلافه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ جیاوازى ڕیوایه‌تى فه‌رمووده‌كه‌، كه‌ به‌ چه‌ند ڕیوایه‌تێك هاتووه‌، بۆ نمونه‌ ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ى خواره‌وه‌ به‌ چه‌ند ریوایه‌تێكى جیاواز هاتووه‌ و جیاوازيى ڕیوایه‌تةكانیش جیاوازى حوكمى هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌: ((عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَعَنْ الزُّهْرِيِّ عَنْ أَبِي سَلَمَةَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ إِذَا سَمِعْتُمْ الْإِقَامَةَ فَامْشُوا إِلَى الصَّلَاةِ وَعَلَيْكُمْ بِالسَّكِينَةِ وَالْوَقَارِ وَلَا تُسْرِعُوا فَمَا أَدْرَكْتُمْ فَصَلُّوا وَمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا)).

به‌ڵام هه‌ر ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ له‌ ڕیوایه‌تى (نه‌سائی) و (ئه‌حمه‌د) و (ئیبن حیبان) و (عبدالرزاق)دا به‌م شێوازه‌ هاتووه‌: ((عن سعيد عن أبي هريرة يرويه عن النبي صلى الله عليه و سلم قال: إذا أتيتم الصلاة فلا تأتوها وأنتم تسعون وأتوها وأنتم تمشون عليكم السكينة فما أدركتم فصلوا وما فاتكم فاقضوا)). به‌لاى هه‌ریه‌كه‌ له‌ (ئه‌بوداود) و (طبرانی) و (سیوطى)شه‌وه‌ به‌مشێوازه‌ هاتووه‌: ((وَإِذَا جَاءَ أَحَدُكُمْ فَلْيَمْشِ نَحْوَ مَا كَانَ يَمْشِى فَلْيُصَلِّ مَا أَدْرَكَهُ وَلْيَقْضِ مَا سَبَقَهُ)). جا ئێمه‌ ئه‌گه‌ر وردببینه‌وه‌ ده‌بینین ڕیوایه‌ته‌كان كه‌مێك جیاوازیان تێدایه‌، ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌ هۆی دروستبوونى (ئیختیلاف)ى حوكم.

بۆ نمونه‌ى ئه‌گه‌ر ڕیوایه‌تى یه‌كه‌م وه‌ربگرین كه‌ هى ئیمامى (بوخاری)ه‌ و به‌ وشه‌ى (ۆمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا) هاتووه‌، ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێ ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك له‌ نوێژى جه‌ماعه‌ت ڕكاتێك یان زیاتر دواكه‌وت، ئه‌و ڕكاته‌ى كه‌ تێیدا ئیقتیداى به‌ ئیمامه‌كه‌وه‌ ده‌كات به‌ ڕكاتى یه‌كه‌م بۆى حسابه‌، ئه‌گه‌رچی ڕكاتى یه‌كه‌مى ئه‌و ده‌كاته‌ ڕكاتى چواره‌مى ئیمامه‌كه‌، بۆیه‌ دواى سه‌لامدانه‌وه‌ى ئیمامه‌كه‌، كه‌ هه‌ڵده‌ستێته‌وه‌ به‌ نیه‌تى ڕكاتى دووه‌م هه‌ڵده‌سێته‌وه‌ و سوره‌تى (فاتیحه‌) و سوره‌تێكیتر ده‌خوێنێت به‌ڵام دوعاى (ئیستیفتاح) ناخوێنێ، وه‌ك ئه‌وه‌ى خۆی به‌ ته‌نها نوێژ بۆ خۆی بكات، وه‌ له‌ ڕكاتى سێیه‌م و چواره‌م ته‌نها سوره‌ى (فاتحه‌) ده‌خوێنێت به‌ بێ هیچ سوره‌تێكیتر، ئه‌مه‌ش بۆچونى ئیمامى (شافیعى)ه‌.

ئه‌گه‌ر ڕیوایه‌تى دووه‌م وه‌ربگرین، كه‌ هى ژماره‌یه‌ك له‌ فه‌رمووده‌ناسانه‌ و بڕگه‌ى (وما فاتكم فاقضوا)ى تێدایه‌، حوكمه‌كه‌ى به‌مشێوازه‌یه‌: ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ نوێژه‌كه‌ دواكه‌وتووه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ڕكاتى چواره‌مدابوو واى حساب ده‌كات ئه‌وه‌ چواره‌م ڕكاتێتى، بۆیه‌ دواى سه‌لامدانه‌وه‌ى ئیمامه‌كه‌ هه‌ڵده‌سێته‌وه‌ و ڕكاته‌كانی ترى ته‌واو ده‌كات، له‌ ڕكاتى یه‌كه‌مى دواى سه‌لامدانه‌وه‌ى ئیمام كاتێك هه‌ڵده‌سێته‌وه‌ وا حساب ده‌كات كه‌ ئه‌مه‌ یه‌كه‌م ڕكاتى نوێژه‌كه‌یه‌تى و دوعاى (ئیستیفتاح) و سوره‌تێكیترى دواى سوره‌تى (فاتیحه‌)ى تێدا ده‌خوێنێ، وه‌ك ئه‌وه‌ى یه‌كه‌م ڕكاتى نوێژه‌كه‌ى بێت، وه‌ له‌ ئه‌خیر ڕكاتى نوێژه‌كه‌یدا ته‌نها سوره‌تى (فاتحه‌) ده‌خوێنێ. ئه‌مه‌ش بۆچونى ئیمامى (ئه‌بوحه‌نیفه‌)یه‌ .

هۆكارى چوارده‌یه‌م/ یاساكانى زمانى عه‌ره‌بی (النحو و الصرف) و شێوازى خوێندنه‌وه‌ى به‌ڵگه‌كه‌:
یاساكانى زمانى عه‌ره‌بی (نه‌حو) و (صه‌رف) و شێوازى خوێندنه‌وه‌ى ده‌قه‌كه‌ هه‌ندێكجار (ئیختیلاف) دێنێته‌ كایه‌وه‌، بۆ نمونه‌ فه‌رموده‌ى: ((ذكاة‌ الجنین ذكاة‌ أمه)) . ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ به‌ دوو ئیعرابی جیاواز ده‌خوێنرێته‌وه‌:

یه‌كه‌م/ ((ذكاة‌ الجنین ذكاة أمه)). ‌وشه‌ى (ذكاة)ى دووه‌م به‌ (فه‌تحه‌) ده‌خوێنرێته‌وه‌، جا ئه‌گه‌ر ئاوا بیخوێنینه‌وه‌ به‌مشێوه‌ مانا ده‌كرێ: سه‌ربڕینى بێچوو، كه‌ له‌ سكى دایكیدابێ به‌ سه‌ربڕینى دایكێتى. واته‌: كه‌ دایكى سه‌ربڕرا بێچووه‌كه‌ش وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ سه‌بڕرابێ، چونكه‌ وه‌ك به‌شێك له‌ له‌شی دایكى وایه‌ و پێویست ناكات بێچووه‌كه‌ سه‌رببڕێت، ئه‌مه‌ش بۆچونى ئیمام (شافیعی) و (ئه‌بوحه‌نیفه‌)یه‌.

دووه‌م/ ((ذكاة‌ الجنین ذكاة أمه)). به‌ (كه‌سره‌)ى (ذكاة‌)ى دووه‌م، ئه‌گه‌ر ئاوا بخوێنرێته‌وه‌ ماناكه‌ى به‌مشێوازه‌یه‌: سه‌بڕینى بێچوو له‌ سكى دایكیدا هه‌روه‌كو سه‌ربڕینى دایكێتى، واته‌ چۆن و به‌ چ شێوازێك دایكى سه‌رده‌بڕرێ ئه‌میش به‌ هه‌مانشێوه‌ سه‌رده‌بڕرێ .

هۆكارى پازده‌یه‌م/ گه‌لێك هۆكاریترى جۆراو جۆر:
گه‌لێك هۆكارى جیاواز و جۆراوجۆرى دیكه‌ هه‌ن كه‌ ئه‌وانیش بوونه‌ته‌ هۆی دروستكردنى (ئیختیلاف)، باسكردن و وردكردنه‌وه‌یان زۆری ده‌وێت، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ى زیاتر باسه‌كه‌ درێژه‌ نه‌كێشێ ته‌نها به‌ سه‌ردێڕ ئاماژه‌یان بۆ ده‌كه‌م:

1ـ ئاگادار نه‌بوون له‌ زانستی (ناسیخ و مه‌نسوخ)ى هه‌ندێك له‌ ده‌قه‌كانى قورئان و فه‌رمووده‌.
2ـ پله‌ى فه‌رمووده‌كه‌ له‌ ڕووى لاوازى و به‌هێزییه‌وه‌ به‌لاى زانایانه‌وه‌.
3ـ بڕوا بوون و متمانه‌ به‌خشین به‌ پیاوانى (سه‌نه‌د)ى ڕیوایه‌ته‌كه‌ به‌لاى هه‌ندێك له‌ زانایان و متمانه‌ پێ نه‌كردنیان به‌لاى هه‌ندێكیتریانه‌وه‌.
4ـ تایبه‌تكردنى به‌ڵگه‌ گشتییه‌كان و كۆتكردنى ڕه‌هاكانیشیان. (العام والخاص، المطلق والمقید).

ئه‌وه‌ى خستمانه‌ڕوو گرنگترین و دیارترین ئه‌و هۆكارانه‌ بوون كه‌ بوونه‌ته‌ هۆی دروستكردنى (ئیختیلاف) له‌لاى هاوه‌ڵان و زانایانى مه‌زنى ئیسلام، به‌مه‌شدا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ڕاجیایی زانایان له‌ بیروبۆچووندا جیاوازییه‌كى جۆری و بابه‌تییه‌ و له‌سه‌ر بنه‌ماى زانست و ژیریی و لۆژیك و ڕاستی و دڵسۆزی دامه‌زراوه‌، نه‌ك باتڵ و بێهوده‌بێ و له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌وا و ئاره‌زوو.

په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:

1- بنوارِة/ أدب الإختلاف فى العلم والدين: 21 ـ 24، أسباب اختلاف الفقهاء فى الأحكام الشرعية، الدكتور مصطفى إبراهيم الزلمي: 22.
2- سورة هود، الآية: 118.
3- أسباب اختلاف الفقهاء فى الأحكام الشرعية، للزلمي: 329.
4- رواه البخاري برقم: 5729، و مسلم، برقم: 5915.
5- سورة البقرة، من الآية: 143.
6- سورة آل عمران، من الآية: 144.
7- رواه البخاري، برقم: 4452.
8- شوفعة: مافيَكي زالَبوونى هاوبةشة كؤنةكةية بة سةر هاوبةشة نويَيةكةدا لة بة مولَككردني ئةو بةشة نويَيةى كة كردويةتية ملَكى خؤي لة بةرامبةر شتيَك. بؤ ويَنة يةكيَك لة هاوبةشةكان بةشة مولَكةكةى خؤي بفرؤشيَتة كةسيَكيتر، ئينجا هاوبةشةكةي تريش بة زؤر ئةو بةشة فرؤشراوة لة كرِيارةكة بستيَنيَتةوة بةو ثارةيةي ثيَي كرِيوة، واتة: هةرضةند كرِيارةكـةش رِازي نةبآ. رِوناكى (رب العاملين)، عبدالله عبدالعزيز هةرتةلى: 3/ 260.
9- رواه مسلم، برقم: 4213.
10- برِوانة/ رِوناكى (رب العالمين)، عبدالله عبدالعزيز هةرتةلى: 3/ 260 ـ 261.
11- رواه أبوداود، برقم: 3518، وابن ماجه، برقم: 2494، وأحمد فى المسند، برقم: 14292.
12- سورة البقرة، من الآية: 228.
13- عيدة: بريتية لةو ماوةيةى كة ئافرةتى ميَرد مردوو ياخود تةلآق دراو، تيَيدا ضاوةرِوانة ونابيَت ثرؤسةى هاوسةرطيرى ئةنجام بدات، تاوةكو ئةو ماوةية تيَنةثةرِيَنيَت وتةواى نةكات.
14- سورة البقرة، الآية: 222.
15- تفسير الجامع لأحكام القرآن، للقرطبي: 2/ 70.
16- سورة البقرة، الآية : 234.
17- سورة الطلاق، الآية : 4.
18- رواه مسلم، برقم: 3796.
19- رواه مسلم، برقم: 3512.
20- رواه البخاري، برقم: 1837، و مسلم، برقم: 3517.
21- رواه أبوداود: 2389، والبيهقي فى الكبرى: 7872، وصححه.
22- غاية المأمول شرح التاج الجامع للأصول: 2/ 70.
23- الموطأ، وِفق رواية يحيى الليثي: 1449.
24- رواه البخاري، برقم: 2079، ومسلم، برقم: 3937.
25- الإختلاف فى العلم والدين: 149.
26- ـ رواه البخاري، برقم: 636.
27- روه النسائي فى الكبرى، برقم: 3441، وعبدالرزاق فى المصنف، برقم: 3399، وأحمد فى المسند، برقم: 10906، وابن حبان وابن خزيمة فى صححيهما.
28- رواه أبوداود، برقم: 763، وأحمد فى المسند، برقم: 7781، والطبراني والسيوطي.
29- أثر الحديث الشريف فى اختلاف الأئمة الفقهاء، محمد عوامة: 47 ـ 48.
30- رواه الحاكم فى المستدرك، برقم: 7108، والطبراني فى الأوسط، برقم: 3606، وأبوداود قى السنن، برقم: 2828، والبيهقي وأحمد وابن ماجه.
31- أثر الحديث الشريف فى اختلاف الأئمة الفقهاء: 53 ـ 55.