دكتۆر عه‌بدولوه‌هاب مه‌سیرى (1938 – 2008) بیرمه‌ند و كۆمه‌ڵناسى ئیسلامى ناسراوتره له‌وه‌ى بناسێندرێت و ژیانێكى پڕاوپڕى له هزر و زانست و به‌خشین به‌سه‌ربردوه، خاوه‌نى بیرێكى تیژ و ڕه‌خنه‌ئامێز و فراوان بووه، له میانه‌ى كێشمه كێشم و لێكدانه‌وه‌ى فیكریى دوور و درێژ و به‌رده‌وامه‌وه گه‌یشتووه به حه‌قیقه‌تى ئیمان و باوه‌ڕهێنان، به‌شێوه‌یه‌ك كه باسكردن لێی هه‌ویرێكه ئاوى زۆر ده‌كێشێت، خوێنه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ده‌توانێت بگه‌ڕێته‌وه بۆ كتێبه گرنگه‌كه‌ى (كاروانى هزریم، له باره‌ى تۆ و ڕیشه و به‌رهه‌میه‌وه – رحلتی الفكریة، فی البذور والجذور والثمار)(1)، له‌وێدا هزرێكى قووڵ ده‌بینێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ى من مه‌به‌ستمه باسی بكه‌م په‌یوه‌ست به دۆسیه‌ى ئه‌م ژماره‌یه‌ى (خاڵ) تێڕوانینى مه‌سیریه بۆ (پرسى ئافره‌ت) له ڕه‌هه‌نده فه‌لسه‌فى و فیكریه‌كه‌یه‌وه، هه‌روه‌ها تێگه‌یشتنى ئه‌و له كاروانى خه‌باتى هه‌موو ئه‌وانه‌ى به دواى مافه‌كانى ئافره‌ته‌وه بوون و هه‌ڵسه‌نگاندن و خوێندنه‌وه‌ى بیروبۆچوونیان له‌م بواره‌دا، ئه‌مه‌ش له كتێبه ناوازه‌كه‌یدا به‌رجه‌سته بووه به ناونیشانى (پرسى ئافره‌ت له نێوان ئازادكردن و چه‌قبه‌ستن له ده‌ورى مێدا)(2)، بۆیه منیش بۆ ئه‌م نوسینه پشتم به‌م كتێبه به‌ستووه.
ئه‌وه‌ى مه‌سیرى جیاده‌كاته‌وه له زۆرێك له بیرمه‌ندان ئه‌وه‌یه خاوه‌نى (شوناسى فیكریی) خۆی بووه، مه‌به‌ست له شوناسى فیكری ئه‌وه‌یه له هه‌موو تێز و به‌رهه‌مه‌كانیدا تایبه‌تمه‌ندى خۆى تێكه‌ڵكردووه و هه‌میشه هه‌ڵوه‌سته‌ى كردووه له‌سه‌ر بابه‌ته‌كان و هه‌ڵى سه‌نگاندوون و ڕاى تایبه‌تى و زاده‌ى بیرى خۆى ده‌ربڕیوه له‌سه‌رییان، هیچكات ناوبانگى كه‌سایه‌تى و بیرمه‌ند و ئاڕاسته فیكریه‌كان چاوبه‌ستى لێ نه‌كردووه، كه شتانێك بڵێت و بنوسێت وه‌كو تووتى به‌بێ تێگه‌یشتن و لێكدانه‌وه، به تایبه‌تى ئه‌و تێز و بابه‌تانه‌ى له ئه‌وروپا و ڕۆژئاواوه هاتوونه‌ته كۆمه‌ڵگا مسوڵمانه‌كان.
ئه‌و ڕه‌خنه ده‌گرێت له‌وانه‌ى به دۆگماییه‌وه دواى ڕۆئاواییه‌كان ده‌كه‌ون و پێیانوایه هه‌رچى لاى ئه‌وانه‌وه بێت بێ سێ و دوو ڕاسته و بۆ ئێمه‌ش ده‌شێت، ئه‌و پێیوایه هه‌موو تێزه ڕۆژئاواییه‌كان له هه‌ر بوارێكدا بن پێویسته ملكه‌چى تێگه‌یشتن و هه‌ڵسه‌نگاندن و ڕه‌خنه لێگرتن بن، چونكه ئه‌وه به‌رهه‌مى 1ینگه‌یه‌كى تایبه‌ت به كۆمه‌ڵگا ڕۆژئاواییه‌كانه و ڕه‌گوڕیشه‌ى لاى ئه‌وانه، پێویسته ئێمه پرسیارمان هه‌بێت له‌سه‌ریان، پرسیارگه‌لێك به‌رهه‌مى تێڕوانین و ئه‌زموونى مێژوویى مرۆڤبوونى خۆمان بێت(3).
له‌م ڕوانگه‌یه‌وه، كاتێك ده‌یه‌وێت باسى (فێمێنیزم) بكات وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كى به‌رگریكردن له مافى ئافره‌ت و مێینه، ده‌یخاته ناو ئه‌و سیاقه كۆمه‌ڵایه‌تی و فیكریه‌ى ڕۆژئاوا كه تێیدا به‌رهه‌مهاتووه، بۆیه ئه‌و وه‌ك كه‌سانیتر شاگه‌شكه نابێت به‌رامبه‌ر ئه‌م چه‌مكه و كوێرانه به شان و باڵیدا هه‌ڵنادات، به‌ڵكو ڕه‌خنه‌ى جددى هه‌یه له‌سه‌رى و به زاده‌ى فه‌لسه‌فه و ئاڕاسته فیكریه‌كانى دواى مۆدێرنه‌ى داده‌نێت كه به ڕاى ئه‌و گۆڕانێكى ڕیشه‌ییان له چه‌مكى (مرۆڤبوون)ى مرۆڤدا كردووه و چیدى (مرۆڤ) سه‌نته‌رى گرنگیپێدان نییه و له گه‌ردوون گه‌وره‌تر نییه، به‌ڵكو شتێكه وه‌ك هه‌موو شته‌كانیتر له‌ناو سروشتدا و مادده‌یه‌كى ئاسایی بوونه.
دكتۆر مه‌سیرى جیاوازى ده‌كات له‌نێوان دوو ئاڕاسته له بزووتنه‌وه‌ى ڕزگاریخوازى ئافره‌تان، ئه‌وانیش بزووتنه‌وه‌كانى ئازادى ئافره‌تان له كۆن و نوێدا، ئه‌و پێیوایه بزووتنه‌وه كۆنه‌كان له ڕوانگه‌ى تاكڕه‌هه‌ندیى مرۆڤبوونه‌وه (هیومانیتى) كاریان له‌سه‌ر مافه‌كانى ئافره‌ت كردووه، بڕوایان وابووه، كه (مرۆڤ) جیاوازه له سروشت و باڵاده‌سته به‌سه‌ریه‌وه و ئه‌و سه‌نته‌ره و ده‌توانێت سروشت تێپه‌ڕێنێت، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه به‌ڵكو به‌و شێوه‌یه‌ى ده‌یه‌وێت ڕامى بكات و دایڕێژێته‌وه، له‌م ڕوانگه‌یه‌شه‌وه داواى یه‌كسانیان ده‌كرد له‌نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كاندا به ژن و پیاوه‌وه.
به‌ڵام بزووتنه‌وه ئازادیخوازه نوێیه‌كان ئه‌م بنچینه فه‌لسه‌فیه‌یان نییه، به‌ڵكه هه‌ر بڕواشیان پێی نییه، ئه‌وان بڕوایان به تاكڕه‌هه‌ندیى ئیمپریالى هه‌یه، واته ململانێى نێوان مرۆڤ و مرۆڤ یان مرۆڤ و سروشت، له‌وش زیاتر هه‌ڵخزاندنى مرۆڤ له سه‌نته‌رى بوون و بڕوابوون به كۆتاییهاتنى چه‌قێكى دیاریكراو و یه‌كسانكردنى مرۆڤ به شته‌كانى سروشت و به ئاژه‌ڵ و دارودره‌خت(4)، وه‌كو ئه‌وه‌ى مرۆڤ هیچ جیاوازیةكى نه‌بێت له‌گه‌ڵ هه‌موو پێكهاته‌كانى سروشتدا و ئاگایی و ئه‌زموونى نه‌ێت و كائینێكى بێ ئه‌قڵ بێت، یان ئاده‌م پێش ئه‌وه‌ى ڕۆحى به به‌ردا بكرێت پارچه‌یه‌ك قوڕ بووبێت و به هه‌ر شێوه‌یه‌كی تر ده‌كرا دروست بكرێت و جیاوازى نه‌بووه له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كانیترى سروشتدا.
ئه‌مه‌ش ئیدیعایه‌كى بێبنه‌ما نییه لاى مه‌سیرى، به‌ڵكو بۆ ئه‌مه نمونه‌ى جه‌ختكردنى به‌رده‌وام ده‌هێنێته‌وه له‌سه‌ر مافه‌كان، مافى پێكهاته جیاوازه‌كان، مافى ڕه‌ش پێست و مافى ئافره‌ت و مافى ئاژه‌ڵ و مافى هاوڕه‌گه‌زباز و هه‌موو مافه جۆراوجۆره‌كانیتر، كه ئاڕاسته فه‌لسه‌فى و فیكریه هاوچه‌رخه‌كان جه‌ختى له‌سه‌ر ده‌كه‌نه‌وه، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات مرۆڤ هه‌میشه له ململانێدا بێت له‌گه‌ڵ مرۆڤه‌كانیتر و سروشتدا.
هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه(تیۆرى نوێى مافه‌كان) داكۆكیه‌كى زۆر و له‌ڕاده‌به‌ده‌ر ده‌كات له (هاوڕه‌گه‌زبازى)، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه نییه، كه له سروشتى ئه‌و كه‌سانه تێبگه‌ن كه توشى ئه‌و لادانه بوون و مافیان پێبده‌ن، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه ئه‌و دیارده‌یه بكه‌ن به حاڵه‌تێكى ئاسایى، ئه‌مه‌ش له باوه‌ڕبوونیانه‌وه‌یه به نه‌مانى پێوه‌رێكى جێگیر بۆ (مرۆڤبوون) و نه‌مانى (مرۆڤ سه‌نته‌رى) له بوونه‌وه‌ردا و یه‌كسانكردنى به هه‌موو شته‌كانى ناو سروشت، ئه‌وان ئه‌و بڕوا جێگیره‌یان هه‌ره‌س پێهێناوه، كه مرۆڤ كائینێكى كۆمه‌ڵایه‌تیه و (مرۆڤبوون) پێوه‌رێكى هاوبه‌ش و نه‌گۆڕه له نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كاندا به جیاوازیه‌كانیانه‌وه، گرنگى بوونى ئه‌م پیوه‌ره‌ش ئه‌وه‌یه، كه هه‌میشه مرۆڤایه‌تى مه‌رجه‌عیه‌تێكى هه‌یه بۆى ده‌گه‌ڕێته‌وه له ژیاندا كه هاوبه‌شه له نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كاندا و شێوه‌ى ژیان و به‌ها و چه‌مكه‌كانیان بۆ دیاریده‌كات، ئه‌و پێوه‌ره پێمان ده‌ڵێت چى شتێك مرۆڤانه‌یه و چی مرۆڤانه نییه، جیامان ده‌كاته‌وه له ئاژه‌ڵ و سروشت و هه‌موو بوونه‌وه‌ر، سه‌روه‌رى به مرۆڤ ده‌به‌خشێت و ده‌یكاته كائینێكى جیا له سروشت، ناسنامه‌ى مرۆڤبوونى ده‌داتێ، كه هه‌موو شته‌كانیتر له‌و بچوكترن و بۆ خزمه‌تى ئه‌و دروستكراون، پێویست ناكات جه‌خت له مافه‌كانى خۆى بكاته‌وه له به‌رامبه‌ر مه‌وجوداتى بوونه‌وه‌ردا، ئه‌مه ئه‌و بڕوایه‌یه، كه ئاڕاسته فیكریه‌كانى (پۆست مۆدێرنه) له‌ده‌ستیانداوه و وا ده‌زانن به‌وه ماف و شكۆ بۆ مرۆڤ ده‌گێڕنه‌وه، به‌ڵام له ڕاستیدا مرۆڤیان له‌ناو بردووه و خاڵیان كردووه‌ته‌وه له به‌هاى مرۆڤبوون.
بۆیه ئه‌و مرۆڤه‌ى ئه‌وان بانگه‌شه بۆ مافه‌كانى ده‌كه‌ن شتێكى بچوكى سه‌ربه‌خۆى زۆر ساده‌یه، تاكڕه‌هه‌نده، ناكۆمه‌ڵایه‌تى و ناشارستانیه، هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى به خێزان و كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ت و مه‌رجه‌عیه‌تى مێژوویى و ئه‌خلاقیه‌وه نییه، به‌ڵكو ته‌نها كۆمه‌ڵێك پێویستى مادديى ساده‌یه، كه كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كان ئیستیغلالى ده‌كه‌ن له پێناوى قازانجى زیاتردا.
ئه‌گه‌رنا بۆچى كه‌س باس له (مافى كۆمه‌ڵایه‌تى) مرۆڤ ناكات؟ كه‌س باسى پرسى گه‌ل و كۆمه‌ڵگا ناكات، كه سه‌روه‌ت و سامانى ده‌دزرێت و له بانكه‌كانى ڕۆژئاوادا داده‌نرێت؟ بۆچى هیچ كه‌سێك داواى ڕاگرتنى چه‌كى كۆمه‌ڵكوژ ناكات كه زۆرترین بودجه‌ى بۆ ته‌رخان ده‌كرێت و هه‌زاران كه‌س له‌ناو ده‌بات؟
جه‌ختكردنه‌وه‌ى به‌رده‌وام له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه خه‌ڵكى هه‌موویان چین و توێژى بچوك و كه‌مینه‌ن و لێكدابڕینیان به‌هۆى شوناسى بچوك بچوكه‌وه، ماناى ئه‌وه‌یه هیچ زۆرینه‌یه‌كى دیاریكراو نییه، ئه‌مه‌ش واتاى نه‌بوونى پێوه‌رێكى مرۆڤایه‌تى جێگیر، به‌مه‌ش هه‌موو شتێك ده‌بێته ڕێژه‌یی و بێسه‌ره‌وبه‌ره‌یى دروست ده‌بێت له مه‌عریفه و ئه‌خلاقدا.
ئه‌م بیروبۆچوون و تێزانه‌ى باسكران چوارچێوه‌ى ڕاسته‌قینه‌ى بزووتنه‌وه‌ى (فێمێنیزم)ن و ئه‌و ژینگه‌یه‌یه، كه تێیدا هاتووه‌ته ئاراوه، به‌ڵام زۆرێك جیاوازى ناكه‌ن له نێوان فێمێنیزم و بزووتنه‌وه ئازادیخوازه‌كانى ژنان، به‌ڵام له ڕاستیدا جیاوازییه‌كى بنه‌ڕه‌تیان هه‌یه، هه‌رچى بزووتنه‌وه ئازادیخوازه‌كانن له چوارچێوه‌ى هیومانیزمدا بڕوایان به سه‌نته‌ربوونى مرۆڤ هه‌یه له بونه‌وه‌ردا، هه‌روه‌ها بڕوایان به‌وه‌یه، كه (مرۆڤبوون) خاڵى هاوبه‌شى نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كانه، كه كۆیان ده‌كاته‌وه به هه‌موو جیاوازیه‌كانیانه‌وه، وه بڕوایان وایه كه مرۆڤ ده‌بێت مرۆڤبوونى له ئینتیماى كۆمه‌ڵایه‌تى و شارستانیه‌وه وه‌ربگرێت، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ژن وه‌ك مرۆڤێك و تاكێكى كۆمه‌ڵگا پێویسته مافه‌كانى ده‌سته‌به‌ر بكرێت له هه‌موو ڕوه‌كانه‌وه و عه‌داله‌ت به‌رپا بكرێت نه‌ك یه‌كسانى، هه‌روه‌ها رۆڵى كۆمه‌ڵایه‌تى ژن له‌به‌رچاو بگیرێت وه (دایك) و په‌روه‌رده‌كار و ڕێكخه‌رى كاروبارى ناومالأ و بڕبڕه‌ى پشتى خێزان.
به‌ڵام (فێمێنیزم) به‌رهه‌مى گۆڕانكارییه‌كى گه‌وره‌یه له تێڕوانینى ڕۆژئاوا بۆ مرۆڤ، به‌شێوه‌یه‌ك سه‌رله‌نوێ مرۆڤ و مرۆڤبوون داڕێژراوه‌ته‌وه، چیدى مرۆڤ ئه‌و مرۆڤه‌ى جاران نه‌ماوه، به‌ڵكو تێڕوانینێكى ماددى و ئابورى و به‌كاڵاكردنى مرۆڤ هاتووه‌ته ئاراوه و به‌ها ماددیگه‌راییه‌كان زاڵبوون به‌سه‌ر ژیاندا، ئه‌مه‌ش وایكردووه گرنگى به ڕۆڵى ژن بدرێت وه‌ك ده‌ستى كار و تواناى ئیشكردن له‌سه‌ر حیسابى به‌ها ئه‌خلاقى و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كاركردن له ماڵه‌وه و له‌ناو خێزاندا.
(كریستۆفه‌ر لاچ)، كه كۆمه‌ڵناسێكى ڕۆژئاواییه تێبینى ئه‌وه‌ى كردووه، كه له كۆتایى شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوه‌وه ئیتر خێزانى ئه‌مریكى نه‌یتوانیوه له‌سه‌ر داهاتى تاكه كه‌سێكى بژیت، به‌ڵكو ژن و دایكى خێزانه‌كه‌ش پێویست بووه له‌سه‌رى ببێته ده‌ستى كار و سه‌رچاوه‌یه‌كى داهات بێت بۆ خێزانه‌كه‌ى، ئه‌مه‌ش وایكردووه واز له ئه‌ركه ئینسانیه ئاساییه‌كه‌ى بهێنێت كه (دایكایه‌تى)یه، و ئه‌ركى نوێ وه‌ربگرێت، به‌مه‌ش كۆتایى به كۆتا سه‌نگه‌ر و په‌ناگاى مرۆڤ هات، كه په‌یوه‌ندى نێوان ژیانى تایبه‌تى تاكه‌كه‌س و ژیانى گشتى ڕێكده‌خست(5).
ڕێنمایى ماددیانه و بڵاوكردنه‌وه‌ى به‌هاى سه‌رمایه‌دارى به‌شێوه‌یه‌كى ترسناك خزێنرایه ناو ژیان و بیركردنه‌وه‌ى تاكه‌كه‌س، به شێوه‌یه‌ك كه (كارى مرۆڤ) بوو به‌و كاره‌ى له به‌رامبه‌ر (بڕێك پاره)دا ده‌یكات و به‌س، هه‌موو چالاكیه‌ك كه مرۆڤێكى نێر یاخود مێ ئه‌نجامى ده‌دات و له‌به‌رامبه‌ریدا پاره‌یه‌ك وه‌رده‌گرێت ناونرا (كار)، به‌مه‌ش زۆر به‌ئاسانى (دایكایه‌تى) و په‌روه‌رده و كارى ناومالَ له پێناسه‌ى كاركردن دوورخرانه‌وه، چونكه له به‌رامبه‌ریدا ژن هیچ پاره‌یه‌ك و پادتشتێكى ماددى وه‌رناگرێت له كاتێكدا سه‌رتاپا ژیانى داگیر ده‌كات، به كورتى كارى ناوماڵى ژن به‌كار حساب ناكرێت چونكه به‌رامبه‌رى ماددى نییه، ته‌نانه‌ت زاراوه‌ى (ژنى ماڵه‌وه) كرا به كارێكى سه‌لبى و بێبایه‌خ و هیچ به‌هایه‌كى بۆ دانانرێت له‌گه‌لَ ئه‌و گرنگیه زۆره‌ى كه له ژیانى تاك و كۆمه‌ڵگادا هه‌یه‌تى.
بۆیه (فێمێنیزم) له دیدگاى عه‌بدولوه‌هاب مه‌سیریه‌وه بریتیه له (چه‌قبه‌ستن له ده‌ورى مێ)، كه به‌رئه‌نجامى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى چه‌مكى (مرۆڤبوون)ه و لادانى مرۆڤ له سه‌نته‌رى گرنگیپێدان و ده‌سه‌ڵاتداربوون به سه‌ر بونه‌وه‌ردا بۆ كائینێكى سروشتى، كه له سروشتدا تواوه‌ته‌وه و پێوه‌رى مرۆڤبوون نه‌ماوه، به‌ڵكو بووه به به‌شێك له سروشت و شتێك له شته‌كان، نرخ جێگاى به‌هاى گرتووه‌ته‌وه و چه‌ندێتى جێگاى چۆنیه‌تى گرتووه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش واتاى ئه‌وه‌یه ژن ده‌توانێت چه‌ند كاربكات و چه‌ند پاره به‌ده‌ست بهێنێت، نه‌ك چ كارێك بكات و كام به‌هایه بچه‌سپێنێت.
بزوتنه‌وه‌ى فێمێنیزم یان (چه‌قبه‌ستن له ده‌ورى مێ) جیاوازیه‌كى قووڵى له‌نێوان ژن و پیاودا دروستكردووه، وه‌كو ئه‌وه‌ى كه هیچ هاوبه‌شێك كۆیان نه‌كاته‌وه، یان مرۆڤبوون جه‌وهه‌رى بوونى هه‌ردوكیان نه‌بێت، چونكه لاى ئه‌وان ژن ته‌نها خۆیه‌تى و ده‌یه‌وێت خۆى بدۆزێته‌وه و خۆى بسه‌لمێنێت له ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌ى كۆمه‌ڵگا، ئه‌و هه‌میشه ده‌بێت له ململانێدا بێت له‌گه‌لأ پیاودا، فێمێنیزم له بزوتنه‌وه‌یه‌كى داواكارى مافى ژنانه‌وه گۆڕاوه بۆ بزوتنه‌وه‌یه‌ك به‌دواى شوناسێكى تایبه‌تى ژندا ده‌گه‌ڕێت، شوناسێك له‌ناو مه‌عریفه و ئه‌نترۆپۆلۆژیادا، كه تایبه‌ت بێت به ڕه‌گه‌زى ژن و بۆ ڕه‌گه‌زى پیاو نه‌شێت، لاى فێمێنیسته‌كان مرۆڤێك نییه دابه‌ش بێت به‌سه‌ر نێر ومێدا، هه‌ریه‌كه‌یان ماف و ئه‌ركى تایبه‌ت به‌خۆى هه‌بێت و بگونجێت له‌گه‌لأ سروشتى خۆیدا، به‌ڵكو (نێر) هه‌یه و (مێ) هه‌یه، ئه‌م دوانه هه‌میشه له ململانێدا بوون بۆ سه‌لماندنى بوونى خۆیان، نه‌ك ئێستا به‌ڵكو به‌درێژایى مێژوو وابووه، پیاو هه‌ر هه‌وڵیداوه ژن كۆنترۆڵ بكات و ژنیش به‌رده‌وام له خه‌مى ڕزگاربوونى خۆیدا بووه، ته‌نانه‌ت هه‌ندێك زۆر دوورتر ده‌ڕۆن و ده‌ڵێن زاڵبوونى پیاو به‌سه‌ر ژندا دواى كۆمه‌ڵێك جه‌نگ هاتووه له سه‌رده‌مانێكى كۆندا كه كۆمه‌ڵگا هه‌موو (ژن سالارى) بووه، خواوه‌نده‌كانیش هه‌ر ژن بوون، به‌ڵام دوایى پیاوان هاتوون و زاڵبوون به‌سه‌ر ژندا و كۆمه‌ڵگایان به‌پێى ویست و بۆچوونى خۆیان داڕشتوه‌ته‌وه.
له‌م تێڕوانینه‌وه بۆ مێژوو بانگه‌شه‌كارانى (چه‌قبه‌ستن له ده‌ورى مێ) داواى پێداچوونه‌وه‌ى سه‌رله‌به‌رى ژیان ده‌كه‌ن و سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ى به تێڕوانینى (مێ سالارى)، چونكه پێیانوایه مێژوو له ڕێڕه‌وى خۆى لایداوه و ده‌بێت سه‌رله‌نوێ بخوێندرێته‌وه، چونكه (نێر) به‌رهه‌میهێناوه و ته‌فسیرى بۆ كردووه، بۆیه نادروسته و ده‌بێت سه‌رله‌نوێ به تێڕوانینى (مێینه) سه‌یربكرێته‌وه.
به‌كورتى، لاى ئه‌وان نێر و مێ دوو ڕه‌گه‌زى له‌یه‌كتر جیان و مرۆڤبوونى هاوبه‌ش له‌نێوانیاندا نییه و به‌رده‌وام له دژایه‌تى و ململانێى یه‌كتردان، ته‌نانه‌ت هه‌ندێك له توندڕه‌وانى ئه‌م ڕه‌وته ده‌ڵێن وشه‌ى (woman -ژن) ده‌بێت ئیملاكه‌ى بگۆڕدرێت چونكه له وشه‌كه‌دا (man) هه‌یه، كه ماناى پیاوه، ئه‌وان ده‌ڵێن پێویسته ژن به‌ئینگلیزى ئاوا بنوسرێت: (womyn).
ئه‌م زیاده‌ڕۆییكردنه له پێداگریى له‌سه‌ر ژن مه‌گه‌ر چى لێ به‌رهه‌مدێت؟ ئه‌وه‌نه‌بێت كه ژن به ته‌واوى خۆى به ڕه‌گه‌زێكى جیاواز و دژ به‌پیاو حساب بكات و به ته‌واوى بایكۆتى پیاو بكات، له‌مه‌شه‌وه (هاوڕه‌گه‌زبازیى) نێوان ژن و ژن دێته‌ئاراوه، چونكه نایه‌وێت پیاو ئیستیغلالى بكات و بۆ كارى سێكسى هاوبه‌شى بكات، له ئه‌نجامدا مندالَ به‌رهه‌م نایه‌ت مه‌گه‌ر به نه‌شته‌رگه‌ریى بێت، كه دیسان پیاو به ناڕاسته‌وخۆیى لایه‌نێكى پڕۆسه‌كه ده‌بێت، به‌مه‌ش كۆمه‌ڵگا به ته‌واوى له مرۆڤبوون ده‌شۆرێت و ڕوو له هه‌ڵوه‌شان و په‌رته‌وازه‌یى ده‌كات، هه‌ریه‌كه له ژن و پیاو ده‌چن به‌لاى سروشتى خۆیانه‌وه و مێژوویه‌ك له ململانێ دروست ده‌بێت و كۆتایى مێژووى چه‌قبه‌ستن له ده‌ورى مێ دێت.
له كۆتاییدا پێویسته‌ئه‌وه بڵێین كه ئه‌م تێڕوانینه‌ى عه‌بدولوه‌هاب مه‌سیرى – وه‌ك خۆى جه‌خت ده‌كاته‌وه – ماناى ئه‌وه نییه ئه‌و ئینكارى پێشێلكردنى مافه‌كانى ژن ده‌كات له كۆمه‌ڵگا ئیسلامى و ڕۆژهه‌ڵاتیه‌كاندا، به‌ڵكو پێیوایه كه كێشه‌یه‌كى قوولَ هه‌یه سه‌باره‌ت به ژن پێویسته چاره‌سه‌ر بكرێت، هه‌رگیز بڕواى وا نییه كه ده‌بێت ژن له چوار دیوارى مالأ نه‌چێته ده‌ره‌وه و كارى سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تى نه‌كات و كرێ وه‌رنه‌گرێت، به‌ڵكو ئه‌و داواى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى ژن ده‌كات له چوارچێوه‌ى خێزان و كۆمه‌ڵگادا و مرۆڤبوون بكرێت به پێوه‌ر، مرۆڤبوونى كۆمه‌ڵایه‌تى به‌و پێیه‌ى هه‌مووان ئه‌ندامى كۆمه‌ڵگایه‌كن، نه‌ك مرۆڤبوونى سروشتى هه‌ڵچنراو له‌سه‌ر ڕق و قین له نێوان نێر و مێ و لێوانلێو له ململانێ له نێوانیاندا، یان بێ به‌هاكردنى مرۆڤ و یه‌كسانكردنى به شته‌كانى سروشت.
ئه‌و چیرۆكى خۆى و هاوژینه‌كه‌ى (د.هودا حیجازى) ده‌گێڕێته‌وه كاتێك چوون بۆ (وڵاته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا) بۆ خوێندن، ده‌ڵێت من له داكۆكیكارانى سه‌رسه‌خت بووم له مافه‌كان ژن – به‌و پێه‌ى ئه‌وكاته هه‌ڵگرى فیكرى ئیسلامى نه‌بووه- و داواى یه‌كسانیم ده‌كرد له هه‌موو شتێكدا، نزیك له‌و تێڕوانینه فێمێنیستیه‌ى سه‌ره‌وه كه باسمانكرد، بۆیه حه‌زم ده‌كرد كه هاوژینه‌كه‌م دكتۆرا به‌ده‌ست بهێنێت.
به‌ڵام ئه‌و ماسته‌ریشى هه‌ندێك به قورسى بۆ ته‌واوكرا، چونكه ده‌یویست له‌پاڵ خویَندنه‌كه‌یدا (دایكایه‌ت)یش بۆ كچه‌كه‌مان بكات، كه ئه‌وكاته منداڵێكى ساوا بوو، دواتر كه فرسه‌تى خوێندنى دكتۆراى بۆ هه‌ڵكه‌وت پێویست یوو به ته‌واوى یه‌كلاببێته‌وه بۆى و كچه‌كه‌مان بباته دایه‌نگا، بۆیه منیش هانمدا كه فرسه‌ته‌كه بقۆزێته‌وه و بخوێنێت، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى بكردایه زوو له ته‌مه‌نى (26) ساڵیدا دكتۆراى وه‌رده‌گرت، به‌ڵام سه‌رم سوڕما كاتێك ڕه‌تیكرده‌وه به‌رده‌وام بێت له خوێندن، چونكه پێیوابوو (دایكایه‌تى) قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندى هاوبه‌شى نێوان دایك و مندالأ له‌و ته‌مه‌نه بچوكه‌دا به‌درێژایى ژیان هاوسه‌نگ نابێته‌وه، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئه‌و منداڵه بێبه‌شده‌بێت له ژیانى منداڵى خۆى چۆنى بوێت ئاوا له خه‌و هه‌ستێت و ژیان به‌سه‌ر به‌رێت به‌ئاسایى.
مه‌سیرى ده‌ڵێت ئه‌و كاته زۆرم پێناخۆش بوو، كه ئه‌و بڕیاره‌یدا، چونكه له‌گه‌ڵ پڕه‌نسیپ و بیروبۆچوونى مندا دژبه‌یه‌ك بوون، له كاتێكدا ئه‌مه حه‌قیقه‌تێكى زۆر ساده‌ى ژیان و بوونه‌وه‌ره، به‌ڵام له كۆتاییدا كچه‌كه‌مان گه‌وره بوو و دایك و كچ هه‌ردووكیان دكتۆرایان به‌ده‌ستهێنا و دنیاش ئاخر نه‌بوو(6).
په‌راوێزه‌كان:
(1) رحلتی الفكریة، فی البذور والجذور والثمار، د.عبدالوهاب المسیری (الهیئة العامة لقصور الثقافة، القاهرة، 2000).
(2) قضیة المرأة بین التحریر والتمركز حول الأنثى، د.عبدالوهاب المسیری (شركة نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع، ط2، 2010).
(3) بڕوانه: قضیة المرأة بین التحریر والتمركز حول الأنثى، ص3.
(4) هه‌مان سه‌رچاوه، ل8-9.
(5) هه‌مان سه‌رچاوه ، ل17.
(6) هه‌مان سه‌رچاوه، ل51.
