پ.د. فرست مرعي
شموئيل جه‌ميل تلكێفى (1841-1917ز) سه‌رۆكێ ڕه‌هبه‌نييا “الهرمزديه“ ئه‌وا باره‌گايێ ئه‌وێ ل ڕۆژهه‌لاتا باژێركێ ئه‌لقوش (= چيايێن باعه‌درێ و داسن د ژێده‌رێن مێژوويدا) ل كوردستانا عيراقێ، ل ژێر ناڤونيشانێ (العلاقات بين الكرسي الرسولي والسريان المشارقه) ب زمانێ ئيتالى په‌رتووكه‌ك به‌لاڤكر، كو به‌شه‌ك ژ ئه‌وان نامه‌يان بخۆڤه دگرت ئه‌وێن دناڤبه‌را به‌تريركێن كه‌نيسه‌يا ڕۆژهه‌لات يا نه‌ستوورى ژلايه‌كى و پاپايێن فاتيكان ژلايه‌كى دى ل سه‌ده‌يێ هه‌ڤده‌يێ زايينى دهاتنه ئالوگۆركرن.
عمانوئيل كورێ شه‌معون جه‌ميل ل تلكێف ل سالا 1841ز ژدايك ببوو، ل سالا 1866ز دچيته دناڤ ژيانا ڕه‌هبه‌نيێ دا، بۆ خواندنێ ل كوليژا (انتشار الايمان) ل ڕوما دهێته هنارتن، هه‌ر ل ئه‌وێرێ ل سالا 1879ز دبيته كاهن، پاشان دزڤڕيته دێرا (السيدة) ل ئه‌لقوش، ل ئه‌وێرێ ل سالا 1880ز قوتابخانه‌يه‌كێ دادمه‌زرينيت داكو برايێن خۆ يێن ڕه‌هبه‌ن لێ فێربكه‌ت، ژلايێ به‌تريرك “ئيليا يێ دوويێ عشرعبو يونان“ (1840-1994ز) دهێته دخازكرن و كارێ سه‌ردانكرنا مه‌سيحيان ل ده‌ڤه‌رێن باكوور يێن دوير (= كوردستانا ناڤين و باكوور – ده‌ڤه‌رێن ئاكرێ، بارزان و هه‌كارى) و ئه‌حوال پرسينا ئه‌وان هاته ڕاسپاردن.
پاشان به‌رتريرك عه‌بد يه‌شوع خه‌يات ئه‌و هنارته ڕۆما وه‌كو بريكارێ به‌تريركى ل ده‌ڤ كورسيا په‌يامبه‌رى، بۆ ماوه‌يێ حه‌فت سالان لێ ما، گه‌له‌ك كار بۆ سه‌رخستنا كاروبارێ كه‌نيسه‌يا كلدانى ئه‌نجامدا، د دويڤدا ل سێ ده‌مێن ژ هه‌ڤجودا ب سه‌رۆكێ گشتى يێ ڕهبه‌نيێ هاته هه‌لبژاردن، يا ئێكێ ل سالا (1881-1884ز) يا دوويێ ل (1887-1894ز) يا سێيێ ل (1900ز هه‌تا مرنا ئه‌وى ل سالا 1917ز) بوو، ل كه‌نيسه‌يا دێرا (السيدة) هاته ب گۆركرن، خودانێ چه‌ندين به‌رهه‌مێن نڤيسينێ بوو، ئاڤاهييه‌ك بۆ سه‌ره‌تاييان ئاڤاكر ل گه‌ل گه‌له‌ك پێرابوونێن دى.
د ئێك ژ ئه‌وان نامه‌ياندا (په‌يوه‌نديێن دناڤبه‌را كورسيا په‌يامبه‌رى و سريانێن ڕۆژهه‌لاتدا) به‌لگه‌نامه‌يێن گه‌له‌ك گرنگ ل دۆر كه‌سايه‌تيه‌كێ كورد ب ناڤێ (بترس جيسى) هاتينه ديتن، ژ خه‌لكێ ئامێديێ و ژ دايك و بابێن موسلمان بوو و باوه‌رى ب مه‌سيحيه‌تێ دئينيت، ديسان ب گه‌رمى به‌ره‌ڤانى ژ مه‌زهه‌بێ كاسوليكى دكر، ئه‌وژى ل دويڤ ڤه‌گێرانا ئه‌وى. يا سه‌ير ئه‌وبوو هه‌رچه‌نده يێ ئامێديانى بوو به‌لێ ب ناڤێ (بترس جيسى يێ فارسى) دهاته ب ناڤكرن، ئامێدى ل ئه‌وى ده‌مى و به‌رێ ئه‌وى ده‌مى و پشتى ئه‌وى ده‌مى پايته‌ختا كه‌ڤنترين ميرنشينا كوردى بوو كو بۆ بترى پێنج سه‌ده‌يان ده‌ستهه‌لات ل ده‌ڤه‌رێ كرى.
ل شه‌شى كانوونا دوويێ ژ سالا 1622ز، پاپا گريگويوس يێ پازدێ (1445-1621ز) المجمع المقدس لنشر الايمان (The College for Propagation of the Faith) دامه‌زراند، دوو كار پێ هاتنه ڕاسپاردن: كاركرن ژبۆ دووباره ئێكگرتنا مه‌سيحيان، و به‌لاڤكرنا باوه‌رێ د ناڤبه‌را بت په‌رستان دا، ل ده‌ستپێكا دامه‌زرندنا خۆدا ژ 13 كاردينال و دوو ئه‌سقف و سكرتێره‌كى پێكدهات، ئێكه‌م كۆمبوونا خۆ ل 14 كانوونا دوويێ ل باره‌گايێ عه‌ميدێ ئێكێ ئه‌نتونيو ساولى گرێدا، ل ئه‌وى ده‌مى بريار هاته‌دان نامه بۆ باليۆزيێن پاپاوى بهێنه هنارتن داكو ل سه‌ر دامه‌زراندنا ئه‌وى مه‌جمه‌عى ئاگه‌هدار ببن، تێدا داخاز ژ ئه‌وان كر ڕاپۆرته‌كێ ل دۆر بارودۆخێ ئايينى يێ ئه‌وان ده‌ڤه‌رێن لێ كار دكه‌ن بده‌نه دياركرن، ديسان ئه‌وان ڕێكاران بده‌نه پشنياركرن كو دشياندا بن ل دويڤ بچن داكو باوه‌رێ به‌لاڤبكه‌ن، ل 22 خزه‌يرانا هه‌مان سال پاپاى برياردا ئه‌و مه‌جمه‌ع بهێته دامه‌زراندن و تێدا ئه‌ركێ كه‌نيسه‌يێ بۆ به‌لاڤكرنا باوه‌ريا مه‌سيحى بهێته ئاماژه‌كرن.
ئه‌وێ مه‌جمه‌عا نوى ل هه‌ردوو كێشوه‌رێن كه‌ڤن و نوى ده‌ست ب پشته‌ڤانيكرنا چالاكيێن په‌يامبه‌ريێ بۆ كه‌نيسه‌يێ كر، و ژ كريارێن موژده‌به‌ريا نه‌ته‌وه‌يى دوير كه‌ڤت ئه‌وا ل ئه‌وى ده‌مى هێزێن داگيركاريا ئه‌وروپى پێ ڕادبوون، هه‌روه‌سا ده‌ستهه‌لاتا ده‌رخستنا بريارێن پێدڤى دايێ داكو كريارا به‌لاڤكرنا باوه‌رێ بهێته كارا كرن.
پشتى پێنج سالان پاپا “ئۆربان يێ هه‌شتێ“ (1623-1644ز) ده‌ست ب دامه‌زراندنا په‌يمانگه‌ها ئۆربانى بۆ به‌لاڤكرنا باوه‌رێ كر) = كوليژا پرۆپاگه‌ندا)، ئه‌وژى ل سالا 1627ز بوو، ب ئارمانجا ئاڤاكرن و په‌ره‌پێدانا كاهنێن پێگير د بوارێن نامه و چاپكرنێ دا، داكو به‌لگه‌نامه و تێكستان ب زمانێن جودا ل چاپ بده‌ن و بۆ گه‌لێن دونيايێ هه‌موويێ د ئاراسته‌كرى بن.
بۆيه‌را كه‌نه‌سى يا هه‌ره ديار ئه‌وا بۆ قۆناغه‌كا نوى ژ كارێ شاندێن مۆژده‌به‌ريێ ل ڕۆژهه‌لات هاتيه دامه‌زراندن، ئه‌وژى بريارا دامه‌زراندنا مه‌جمه‌عێ مۆژده‌ه‌به‌ريێ ب باوه‌رێ (مجمع التبشير بالايمان) بوو ل سالا 1622ز، پاپا گريگوريوس يێ پانزدێ ل دۆر بريارا دامه‌زراندنا ئه‌وى كۆڕى ل دويڤ نامه‌يه‌كێ بۆ كاردينالان دبێژيت: “ئه‌ركێ پاپاى يێ بلند هه‌موو تشتێ گرێداى ب پاقژكرنا نه‌فه‌سان بخۆڤه دگريت، ل پله‌يا ئێكێ ژى، گرنگيدانه ب باوه‌ريا كاسوليكى، ژبه‌ركو حه‌ز ل سه‌ر كاركرنا دوو بابه‌تان هه‌يه ئه‌وژى: يێ ئێكێ پاراستنا ئه‌وێ باوه‌ريێ ل ده‌ڤ باوه‌رداران كو داخواز لێ دكر ب ته‌مامى پاراستنێ ل سه‌ر بكه‌ن هه‌تا ئه‌گه‌ر سزا ژى بن، يا دوويێ به‌لاڤكرنا ئه‌وێ ل ناڤ كه‌سێن بێ باوه‌ر (موسلمان، جيهى و بت په‌رست)، له‌وا كه‌نيسه‌يا پيرۆز بريارا دويڤچوونا دوو پێڕابوونان ده‌رئێخست: يا ئێكێ ڕێكا شه‌رعى بوو ژبه‌ركو حيكمه‌تا باوه‌ريا پيرۆز جێگير كر، يا دوويێ شێوازه‌كى مه‌عنه‌وى يان ژى په‌يامبه‌رى بوو، كو شاندێن مۆژده‌به‌رى به‌رده‌وام ژ كرێكاران (ڕاهبان) ل ناڤ گه‌لێن پێدڤى پێ بتر ژ يێن دى دهاتنه هنارتن“.
ل سالا 1622ز وێستگه‌هه‌كا گرنگ ژ هنارتنا شاندێنموژده‌به‌ريێ به‌ره‌ڤ ڕۆژهه‌لات هاته پێكئينان، ده‌ستپێكرنا ئه‌وان شاندان نه ب شێوازێ به‌ربه‌ستێن سنووردار و گۆشه‌گيربوون بۆ ده‌مه‌كى دياركرى، به‌لكو بۆ مانه‌كا جێگير و د چارچۆڤه‌يێ پرۆژه‌يه‌كى ئێكگرتى ته‌مام دا بوو، ڕاهبێن كبشيون يێن ده‌ستپێكێ بوون گه‌هشتينه وه‌لاتێن ڕۆژهه‌لات، پاشان كرملى، ئۆغستينى، فره‌نسيسكان، عازرى و ل دوماهيێ برايێن واعز (دومنيكان) ل دويڤ ئه‌وان كه‌ڤتن.
ل خوارێ دێ تۆمار و گۆڤارێن قوتابيێن (كوليژا پروباگندا و كوليژا باوه‌ر- الايمان) ڤه‌كۆلين، ل به‌رگێ ئێكێ ژ كۆمه‌كا به‌لگه‌نامه‌يێن سالا (1633-1753ز)، ل كاغه‌زا (15)، ئه‌ڤه هاتيه: “ل (17 ئاب 1647ز) (بترس جيسى يێ فارسى) ژ باژێرێ (ئامێديێ)، ل كوليژا (پرباگندا) هاتييه وه‌رگرتن، ل ئه‌وى ده‌مى ژيێ ئه‌وى نزيكى (24) سالان بوو، (ب ئه‌وێ ڕامانێ سالا بوونا ئه‌وى ل ده‌وروبه‌رێ سالا 1623ز بوويه، ل دويڤ گۆڤارێ)، ئه‌وژى ژ به‌ربژێرسا كاردينال (بربرينو)، و بريارا مه‌جمه‌عى بوو ل 3 خزه‌يرانا هه‌مان سال، ژ دايك و بابێن موسلمان بوو، دگۆت ل دويڤ داخوازا خودێ ل سالا 1641ز هاتيه (روما)، داكو ببيته مه‌سيحى. و ل ئه‌يلولا سالا 1642ز ل كه‌نيسه‌يا (سيدة الجبال) ل (ڕوما) ل سه‌رده‌ستێ موژده‌به‌ر (سكنارولا ) هاته مۆركرن (عمده)، وه‌سى و بريكارێ ئه‌وى به‌رێز كونت (جيسى يێ فره‌نسى) كورێ باليۆزێ شاهێ فره‌نسا بوو ل قوسته‌نتينيه “. بنێره: (المطران عمانويل دلي: مبادرات الاتحاد بين بطاركة بابل و روما في القرن السابع عشر، القسم الخامس، مجلة نجم المشرق، العدد 27، 2001م، ص349-350). دياره كو قوتابيێ كورد (بتڕس جيسى) پشتى بيست سالان ژ دامه‌زراندنا كوليژا پاپاوى ل ئه‌وێ كوليژێ هاتيه وه‌رگرتن.
پشتى بتڕس جيسى پلا كه‌هنوتى (قه‌شه) ب ده‌ستڤه‌ئيناى زڤڕى وه‌لاتێ خۆ (كوردستان)، گه‌له‌ك كار د نامه و مه‌وعيزه‌ياندا كر ب تايبه‌ت ل ئامه‌د (= دياربه‌كر).
ب بۆچوونا ڤه‌كۆله‌رى ئه‌ڤ كورده ئه‌وێ بوويه مه‌سيحى نه‌زڤڕيه باژێر و جهێ ژ دايكبوونا خۆ ئامێديێ – ل دويڤ ڤه‌گێرانا ئيتالى ــ فاتيكانى ــ ژبه‌ر ترسا ئه‌وى ژ مه‌ترسيين نه چاڤه‌رێكرى، كو ب ده‌ركه‌ڤتن ژ ئايينى و كفرێ دهاته تۆمه‌تباركرن، و سزايێ ده‌ركه‌ڤتن ژ ئايينى ل ده‌ڤ موسلمانان كوشتنه، نه‌خاسمه ده‌وله‌تا عوسمانى ئه‌وا ل ئه‌وى ده‌مى ده‌ستهه‌لات د ده‌ستيدا و ميرنشينێن كوردى ئه‌وێن ل ژێر ئالايێ ئه‌وێدا كار ب شه‌ريعه‌تا ئيسلامى دكر.
د دويڤدا، تۆمارێن (كوليژا پروپاگندا) دياردكه‌ن كو ئه‌و كه‌سێ ب ناڤێ (بتڕس) چوويه (ئه‌لقوش)، ل ئه‌وێرێ چاڤپێكه‌ڤتن ل گه‌ل به‌تڕيركێ نه‌ستورى مار ئيليا يێ هه‌شتێ دكه‌ت (1617-1660ز)، ئه‌وێ ب ديتنا ئه‌وى كه‌يڤخۆش بووى و ديت كه‌سه‌كى خه‌مخۆره ل سه‌ر باوه‌ريا مه‌سيحيه‌تێ، و ڤيانه‌كا كوير بۆ كه‌نيسێ و ئێكگرتنا ئه‌وێ ل گه‌ل هه‌موو كه‌نيسه‌يان هه‌يه، ب تايبه‌ت ل گه‌ل ڕوما، ئه‌وێ بۆ ماوه‌يێ چه‌ندين سالان ل ئه‌وێرێ ژيايى و فێرى زمانێ ئيتالى بووى، و هه‌ڤنياسين ل گه‌ل به‌رپرسێن فه‌رمانگه‌هێن ڕومانى هه‌بوو، و به‌تريركى ئه‌و ل گه‌ل دوو كه‌سێن ديتر ب ناڤێ: الاب مه‌رقه‌س و شه‌ماس تيمساوس ڕاسپاردن بچنه ڕوما داكو ئاگه‌هيان ل سه‌ر بارودۆخێ مه‌سيحيێن ڕۆژهه‌لات ب شێوه‌يه‌كى گشتى و كوردستانێ ب شێوه‌يه‌كى تايبه‌ت بده‌نه دياركرن، پشتى ئه‌وێ چه‌ندێ به‌لگه‌نامه هێرشه‌كا دژوار دكه‌نه سه‌ر (بتڕس) و ب ساخته‌كاريێ و بزاڤێن گه‌نده‌ليێ و بكارئينانا نياسينا خۆ ل گه‌ل كه‌سايه‌تيێن كاسوليكى بۆ مه‌ره‌مێن خۆ دهێته تۆمه‌تباركرن.
(بتڕس يێ ئامێديانى) ڕوما بجهـ هێلا، د ڕێكا ڤه‌گه‌ڕيانا خۆ يا دياركريدا داكو بزڤڕيته كوردستانێ، به‌لێ دچيته (حه‌به‌شه)، ئه‌وا خه‌لكێ ئه‌وێ ل دويڤ مه‌زهه‌بێ ئه‌رتۆدوكسى باوه‌رى ب مه‌سيحيه‌تێ هه‌ى، لێ كاهنێن ئه‌رتۆدوكس ئه‌و ئێخسته به‌ر تيره و به‌ران، ل سه‌ر له‌شێ ئه‌وى تژى دبيت ژ به‌ر و تيره‌يان، ب ئه‌ڤێ ڕێكێ ل سه‌ر حه‌زكرنا مه‌سيح ل سالا 1680ز هاته كوشتن، ئه‌وژى ل دويڤ ڤه‌گێرانا (پرۆپاگندا). بنێره: (المطران عمانويل دلي، مبادرات الاتحاد بين بطاركة بابل وروما في القرن السابع عشر، القسم السادس، مجلة نجم المشرق، العدد 27، 2001م،ص486-493).
دياره ئه‌و به‌لگه‌نامه‌يا پاپاوى ئه‌وێ كه‌سايه‌تيا كوردى ژ ئامێديێ ب ناڤێ ئه‌وى يێ ئيسلامى ناده‌نه دياركرن، به‌لكو ناڤونيشانه‌كى دى دده‌نه ئه‌وێ كه‌سايه‌تيا كوردى ب ناڤێ: بتڕس جيسى يێ فارسى، هه‌رچه‌نده ئامێديێ دكه‌ڤيته دلێ كوردستانێ، و جوگرافيا هه‌رێما فارس (باشورێ ئيران ئه‌وا دكه‌ڤيته سه‌ر كه‌نداڤى) گه‌له‌ك دويرى ئه‌وى باژێرى يه ب سه‌دان كيلومه‌تران، لێ به‌رزه‌كرنه ل سه‌ر مێژوو و وجوگرافيا كوردستانێ، جهێ سه‌رنجێ يه كو مه‌تران عمانويل دلى به‌تريركێ كه‌نيسه‌يا بابل ل سه‌ر كلدانان و دوويه‌م كاردينالێ عيراقى ئه‌وێ ژلايێ پاپا بنيكتۆس يێ شانزدێ 2003-2012ز هاتيه دانان و ژ ژدايكبوويێ باژێرێ تلكێف ل سالا 1927ز، ل گۆتارا خۆ يا ب ناڤێ (مبادرات الاتحاد بين بطاركة بابل و روما في القرن السابع عشر) دا ل پشكێن پێنج و شه‌ش ئه‌وێن گۆڤارا (نجم المشرق) ل هه‌ژمارا 27 ل سالا 2001ز، به‌رپه‌رێ 349-350، و ل هه‌ژمارا 28 ل 2001ز، ل به‌رپه‌رێ 486– 493 به‌لاڤكرين،ئاماژه ب ئه‌وێ كيشه‌يێ نه‌كريه كو چه‌وا بترس جيسى يێ فارسى يه و ئه‌و بخۆ خه‌لكێ ئامێديێ بوو؟
ل ئه‌وى سه‌رده‌مى سه‌فه‌ويان حوكوم ل ئيران دكر، ب بۆچوونا هه‌موو مێژوونڤيس و ڤه‌كۆله‌ر و ڕۆژهه‌لاتناسان ئه‌و نه فارسى بوون، ديسان ب بۆچوونا بتريا ميژوونڤيس و ڕۆژهه‌لاتناسان ئه‌و ژ نه‌ژادێتوركينه، بۆ زانين په‌رتووكا (روضة الصفا) جه‌ختێ ل سه‌ر كوردى بوونا ئه‌وێ بنه‌مالێ دكه‌ت.
