نووسينى: عادل صديق عه‌لى
به‌شى يه‌كه‌م/ زه‌مينه‌ى دروستبوونى كۆمارى كوردستانى سوور
باسى يه‌كه‌م/ مێژووى په‌يوه‌ندييه‌كانى كورد و ڕووسيا:
زۆربه‌ى سه‌رچاوه مێژووییه‌كانی به‌تایبه‌ت سه‌ده و نیوێك و سه‌ده‌ی ڕابردوو، له‌وه ده‌دوێن كه كورد له هه‌رێمی قه‌فقاس ژیاوه، واته پێش ئه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه له‌لایه‌ن ڕووسه‌كانه‌وه داگیربكرێت و، سنووره‌كانی سێ ئیمپراتۆریی عوسمانی و ڕووسیا و پاشایه‌تی ئێران دیاری بكرێن(1). ئه‌وكاتيش كوردستان دابه‌ش ببوو به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تانى ئێرانى و عوسمانيدا، گه‌لى كورد له‌لاى سه‌رووى ئێران و له‌لاى ڕۆژهه‌ڵاتى عوسمانييه‌وه هاوسنوور بوو له‌گه‌ڵ قه‌ڵه‌مڕه‌وى ده‌سه‌ڵاتى ڕووس(2).
به‌داگیركردنی ناوچه‌كه له‌لایه‌ن ڕووسیاوه، كه تێكشكانی پاشایه‌تی ئێران و پاشان عوسمانی له ئه‌نجامی زۆر شه‌ڕی خوێناویدا له سه‌رده‌م و قۆناغی جیاجیادا لێكه‌وته‌وه، به‌شێكی كوردستان خرایه سه‌ر ئیمپراتۆریه‌تی ڕووسیا(ڕووسیا به درێژایی سه‌ده‌ی نۆزده، دوو شه‌ڕی گه‌وره‌ی له‌گه‌ڵ ئێراندا واته(1805-1813)و چوار شه‌ڕی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عوسمانی 1805-1813، 1838-1839، 1853-1856، 1877-1878 كردووه). له ئه‌نجامی ئه‌و شه‌ڕانه‌دا كه زۆرجار پارچه‌یه‌كی كوردستان ده‌بووه گۆڕه‌پانی شه‌ڕه دڕندانه و كاولكاره‌كانیان، گه‌لى كوردیش تووشی زیانێكی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی به‌تایبه‌تی گیانی و ئابووری بووه، ناوچه كوردنشینه‌كان له ئاكامی شه‌ڕه‌كانیاندا و به‌پێی په‌یمانه‌كانیان، چه‌ندینجار ده‌ستبه‌ده‌ست كراون، دواین جار، به‌پێی په‌یمانی (بریست لیتۆفیسك)، قارس و ئه‌رده‌هان له‌لایه‌ن به‌لشه‌فییه‌كانه‌وه، به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی و پرسكردن به دانیشتوانیان كه زۆربه‌یان كوردبوون، درانه‌وه به كه‌مالیيه‌كان(3).
شه‌ڕه ماڵوێرانكه‌ره‌كانی ڕووسیا و عوسمانی و ئێرانی پاشایه‌تی له سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا بگره له پاش یه‌كه‌مین جه‌نگی جیهانیشه‌وه زۆربه‌ی هه‌ره زۆریان له‌سه‌ر خاكی كوردستان ڕوویانداوه. كورد زیانێكی یه‌كجار زۆری گیانی و ماڵى لێكه‌وتووه چه‌ند جارێك سنووره‌كانی نێوان ئه‌م سێ ده‌وڵه‌ته داگیركه‌ره به‌هۆی ئه‌م شه‌ڕانه‌وه هه‌ر له‌سه‌ر خاكی كوردستان گۆڕدراون، هه‌رده‌مێك ده‌سه‌ڵاتی یه‌كێكیان به‌سه‌ر هه‌ندێك ناوچه و هه‌رێمی كوردستانه‌وه بووه، به‌وچه‌شنه‌ی كه خۆیان ویستوویانه له‌گه‌ڵ دانیشتوانه‌كه‌یدا جوڵاونه‌ته‌وه، دانیشتوانه‌كه‌یان ده‌ركردووه یان ناچاریان كردوون بۆ شوێنێكی دیكه بگوازنه‌وه، بۆ تێكدانی دیمۆگرافیا و ڕه‌وشی ئه‌تنیكيی و قه‌واره‌ی ناوچه و هه‌ندێ له‌و هه‌رێم و ناوچانه بۆ وێنه: قارس، ئه‌رده‌هان، خۆی، ماكۆ‌و سه‌ڵماس…هتد(4).
سه‌رچاوه ڕووسییه‌كان هه‌تا كۆتاییه‌كانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی، باسیان له دابه‌شبوونی كوردستان به‌سه‌ر سێ ئیمپراتۆری ڕووس و ئێران و عوسمانیدا ده‌كه‌ن، بگره گه‌ڕیده و مێژوونووس و سیخوڕ و پیاوانی له‌شكريی و ڕۆژهه‌ڵاتناس و….. تا ساڵی 1930، واته ساڵی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كوردستانی سوور له‌لایه‌ن ڕژێمی ستالینه‌وه، هه‌موویان دان به‌وه‌دا ده‌نێن كه به‌شێكی كوردستان ده‌كه‌وێته چوارچێوه‌ی ڕووسیا (سۆڤیه‌ت)ه‌وه(5).
له ساڵانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیدا وه‌ك چۆن گه‌لی كورد له‌ژێر كاریگه‌ری بانگه‌وازی جیهاد و به‌ناوی ئیسلامه‌تییه‌وه كه‌وته پشتیوانیكردن له ده‌وڵه‌تی عوسمانی، ڕووسه‌كانیش كه‌وتنه پشتگیریكردن له میلیشیا ئه‌رمه‌نییه‌كان بۆ ئه‌نجامدانی شه‌ڕی قڕكردن له كوردستان(6). فه‌رمانده سه‌ربازییه‌كانی ڕووس كه له‌ژێر كاریگه‌ری سه‌ركرده سه‌ربازییه ڕه‌گه‌زپه‌رست و كوشتارچییه‌كان و كه‌نیسه‌ی ڕووسى ئه‌رسه‌دۆكسیدا بوون هه‌ربۆیه له دوای تێكشكاندنی عوسمانییه‌كان له كوردستان وێرانكاریی و تاڵان و ئابڕوبردنی”كوردانی كافر و بكوژانی ئه‌رمه‌ن”یان ده‌ستپێكرد، شه‌ڕی له‌ناوبردن له شاری (قامیش)وه ده‌ستیپێكرد بۆ وان و بایه‌زید و به خۆی و ڕه‌واندز و خانه‌قین دا تێپه‌ڕی، ڕووسه‌كان خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌یان ناچاری ده‌ربه‌ده‌ری كرد، به ته‌نها له بایه‌زید و ده‌وروبه‌ری ده‌یه‌كی دانیشتوانه‌كه‌ی مابوونه‌وه و سه‌دان گوند وێرانكران، هێزه كرێگرته ئه‌رمه‌نی و ڕووسییه‌كان له دوای شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ری كۆمۆنیستی و له‌كاتی په‌ڕینه‌وه‌یان له به‌ره‌ی ئه‌رزڕووم- زه‌نجان هه‌زاران ئافره‌ت و منداڵی كوردیان كوشت، ڕۆژانی 14و15ی مایسی 1915 شاری وان گه‌وره‌ترین قه‌سابخانه‌ی كورده‌كانی به‌ده‌ستی ئه‌و هێزه ئه‌رمه‌نیانه‌ی كه پێشی هێزه‌كانی ڕووسی كه‌وتبوون به‌خۆوه بینی، ڕووس به‌ڵێنی دابوو شاری وان بگۆڕێ بۆ پایته‌ختی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی به‌ڵێن بوو بۆ ئه‌رمه‌نه‌كانی دروستبكات، نزیكه‌ی (250)هه‌زار له‌و ئه‌رمه‌نانه كۆبوونه‌وه كه بچنه پاڵ ده‌وڵه‌ت و له‌شكری ئه‌رمه‌نی، به پشتیوانی له‌شكری ڕووسی ده‌وڵه‌تی ئه‌ر‌مه‌نیان ڕاگه‌یاند و نه‌خشه‌ی هێرش و پاككردنه‌وه‌ی ویلایه‌تی به‌دلیس و دیاربه‌كر ڕاگه‌یه‌نرا، به‌ڵام هێزه‌كانی ڕووسیا له به‌رامبه‌ر دژه هێرشی عوسمانییه‌كان شكان.
ڕاپۆرته‌كانی ئینگلیز باس له كوشتار و له‌ناوبردنی خه‌ڵكی خانه‌قین كردووه به‌ده‌ستی ڕووسه‌كان، به‌گوێره‌ی ئه‌و ڕاپۆرتانه نزیكه‌ی (500)كه‌سیان له خه‌ڵكی ئه‌و شاره كوشتووه، ئه‌وه سه‌ره‌ڕای قوربانییه زۆره‌كانی گونده‌كانی ده‌وروبه‌ری، سه‌دان كورد له ترسی كوشتاری به كۆمه‌ڵ هه‌ڵهاتن بۆ ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئینگلیز، ڕه‌واندزیش به هه‌مان ده‌ردی سرێبرینیكای بۆسنه و هێرزه‌گۆڤینیای ساڵی 1997 لێ به‌سه‌رهات كه هێزه‌كانی سڕبیا ئه‌نجامیاندا، (ئه‌ندرانیك) ئه‌فسه‌ری ئه‌رمه‌نی تینوو به‌خوێنی كورد نزیكه‌ی (6000) منداڵ و ئافره‌تی ئه‌و شاره‌ی كوشت، به‌شێوه‌یه‌ك له كۆی (3000) منداڵ ته‌نها (60) منداڵ مابوونه‌وه. ڕووس و ئه‌رمه‌نه‌كان (30) گوندیان له برادۆست وێرانكرد، هه‌زاران كه‌س له خه‌ڵكی بادینان له ترسی ئابڕووی خۆیان به‌ره‌و موسڵ هه‌ڵهاتن و به‌شێكیان له شه‌قامه‌كانی موسڵ له برساندا مردن(7).
باسى دووه‌م/ دامه‌زراندنی كۆماری كوردستانی سوور:
دواى سه‌ركه‌وتنى شۆڕش له ڕووسيا(1917)، كه به زيندانى گه‌وره‌ى گه‌لان ناوده‌برا، يه‌كێك له هه‌نگاوه يه‌كه‌مينه‌كانى به‌لشه‌فييه‌كان جاڕنامه‌ى مافه‌كانى گه‌لانى ڕووسيا بوو. له‌گه‌ڵ ڕه‌تكردنه‌وه‌ى سياسه‌تى چه‌وساندنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و ئه‌فراندنى بێمتمانه‌يى و دوژمنايه‌تى له نێوان گه‌لانى ڕووسيادا، كه ده‌سه‌ڵاتدارانى سه‌رده‌مى تساريزم په‌يڕه‌ويان ده‌كرد، جاڕنامه‌كه يه‌كسانى و سه‌روه‌رى گه‌لانى ڕووسياى ڕاگه‌ياند و دانى به‌وه‌دانا كه ئه‌و گه‌لانه مافى ئه‌وه‌يان هه‌يه به ئازادى چاره‌نووسى خۆيان ديارى بكه‌ن به مافى جيابوونه‌وه و دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆى خۆيانه‌وه. هه‌روه‌ك هه‌موو جياكارييه‌كى له نێوان گه‌لانى ڕووسيادا قه‌ده‌غه‌كرد و مافى گه‌شه‌كردنى ئازاديدا به كه‌مينه نه‌ته‌وه‌يى و ئيتنيكييه‌كانى وڵات. به‌پێى ئه‌و جاڕنامه‌يه ده‌بوايه له ماوه‌يه‌كى كورتدا ڕێكارى پێويست بۆ جێبه‌جێكردنى ئه‌و بڕيارانه ده‌ربكرێن. جاڕنامه‌كه به ئيمزاى لينين و ستالين بوو(8). ئه‌ڵبه‌ت به‌ڕه‌چاوكردنى هۆكاره‌كانى مێژوويى و ئيتنۆگرافيى و جوگرافى، سنوورى ئيداريى و نه‌ته‌وه‌ييان بۆ دياريكرا(9).
كورديش يه‌كێك بوو له‌و كه‌مه نه‌ته‌وايه‌تييانه‌ى كه ده‌بوو قه‌واره‌يه‌كى بۆ دروستبكرێت، به‌ڵام كوردانى سۆڤيه‌ت له ساڵانى دواى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر له‌وپه‌ڕى نه‌هامه‌تى و ناڕه‌حه‌تيدا ده‌ژيان، ئه‌وه‌ش به‌هۆى ئه‌و وێرانكاريى و قات و قڕيى و برسێتييه‌ى كه له ئه‌نجامى شه‌ڕى ناوخۆ و هاتنه ناوه‌وه‌ى به‌ريتانيا بۆ باكۆ، هه‌روه‌ها هێرش و په‌لاماره‌كانى سوپاى توركيا بۆ سه‌ر ئه‌رمينيا و ئازربايجان له ساڵى 1918 ڕووبه‌ڕوويان بوويه‌وه(10).
له سه‌ره‌تادا ئازه‌رييه‌كان ناڕازى بوون له دروستكردنى قه‌واره‌يه‌ك بۆ كورد، به‌ڵام له كۆتاييدا يه‌كێك له سه‌ركرده به‌لشه‌فييه ناسراوه‌كان و ياوه‌رى لينين و ستالين، كيره‌ف، كه له ساڵى 1921 كرا به سكرتێرى پارتى كۆمۆنيستى ئازربايجان كاربه‌ده‌ستانى ئازربايجانى ناچار كرد (1923) قه‌زاى كوردستان دابمه‌زرێنن(11)، كه پايته‌خته‌كه‌ى شارى لاچين بوو(12).
ناوچه‌كه، كه به كوردستانى سوور يان قه‌زاى كوردستان(به ڕووسى ئويه‌زد) ئه‌ناسرا، يه‌كه‌يه‌كى كارگێڕيى و ئه‌تنيكى بوو له ئازربايجانى سۆڤيه‌تى له نێوان ساڵانى 1923-1929. ئه‌م هه‌رێمه ناوچه‌يه‌كى فراوانى له‌سه‌ر سنووره‌كانى ئازربايجان و ئه‌رمينيا(ئه‌رمه‌نستان) گرتبووه‌خۆ و ناگوڕنه قه‌ره‌باغى له ئه‌رمينيا جياده‌كرده‌وه(13).
دامه‌زراندنى قه‌زاى كوردستان يان كوردستانى سوور له ئازربايجان به‌پێى ئه‌و بڕياره بوو، هۆى دواكه‌وتنى دامه‌زراندنيشى هه‌تا ساڵى 1923 بۆ دوو هۆى سه‌ره‌كى ده‌گه‌ڕايه‌وه:
1ـ تا نيسانى ساڵى 1920 ده‌سه‌ڵاتى سۆڤيه‌تى له ئازربايجان سه‌رنه‌كه‌وتبوو.
2ـ ئازه‌رييه‌كان نه‌يانده‌ويست قه‌واره‌يه‌كى نه‌ته‌وه‌يى بۆ كورد له‌سه‌ر خاكى ئازربايجان دروست ببێت. ئه‌وان ئه‌وه‌يان به‌مه‌ترسى له‌سه‌ر دواڕۆژى وڵاته‌كه‌يان ده‌زانى و گومان له‌وه نه‌بوو كه ئه‌و قه‌واره‌يه ڕۆژێك دێت ده‌بێته بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌وڵه‌تێكى كوردى، لێره‌وه بوو دژى ئه‌و بيرۆكه‌يه وه‌ستانه‌وه(14).
له‌لايه‌كى ديكه‌وه له پاش شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ره‌وه گۆڕانكارى به‌سه‌ر زۆر شتدا هات، ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ش دوو ئه‌نجامى لێ به‌ده‌ست هات: ئه‌و كوردانه‌ى كه به‌رده‌وام له كۆچ و ڕه‌ودا بوون شوێن و جێگاى خۆيان بۆ دياريكرا، له نێوان ساڵانى 1923-1929 له سه‌رده‌مى لينيندا خوێندنگاى تايبه‌ت به زمانى كوردى كرايه‌وه، هه‌روه‌ها ڕۆژنامه و بڵاوكراوه به زمانى كوردى بڵاوكرايه‌وه(15).
كورده‌كانى سۆڤييه‌ت به‌گشتى له ناوچه كشتوكاڵييه‌كانى ئه‌رمينيا و ئازربايجان و جۆرجيا و ژماره‌يه‌كى تر له كۆماره‌كانى ترى يه‌كێتى سۆڤييه‌ت نيشته‌جێ ببوون(16)[1]. ئه‌وه‌بوو له ناوچه‌یه‌كی ئه‌م به‌شه‌ی كوردستاندا له ئابی 1923 كۆماری كوردستانی سووریان دامه‌زراند و(حسێن گاجیێڤ)یش وه‌ك سه‌رۆكی كۆمیته‌ی به‌ڕێوه‌به‌رێتی (حكومه‌تی خۆجێیی) كوردستانی سوور(17) و ئه‌لياسۆف به به‌ڕێوه‌به‌رى كاروبارى په‌روه‌رده و فێركردنى كوردستان سوور دانران(18).
بێگومان ئه‌وه بوو به كه‌شوهه‌وایه‌كی له‌بار كه دانیشتوانی ئه‌و ناوچه‌یه خۆیان به كورد بزانن و كوردبوونی خۆیان له‌و خاكه‌ی(كوردستان) كه تێیدا ده‌ژین سه‌لماند(19). كۆماره‌كه له شه‌ش ناوچه‌يه‌ك پێكهاتبوو، كه پێيان ده‌گووت دايره(بازنه)، ئه‌وانيش بريتى بوون له: كه‌له‌بجاڕ، قوتوورلى، كوردحاجى، مورادخانلى، قه‌ره‌قشڵاخ و قوبادلى(20). دانيشتوانى ئه‌م ناوچانه كوردى زمان و به ديالێكتى كرمانجى ده‌دوان(جگه‌له قوبادلى)(21). پاشان ئه‌م قه‌زايه گۆڕا و بووبه هه‌رێمى نه‌ته‌وه‌يى كوردستان و خاوه‌نى ئۆتۆنۆمى(22).
سنووره‌كه‌شى به‌م شێوه‌يه بوو، باكووری ناوچه‌ی كوردستانی سوور به‌هێڵی سه‌راورد(خط الراس) زنجیره چیاكانی مراڤ داغی ئه‌م ناوچه‌یه له ناوچه‌ی گه‌نجه جیاده‌كاته‌وه (واته له باكووره‌وه زنجیره چیاكانی مراڤ داغ كوردستان له ناوچه‌ی گه‌نجه جیاده‌كاته‌وه هه‌ورامی)و به هێڵی سه‌راورد زنجیره چیاكانی كانگوور- ئالانگیز كوردستان له‌گه‌ڵ ناوچه‌ی نور=بائێزدی سه‌ر به ئه‌رمینیا هاوسنووره و له باشووری ڕۆژئاوایشه‌وه كوردستان هاوسنووری ناوچه‌كانی شارئورا-ده‌ریلاگیز (دارالگیز)و زه‌نگه‌زوری كۆماری ئه‌رمه‌نستانی سۆڤیه‌ته.
سنووره‌كانی كوردستان له باشووری ڕۆژهه‌ڵاته‌وه به ڕووباری ئاكیردا ده‌ڕوات، تا سنووره‌كانی ناوچه‌ی پێشووی جه‌بره‌ئیل كه له گوندی(ئه‌فه‌ندیله‌ر)ه‌وه ده‌ستپێده‌كات تا له‌و شێنه‌ی كه لقی لای چه‌پی ئه‌م ڕووباره‌وه، واته میل خیلۆڤ، ده‌ڕژێته ئه‌م ڕووباره و سه‌ره‌نجام كوردستان له‌گه‌ڵ ناگورناقه‌ره‌باغ هاوسنووره و، له باشووری ڕۆژهه‌ڵاته‌وه، واته له‌و شوێنه‌ی كه ڕووباری میل خیلۆڤ ده‌ڕژێته ڕووباری ئاكیره‌وه تا زنجیره چیاكانی موراڤداغ(20).
ده‌شتوانين به‌م شێوه‌يه سنووره‌كه‌ى ديارى بكه‌ين، مه‌ڵبه‌ند يان قه‌زاى كوردستان كه‌وتبووه نێوان ناگۆرناقه‌ره‌باغ و ئه‌رمينياوه، واته له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه قه‌ره‌باغ و له ڕۆژئاواشه‌وه ئه‌رمينياى سۆڤيه‌تى، له باشووره‌وه ناوچه‌ى زه‌نگيلان و جوبرانلى له‌سه‌ر سنوورى ئێران و له باكووريشه‌وه چه‌ند ناوچه‌يه‌كى ئازربايجان. مه‌ڵبه‌ندى كوردستان، كه ناوه‌نده‌كه‌ى ئه‌بداڵيار(24) بوو.
ناوچه‌ى كوردستان له‌ڕووى جيۆگرافييه‌وه ده‌كرێ به‌سێ به‌شه‌وه:
1ـ ده‌وروبه‌رى ڕووبارى ئاراس كه ده‌شته و كشتوكاڵى باشى لێ ده‌كرا، وه‌ك: برنج و لۆكه، له زستانانيشدا ده‌بووه له‌وه‌رگاى ئه‌و مه‌ڕ و ماڵاتانه‌ى له زۆزانه‌كانه‌وه داده‌به‌زين.
2ـ بنارى شاخه‌كان، كه به له‌وه‌رگا و پاوانى زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند بوو، هه‌روه‌ها خاوه‌نى زه‌وى كشتوكاڵيش بوو.
3ـ چياكان، كه به‌زستانان ڕێژه‌يه‌كى كه‌مى خه‌ڵكى لێ ده‌مايه‌وه، به‌ڵام هاوينان ده‌بوونه له‌وه‌ڕگا بۆ شوێنى مه‌ڕ و ماڵاته‌كانيان(25).
ژماره‌ى دانيشتوانى كوردستانى سوور به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى مێ.پێچێلينا كه يه‌كێك بووه له ئه‌ندامانى ئه‌و تيمه‌ى ساڵى 1924 سه‌ردانى ناوچه‌كه‌ى كردووه نزيكه‌ى (35-40)هه‌زار كه‌س بووه(26) ، به‌ڵام سه‌رژمێرى 1925 ژماره‌كه‌ى به (52426)كه‌س داناوه، كه له‌و ڕێژه‌يه 72.3% واته (37182)كه‌سيان كورد بوون. ئه‌وه‌ش بڵێين له هه‌ر شه‌ش دايره‌كه، قوبادلى نه‌بێت، كورد زۆرينه بوون(27). دواى ئه‌م سه‌رژمێرييه هيچ سه‌رژمێرييه‌كى ديكه له‌و ناوچه‌يه ئه‌نجام نه‌درا(28). له‌ڕووى مه‌زهه‌بيشه‌وه وه‌ك پێچێلينا ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات، كوردانى ئه‌م ناوچه‌يه شيعه مه‌زهه‌ب بوون(به‌هۆى كارتێكردنى فارسه‌كانه‌وه)، ئه‌وه له‌كاتيكدا كوردانى يه‌ريڤان يان سووننى شافيعى بوون ياخود ئێزدى(29).
دروستكردنی كۆماری كوردستانیش له‌و ناوچه‌یه‌دا ژماره‌یه‌ك فاكته‌ری له پشته‌وه بوو، له‌وانه:
1ـ زۆرینه‌ی دانیشتوانی ناوچه‌كه كوردبوون.
2ـ بانگه‌شه‌ی به‌لشه‌فیييه‌كان سه‌باره‌ت به یه‌كسانی و ئازادی گه‌لان و مافی چاره‌ی خۆنوسینیان، بێگومان كوردیش یه‌كێك بوو له‌و گه‌لانه.
3ـ بۆ ڕاكێشانی كوردی پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان به‌تایبه‌تی باشووری كوردستان، كه ئه‌و كات له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی به‌ریتانیادا بوو.
4ـ ئازه‌ريی و ئه‌رمه‌نییه‌كان كێشه‌یه‌كی زۆریان له‌سه‌ر ناوچه‌ی ناگورناقه‌ره‌باغ هه‌بوو، به دروستكردنی ئه‌و كۆماره كوردییه له نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌دا تاڕاده‌یه‌ك چاره‌سه‌ر ئه‌و كێشه‌یه كرا له‌و ماوه‌یه‌دا.
5ـ داواكاری خه‌ڵكی ناوچه‌كه بۆ دروستكردنی كۆمارێكی كوردی وه‌ك ته‌واوی گه‌لانی تری سۆڤیه‌ت.
6ـ ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی كه ڕووسه‌كان هه‌ر له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌وه به سه‌رۆك هۆز و كه‌سایه‌تیيه دیاره‌كانی ناوچه‌كه‌یان ده‌دا كه ئه‌گه‌ر ناوچه‌كه‌یان ببێته به‌شێك له ڕووسیا ئه‌وا ئه‌وان جیاواز له ئێران و عوسمانیيه‌كان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن و ده‌سه‌ڵاتی زیاتریان پێ ده‌ده‌ن(30).
دواتر له ساڵى 1925 ليژنه‌يه‌كى تايبه‌ت پێكهات بۆ تاوتوێكردنى بارودۆخى قه‌زاى كوردستان، ئه‌و ڕاسپاردانه‌ى كه ئه‌م ليژنه‌يه پێشنيازى كرد و جێبه‌جێ كرا ڕۆڵێكى به‌رچاوى هه‌بوو له گه‌شه‌كردنى ئابووريى و ڕۆشنبيرى قه‌زاكه. له گرنگترين ئه‌و كارانه‌ى كه ئه‌نجامدرا، بريتى بوون له:
1ـ ده‌ركردنى ڕۆژنامه‌ى(كورستانى سۆڤيه‌تى).
2ـ كردنه‌وه‌ى په‌يمانگايه‌كى په‌روه‌رده‌يى هونه‌رى له شارى شوش.
3ـ كردنه‌وه‌ى په‌خشى كه‌ناڵێكى ڕاديۆ به زمانى كوردى.
4ـ بڕياردرا كه منداڵان به زمانى دايك بخوێنن.
5ـ جگه‌له كتێبى قوتابخانه‌كان، چه‌ندين كتێبى كوردى ئه‌ده‌بى و سياسى چاپكران.
6ـ ده‌ستبه‌كاربوونى هه‌موو داموده‌زگا كارگێڕييه‌كانى قه‌زاكه(31).
باسى سييه‌م/ هه‌ڵوێستى هه‌رێمى به‌رامبه‌ر دروستكردنى كوردستانى سنوور:
يه‌كه‌م/ ئه‌رمينيا:
ئه‌رمه‌نييه‌كان ئه‌مه‌يان به هه‌وڵێكى ئازه‌رييه‌كان ده‌زانى بۆ به‌كارهێنانى كورد له دژى ئه‌رمه‌ن و دابڕاندنى هه‌رێمى نه‌گۆڕنه‌قه‌ره‌باغ له ئه‌رمه‌نستان. له‌هه‌مانكاتدا هه‌وڵێكى مۆسكۆ بوو بۆ له‌نێوبردنى دوا پێگه‌ى سه‌ربه‌خۆيى گه‌لى ئه‌رمه‌ن له ناوچه چياييه‌كانى باشوورى قه‌فقاز.
دووه‌م/ يه‌كێتى سۆڤيه‌ت:
بۆ مۆسكۆ ده‌بوايه كوردستانى سوور ڕێگربێت له به‌ريه‌ككه‌وتنى ئازه‌ريى و ئه‌رمه‌نه‌كان و ده‌روازه‌يه‌كيش بێت بۆ گه‌ياندنى په‌يامه‌كانى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر و پارتى كۆمۆنيستى سۆڤيه‌تى به كوردانى ڕۆژهه‌ڵاتى نزيك.
سێيه‌م/ ئازربايجان:
ئازه‌رييه‌كان پێيانوابوو كوردستانى سوور ئامێرێكه به‌ده‌ست مۆسكۆوه بۆ فشارخستنه سه‌ر ئازربايجان بۆئه‌وه‌ى ناچارييان بكات گۆێڕايه‌ڵ و ملكه‌چى مۆسكۆ بن له بواره‌كانى نه‌وت و په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵ جيهانى توركيدا. ترسێكى ديكه‌ى ئازه‌رييه‌كان له‌م هه‌رێمه له‌و ڕاستييه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتبوو ك له 85%ى سه‌رچاوه‌كانى ئاوى ئازربايجان له‌نێو خاكى كوردستانى سووردا بوو(32).
له‌لايه‌كى تره‌وه، بۆ ئازه‌رييه‌كان هه‌بوونى ده‌ڤه‌رێك به‌ناوى كورده‌وه مه‌ترسييه‌كى هه‌ره گه‌وره بوو، چونكه ئه‌و ناوه ئاماژه بوو بۆ هه‌بوونى گرووپێكى ئيتنيكى جياواز له ئازه‌رييه‌كان، له‌كاتێكدا هه‌موو يه‌كه كارگێڕييه‌كانى ترى ئه‌و كۆماره سۆڤێتييه ناوى ئيتنيكييان هه‌ڵنه‌گرتبوو. ئه‌وان له‌وه ده‌ترسان ئه‌مه ببێته بنكه‌يه‌ك بۆ كورده‌كانى قه‌فقاز بۆئه‌وه‌ى له داهاتوودا له‌سه‌ر خاكى ئازربايجان قه‌واره‌يه‌كى نه‌ته‌وه‌ييان بۆ درستبكرێت(33).
هه‌ربۆيه ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م ڕۆژى دامه‌زراندنى كوردستانى سووره‌وه له هه‌وڵى ئه‌وه‌دابوون له‌نێوى ببه‌ن، له‌وپێناوه‌شدا كۆسپ و ته‌گه‌ره‌ى زۆريان خسته به‌رده‌م كامڵبوونى داموده‌گاكانى ئه‌م هه‌رێمه كوردييه. واپێده‌چيت له‌كاتى خۆيدا ده‌سه‌ڵاتى سۆڤيه‌ت له مۆسكۆ ئازه‌رييه‌كانى ناچار كردبێت هه‌رێمى كوردستانى سوور دابمه‌زرێنن، بۆيه هه‌رگيز له دڵه‌وه كاريان بۆ گه‌شه‌كردنى نه‌ده‌كرد. سياسه‌ته‌كانى كاربه‌ده‌ستانى كۆمارى ئازربايجان به‌رامبه‌ر به‌و هه‌رێمه به‌ته‌واوى ئه‌و بۆچوونه پشتڕاست ده‌كاته‌وه كه ئه‌وان له يه‌كه‌مين ڕۆژه‌وه له هه‌وڵى سڕينه‌وه‌يدابوون(34).
به‌نمونه ئه‌وه‌ى زۆر سه‌ير بوو سه‌رۆكى هه‌رێمه كوردييه‌كه كه‌سێكى ئازه‌رى بوو به‌ناوى حسێن گاجیێڤ! داموده‌زگاكانى هه‌رێمه‌كه له شارى شوشێ بوو كه ده‌كه‌وته ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كانى كوردستانى سوور. بيانووشيان ئه‌وه بوو كه له هه‌موو هه‌رێمه‌كه‌دا باڵه‌خانه‌يه‌كى وه‌ها نييه بۆ ڕاييكردنى كاروباره‌كانى ده‌وڵه‌تى ده‌ستبدات. واته هيچ داموده‌زگايه‌كى ده‌وڵه‌تى له‌م هه‌رێمه‌دا نه‌بووه.
هه‌روه‌ك هيچ هه‌وڵێكى جددى نه‌درا بۆ ئاماده‌كردنى كاديرى پێويست له ماوه‌ى ئه‌و شه‌ش ساڵه‌دا كه كوردستانى سوور له ژياندا بوو. بۆ مه‌به‌ستێكى نادروست به‌كارده‌هێنرا، چونكه زۆر گه‌لى ترى ناو يه‌كێتى سۆڤيه‌ت، به‌تايبه‌تى له ئاسياى ناوه‌ڕاست له ئاستى كۆمه‌ڵايه‌تى كورددا بوون، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش له ماوه‌يه‌كى كورتدا كادرى پێويستيان بۆ ئاماده‌كرا و داموده‌زگاى ده‌وڵه‌تييان بۆ دامه‌زرێنرا(35).
هه‌ر له‌و چوارچێوه‌يه‌دا كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕێژه‌ى كوردى هه‌رێمه‌كه له 100% بۆ 73% دانيشوان يه‌كێكى ديكه بوو له هه‌نگاوه‌كانى ئازه‌رييه‌كان له دژى كۆماره‌كه، هه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش به‌پێى هه‌ندێك له سه‌رچاوه‌كان ڕێگه‌يان نه‌دا به‌و دوو هه‌زار كورده‌ى له دواى سه‌ركوتكردنى شۆڕشى شێخ سه‌عيدى پيرانه‌وه(1925) هه‌ڵهاتبوون و په‌نايان بردبووه به‌ر ئازربايجان له كوردستانى سوور جێگير ببن، به‌ڵكو ناچاركران له گوندێكى نوێ به‌ناوى نه‌ريمان ئاباد نيشته‌جێ ببن. له به‌رامبه‌ردا ڕۆژ له دواى ڕۆژ ژماره‌ى ئازه‌رييه‌كان له هه‌رێمه‌كه زيادى ده‌كرد، له ماوه‌ى يه‌ك ساڵدا(1925-1926) ڕێژه‌ى كورديان له 80% وه هێنايه خواره‌وه بۆ 73%، واته به‌ڕێژه‌ى له 7% ڕێژه‌ى كورد له‌و هه‌رێمه كه‌مى كرد. جياله‌وانه‌ش ئازه‌رييه‌كان به‌مه‌به‌سته‌وه ناوچه‌ى قوبادلى كه 98%ى ئازه‌رى بوون و ئه‌وانى ديكه‌ش ئه‌رمه‌ن، بۆ ئه‌وه خستيانه سه‌ر كۆمارى كوردستانى سوور هه‌تا ڕێژه‌ى دانيشتوانى كورد له‌ناو كۆماره‌كه‌دا بهێننه خواره‌وه(36).
هه‌وڵى تواندنه‌وه‌ى كورد و به‌تورك كردنيان پرۆسه‌يه‌كى به‌رده‌وامى ئازه‌رييه‌كان بوو. بۆ گه‌يشتن به‌و ئامانجه ڕێگه نه‌ما نه‌يگرنه‌به‌ر. به‌ر له هه‌موو شتێك شكاندنى كه‌سێتى كورد و ته‌ماشاكردنيان به‌چاوێكى نزم و پێناسه‌كردنيان به كۆچه‌ر، نه‌خوێنده‌وار و دواكه‌وتوو وايان له به‌شێكى زۆرى كوردانى ئه‌و وڵاته كردبوو شه‌رم له كوردبوونى خۆيان بكه‌ن. پێده‌چێت ئه‌مه خه‌سڵه‌تێكى گشتى تورك زمانه‌كان بێت له هه‌ر شوێنێك بن، توركى توركيا له‌م بواره‌دا پێشه‌نگ و ڕێنيشانده‌ره بۆ هه‌موو ئه‌وانى ديكه، ئازه‌ريش چ ئه‌وانه‌ى قه‌وقاز و چ ئه‌وانه‌ى ئێران به هه‌مان شێوه له كورد ده‌ڕوانن و هه‌ڵسوكه‌وتيان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن، ته‌نانه‌ت كه‌مينه‌يه‌كى لاوازى وه‌ك توركمانه‌كانى عێراق به‌هه‌مان چاو سه‌يرى كورد ده‌كه‌ن(37).
به‌شى دووه‌م/ هه‌ڵوه‌شانه‌ى كوردستانى سوور و چاره‌نووسى كوردانى سۆڤيه‌ت
باسى يه‌كه‌م/ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆمار:
دواى مردنى لينين و گه‌يشتنى ستالين به‌ده‌سه‌ڵات ، ڕه‌وشى گه‌لانى سۆڤيه‌ت به‌ته‌واوى به‌ره‌و خراپى گۆڕا، يه‌كێك له‌و نهتهوانه كورد بوو(38) ، به‌تايبه‌ت له كۆتايى بيسته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا ڕه‌وتى مامه‌ڵه‌كان له‌گه‌ڵ كورددا ڕووى له خراپبوون و تێكچوون كرد(39) ، ڕه‌گه‌زپه‌رستانی تورك به پله‌ی یه‌كه‌م و دوای ئه‌وانیش ئازه‌ريى و ئه‌رمه‌نييه‌كان ڕۆڵی به‌رچاویان گێڕا له فشار خستنه سه‌ر سۆڤیه‌تیيه‌كان بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆماری كوردستانی سوور(40) ، ئه‌و ڕه‌وشه‌ش ده‌ره‌نجامى گه‌شه‌كردنى خواستى نه‌ته‌وه‌خوازى بوو له‌ناو سه‌ركرده‌كانى ئازربايجان و ئه‌و بارودۆخه‌ى كه هاتبوويه پێشه‌وه له سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌دا، كه په‌يوه‌ست بوو به په‌يوه‌ندييه دۆستانه‌كانى نێوان يه‌كێتى سۆڤيه‌ت و توركياوه(41). بۆ توركه‌كان وڵاتێكى وه‌ها ده‌ستى نه‌ده‌دا، سۆڤيه‌تيش نه‌يده‌ويست په‌يوه‌ندييه‌كانى له‌گه‌ڵ توركيا تێكبدات(42).
جه‌عفه‌ر باقرۆڤ به سياسه‌تێكى ميكياڤيلييانه كوردانى ناو سنوورى ئازربايجانى به‌ره‌و توانه‌وه په‌لكێش كرد، به‌وكاره‌شى خزمه‌تێكى گه‌وره‌ى به كه‌ماليسته‌كان له توركيا كرد(43) ، له‌وچوارچێوه‌يه‌دا ده‌سه‌ڵاتدارانى ئازربايجان هه‌وڵه‌كانيان خسته‌گه‌ڕ بۆ له‌ناوبردنى ئه‌م ناوچه ئۆتۆنۆمييه‌ى كوردان له كۆماره‌كه‌ياندا(44) ، به‌تايبه‌تى دواى ئه‌وه‌ى كه كيره‌ف بوو به به‌رپرسيارى پارتى كۆمۆنيست له لينينگراد، ڕاسته‌وخۆ هه‌وڵى ئازه‌رييه‌كان بۆ له‌ناوبردنى كوردستانى سوور ده‌ستيپێكرد(45). سه‌ره‌نجام قه‌زاى كوردستان به بڕيارى كۆنگره‌ى سه‌رانسه‌رى سۆڤێتييه‌كانى ئازربايجان له 8ى نيسانى 1929 هه‌ڵوه‌شێنرايه‌وه، ئه‌ويش دواى ئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتدارانى يه‌كێتى سۆڤييه‌ت بڕيارى دروستكردنى هه‌رێم يان ناوچه(ئۆكروگ)يان له جێگه‌ى مه‌ڵبه‌ند يان قه‌زا(ئۆيه‌زد)دا. به‌ڵام جێبه‌جێكردنى بڕياره‌كه‌يان بۆ ده‌سه‌ڵاتدارانى ناوچه‌يى به‌جێهێشتبوو. ده‌سه‌ڵاتدارانى ئازربايجان ئه‌م هه‌له‌يان قۆسته‌وه و كوردستانى سووريان هه‌ڵوه‌شانده‌وه و دايره‌كانيان به‌سه‌ر هه‌رێمى قه‌ره‌باغدا دابه‌شكرد، كه يه‌كێك بوو له‌و هه‌شت ناوچه‌يه‌ى تر. به‌وشێوه‌يه ده‌سه‌ڵاتدارانى ئازربايجان دواى ئه‌وه‌ى چه‌ند ناوچه‌يه‌كى ئازربايجانشينيان خسته سه‌ر قه‌ره‌باغ، توانيان هه‌رێمى ئۆتۆنۆمى ناگۆرنه قه‌ره‌باغ دروستبكه‌ن، كه به‌شێكى به‌رچاوى ئازه‌رى بێت.
هه‌رچه‌نده له‌گه‌ڵ ئه‌و نيازه شاراوه‌ى ئازه‌رييه‌كان به‌رامبه‌ر به كوردستانى سوور، له25/5/1930 كۆميته‌ى جێبه‌جێكردنى ناوه‌ندى ئازربايجانى سۆڤيه‌تى بڕيارى دروستكردنه‌وه‌ى هه‌رێمى كوردستانيدا. ئه‌م هه‌رێمه جگه له ناوچه‌كانى مه‌ڵبه‌ندى كوردستان، ناوچه‌ى زه‌نگيلان و جوبرايليشى له‌سه‌ر بوو، به‌م پێيه له باشووره‌وه سنوورى به‌ته‌واوى به سنوورى ئێرانه‌وه ده‌بوو. ئه‌مجاره‌يان شارۆچكه‌ى لاچين بوو به ناوه‌ندى مه‌ڵبه‌نده‌كه. له‌ڕاستيدا لاچين هه‌ر ئه‌بداڵيار بوو، كه ساڵى 1926 دواى ئه‌وه‌ى فراوانتر كرا، ناوه‌كه‌ى بۆ لاچين گۆڕا. به‌ڵام ئه‌م هه‌رێمه‌ش هه‌تا 8ى ئابى 1930 مايه‌وه و دواتر به‌يه‌كجارى هه‌ڵوه‌شێنرايه‌وه(46). به‌وشێوه‌يه كوردستانى سوور كه وه‌ك خه‌ڵاتى لينين بۆ كورد ته‌ماشا ئه‌كرا، له‌لايه‌ن ستالينه‌وه لێيان وه‌رگيرايه‌وه(47).
به‌بڕواى د.جه‌بار قادر، هۆكارێكى ترى له‌ناوبردنى كوردستانى سوور په‌يوه‌ندى هه‌بووه به سه‌ركوتكردنى جوڵانه‌وه‌كانى كوردييه‌كان له هه‌موو پارچه‌كانى كوردستان له بيسته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوو، به‌و واتايه‌ى يه‌كێتى سۆڤيه‌ت ده‌ستى له‌وه شوشت كورد وه‌ك هێزێكى شۆڕشگێڕ له ڕۆژهه‌ڵاتى نزيك ببنه پێگه بۆ يه‌كێتى سۆڤيه‌ت و بڵاوكردنه‌وه‌ى بير و په‌يامى به‌لشه‌فى.
له‌كۆتاييدا ئازه‌رييه‌كان له‌ژێر په‌رده‌ى گۆڕانكارى كه هه‌موو يه‌كێتى سۆڤيه‌تى گرتبوويه‌وه، قه‌زاى كوردستانيان له‌نێوبرد. ئه‌گه‌رچى په‌يمانى ئه‌وه‌يان دابوو كه جارێكى تر دروستى بكه‌نه‌وه، به‌ڵام دواتر له سه‌رده‌مى سته‌م و ديكتاتۆڕى ڕه‌شى ستاليندا به‌يه‌كجارى له‌بيركرا(48).
باسى دووه‌م/ ڕێ و شوێنه‌كان له دژى كوردانى سۆڤيه‌ت دواى ڕووخانى كۆمار:
هه‌ر دوابه‌دواى له‌ناوبردنى كوردستانى سوور، به‌كارهێنانى وشه‌ى كوردى قه‌ده‌غه‌كرا، له‌گه‌ڵيشيدا به‌شێوه‌يه‌كى ڕه‌سمى ده‌ستكرا به كه‌مكردنه‌وه ژماره‌ى دانيشتوانى كورد، له‌كاتێكدا له ساڵه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى خۆجێيه‌تى كورد ژماره‌ى دانيشتوانى كورد نزيكه‌ى 48هه‌زار كه‌س بوون، به‌ڵام به‌پێى سه‌رژمێرى ساڵى 1979 ته‌نانه‌ت يه‌ك كورديش له‌و ناوچه‌يه نه‌مابوويه‌وه، ئه‌وه له‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر زۆرى منداڵبوون له خێزانه كورده‌كان و گه‌شه‌ى سرووشتى له‌يه‌كبده‌ينه‌وه، ده‌بوو هه‌تا كۆتايى شه‌ڕى دووه‌مى جيهانى ژماره‌ى كوردانى ناوچه‌ى كوردستانى سوور له 100 هه‌زار كه‌س كه‌متر نه‌بێت. سه‌ربارى ئه‌وه‌ش له‌ژێر فشاردا زۆربه‌ى زۆرى كوردانى ئازربايجان زمانى دايك و كلتوور و دابونه‌ريتى خۆيان له‌ده‌ستدا. هه‌مان چاره‌نووس ڕووبه‌ڕووى كوردانى نيشته‌جێى توركمانستانيش بوويه‌وه، به‌پێى هه‌ندێك له خه‌مڵاندنه‌كان له بيسته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا نزيكه‌ى 100 هه‌زار كورد له‌و وڵاته ژياوه، به‌ڵام سه‌رژمێرييه‌كانى دواتر ده‌ريخست ژماره‌ى كورد له‌و وڵاته زۆر كه‌ميكردووه له هه‌موو ئه‌و ناوچانه‌ى كه پێشتر تيايدا ژياون(49).
له‌وه‌ش زياتر فشاری توركه‌كان گه‌یشته ئاستێك، سۆڤیه‌تیيه‌كان له ساڵی 1935دا ڕێگرییان كرد له به‌ستنی كۆنفڕانسی كوردناسی له باكۆ، دواتریش هه‌موو قوتابخانه و په‌یمانگا و دامه‌زراوه كلتوورییه‌كان داخران. ئه‌و داخستنه به‌شێوه‌یه‌ك بوو تا ڕووخانی سۆڤیه‌ت ڕێگه نه‌درا كه ئه‌و جۆره كۆنفرانسانه ببه‌سترێت. ته‌نانه‌ت به‌لشه‌فیيه‌كان پێیانوابوو هه‌موو ئه‌و كۆنفڕانسانه‌ی كوردناسی كه له ده‌ره‌وه به‌ستراون ده‌ستی ئیمپریالیزمیان له پشت بووه. به‌وهۆیه‌شه‌وه ڕێگه‌شیان نه‌داوه به هیچ یه‌كێك له كاربه‌ده‌ستانی باڵای وڵات كه به‌شداری كۆڕ و كۆنفڕانسه كوردییه‌كان بكه‌ن.
سۆڤێتییه‌كان له سه‌ره‌تادا ڕێگرییان ده‌كرد له ئاڵوگۆڕی بڵاوكراوه كوردییه‌كان، دواتر هه‌ستان به داخستنی ڕۆژنامه‌ی (ڕێیا تازه)و دوورخستنه‌وه‌ی نوسه‌ران و ڕۆشنبیرانی كورد به‌بیانووی هه‌ڵوێستی نیشتمانی و نه‌ته‌وایه‌تیان یاخود په‌یوه‌ندییان به نوسه‌رانی كوردی ده‌ره‌وه، دواتر له‌وه زیاتر پێیان لێنا‌و بواریان نه‌دا به هیچ یه‌كێك له چاپكراوه سۆڤێتییه‌كان كه بابه‌ت و وتار له‌سه‌ر كورد و ئه‌لفوبێی كوردی بڵاوبكه‌نه‌وه. هه‌ر له‌و ڕوانگه‌یه‌شه‌وه ده‌توانین بڵێین به‌رهه‌می زۆربه‌ی كوردناسه‌كانی سۆڤیه‌ت به‌رله‌وه‌ی زانستيیانه و مێژوویی و بابه‌تیانه بن ئایدۆلۆژیانه و به‌مه‌به‌ست بووه، به‌گشتی سۆڤیه‌ت توانی بزووتنه‌وه‌ی كورد له په‌یوه‌ندی گرتنی به ڕۆژئاواوه داببڕێ و دووری بخاته‌وه(50).
باسى سێيه‌م/ چاره‌نووسی كوردانی سۆڤیه‌ت دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی كۆماری كوردستانی سوور:
له ڕووى كارگێڕييه‌وه، پاش هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كوردستانی سوور، هه‌ر ناوچه و شارێكی كوردستانیان به‌ناوی”دابه‌شكردنی سسته‌مێكی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی نوێی ئازربایجان”ه‌وه، خسته سه‌ر ناوچه یان هه‌رێم و شاره‌كانی تری ئازربایجان. به‌م چه‌شنه ناوی كورد و كوردستان، یا به‌واتایه‌كی تر قه‌واره‌كه‌یان له فه‌رهه‌نگی سۆڤیه‌تی و ئازربایجانی سۆڤیه‌تیدا سڕییه‌وه(51). له‌لايه‌كى تريشه‌وه له ناوه‌ڕاستى سييه‌كانه‌وه ئيدى كۆتايى به پياده‌كردنى سياسه‌تى كلتووره هه‌مه‌جۆره‌كان هات و له‌وكاته‌وه سياسه‌تى مه‌ركه‌زييه‌ت پياده‌كراوه، به‌شێوه‌يه‌ك هه‌موو بڕياره‌كان له سه‌ره‌وه داده‌به‌زينه خواره‌وه، به‌وه‌ش دوباره كيشه‌ى نێوان ڕووسه‌كان و كه‌مينه نه‌ته‌وايه‌تييه‌كان سه‌ريهه‌ڵدايه‌وه كه يه‌ك له‌وانه كورد بوو(52). دانیشتوانی كوردى ئه‌و وڵاته كه‌وتنه به‌ر شاڵاوی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆی جیاوازی ڕه‌گه‌زيی و تواندنه‌وه‌‌وه، به‌وهۆيه‌شه‌وه ژماره‌یه‌كی زۆریان له ترساندا ناو و ناسنامه و نه‌ته‌وه‌ی خۆیان گۆڕی، بۆئه‌وه‌ی ده‌رنه‌كرێن، یان له‌ناو نه‌چن یان ئيشوكار‌ی خۆیان له‌ده‌ست نه‌ده‌ن یان بتوانن بخوێنن و كاربكه‌ن و له نیشتمانه‌كه‌ی خۆیاندا بمێننه‌وه. ژماره‌یه‌كی ئێجگار زۆر كورد به‌م چه‌شنه هه‌تا ئه‌مڕۆش له‌به‌ر نه‌بوونی قه‌واره و بواری خوێندن توێندراونه‌ته‌وه، به‌ڵام ئه‌مه‌ش واته بێ ده‌نگبوون و تواندنه‌وه‌یان. شانبه‌شانى ئه‌م هه‌نگاوانه قوتابخانه و ڕۆژنامه و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و، به‌گشتی ده‌ستكه‌وته‌كانی گه‌لی كوردیان نه‌هێشت.
كورده‌كانی سۆڤیه‌ت له كاره‌ساتی تریش نه‌پارێزراون(53)، ڕاگواستنى كورده‌كان له‌وديوى قه‌وقازه‌وه بۆ ناوچه‌كانى ترى يه‌كێتى سۆڤيه‌ت ڕۆڵى هه‌بوو له تواندنه‌وه‌يان. به‌نمونه له ساڵى 1937 ده‌ستكرا به ڕاگواستنى به‌شێك له كوردانى ئه‌وديو قه‌وقاز(وه‌ك ڕه‌گه‌زێكى نه‌خوازراو) بۆ كۆماره‌كانى ئاسياى ناوه‌ڕاست و كازاغستان. دواتر له ساڵى 1944 كورد و تورك و هه‌مه‌شييه‌كان له خاكى جۆرجياوه ڕاگوێزران به‌ره‌و هه‌مان ناوچه(54). بیانووشیان بۆ ئه‌م تاوانه گه‌وره‌یه ئه‌وه‌بوو” گوایه به‌ره‌ی قه‌فقاز، له‌به‌ر “كۆمه‌ڵانی گومانلێكراو”یان”بڕوا پێ نه‌كراو”، كه كوردیش خرابووه ئه‌و خانه‌یه‌وه(به به‌هانه‌ی ئاری بوون و هاوهه‌ستییان له‌گه‌ڵ ئه‌ڵمانه‌كاندا یان هاوئاینییان له‌گه‌ڵ توركیادا)و، له‌به‌ر نزیكبوونه‌وه‌ی هێزه‌كانی توركیا و ئه‌ڵمانیا، ده‌بوو پاكبكرێنه‌وه و دوربخرێنه‌وه، نه‌وه‌ك به ده‌ستپێكردنی شه‌ڕ یارمه‌تی ئه‌ڵمانه‌كان و توركه‌كان بده‌ن.
به‌وهۆيه‌شه‌وه كورده‌كانیان له ئازربایجان و ئه‌رمینیاوه گواسته‌وه، زۆربه‌یان بۆ ئاسیای ناوه‌ڕاست و كازاغستان و ئۆزبه‌كستان و سیبيریا. گواستنه‌وه‌كه‌شیان به‌شێوه‌یه‌كی نامرۆڤانه و بێ ئاگاداری پێشوه‌خت و به‌شه‌و بوو، به گه‌مارۆدانی گوند و شاره‌كوردنشینه‌كان و بردنیان به ئۆتۆمبیلی سه‌ربازی بۆ ئێستگه‌كانی شه‌مه‌نده‌فه‌ر و گواستنه‌وه‌یان به شه‌مه‌نده‌فه‌ری تایبه‌ت به ئاژه‌ڵ و بارهه‌ڵگر، به‌بێ ئه‌وه‌ی بهێڵن شتومه‌ك و پێویستی ناوماڵ و سامانیان له‌گه‌ڵ خۆیاندا ببه‌ن. كاتی كۆكردنه‌وه و ناردن و له ڕێگا، ژماره‌یه‌كی زۆریان له‌به‌ر ڕه‌خنه و ناڕه‌زایی ده‌ربڕین له‌لایه‌ن سه‌ربازه‌كانی سوپای سووره‌وه گولله‌باران كران، یان خۆیان له شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كان فڕێداوه‌ته خواره‌وه، ژماره‌یه‌كی زۆریشیان له ڕێگا‌دا به‌هۆى سه‌رما و برسێتی و نه‌بوونی خواردن و… گیانیان له‌ده‌ستداوه، به‌تایبه‌ت به‌ساڵاچووان و منداڵان.
كوردانى سۆڤيه‌ت له‌كاتى ڕاگواستنيان
كاره‌ساتی ژیانی ئه‌و كورده ڕاگوێزراوانه له شوێنی نوێی نیشته‌جێبوونیان، به‌هۆی بارودۆخی نامرۆڤانه و ڕانه‌هاتنه‌وه له‌گه‌ڵ كه‌شوهه‌وای به‌تایبه‌تی سیبيریادا، ئه‌وانی ڕووبه‌ڕووی كاره‌ساتێكی گه‌وره كرده‌وه، له تاراوگه و ئۆردوگا زۆره‌ملێكاندا، ده‌ستبه‌سه‌ر و له‌ژێر كۆنترۆڵ ده‌زگاكانی پاراستنی سۆڤیه‌تدا بوون، گه‌شتكردنیان لێ قه‌ده‌غه‌كرابوو، هه‌روه‌ك پاسپۆرت و ناسنامه‌شیان لێوه‌رگیرابوویه‌وه(55). له‌مباره‌يه‌وه لازاريف ده‌ڵێت:” كورده ڕاگوێزراوه‌كان له‌ژێر چاودێرييه‌كى توندا بوون، مافى سه‌ردان و ده‌رچوونيان نه‌بوو، له بازنه‌ى ئه‌و ناوچانه‌ى كه تيايدا نيشته‌جێ كرابوون، هه‌روه‌ها بێ به‌شكرابوون له مافه ده‌ستوورييه‌كان. ته‌نانه‌ت زۆرێكيان ناچار ده‌بوون ده‌سته‌به‌ردارى ڕه‌گه‌زى و نه‌ته‌وه‌يى خۆيان ببن و بچنه سه‌ر ڕه‌گه‌زى ئازه‌رى ياخود كازاغى يان هه‌ر ڕه‌گه‌زێكى ترى ناوچه‌كه، ئه‌وه‌ش بۆ خۆدوورخستنه‌وه له چه‌وساندنه‌وه ياخود بۆئه‌وه‌ى مافى چوونه ده‌ره‌وه‌يان هه‌بێت بۆ خوێندن(56)”.
ستالین ڕاسته‌وخۆ بڕیاری گولله‌بارانكردنی ده‌ستگیراوانی نه‌ده‌دا، پێویستی به هێزی كرێكار بوو، پێش مردنیان ده‌بوو كار بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی سۆسیالیزم بكه‌ن، كوشتنی یه‌كجاره‌كییان كه‌ڵكێكی ئه‌وتۆی نه‌بوو، ده‌بوو كێڵگه بكێڵن، ئاژه‌ڵ به‌خێو بكه‌ن، ڕێگه ڕابكێشن، بیابانه چۆڵه‌كان ئاوه‌دان بكه‌نه‌وه دواتر بمرن. بۆیه ده‌توانین بڵێین میتۆده‌كانی ستالین له هیتله‌ر و سه‌دام و ئه‌تاتورك ژیرانه‌تر بوون.
به‌كورتی، گولله‌باران كردن و برسیكردن و نه‌خۆشخستن و بێكار كردن و له سه‌رمادا ڕه‌قبوونه‌وه و خۆكوژيی و له خه‌م و ئازاردا مردن و سوكایه‌تیكردن به هه‌موو شێوه‌كانیيه‌وه، وه‌ك ناچاركردن به ڕه‌فتاركردن وه‌ك ئاژه‌ڵ، بگره تا ده‌ستدرێژیكردنه سه‌ر شه‌ره‌ف و نامووس، ناو و نه‌ته‌وه و دابونه‌ریت گۆڕین و ده‌ركردن و داگیركردنی نیشتمان و گۆڕینی ناوی گوند و كانی و شاخ و هه‌رد و ڕووباری وڵات، گۆڕستانی مردووه‌كان خاپوور بكه‌ن، سه‌ردانی كه‌سوكار و ناشتنی ته‌رمی مردووه‌كان، هه‌مووی مۆڵه‌تی ڕه‌سمی بێ و نێرینه‌كان بدزن و بێ سه‌روشوێنیان بكه‌ن(57).
بێ ده‌وڵه‌تی كورد وای له ستالین كرد نه‌ك هه‌ر كوردستانی سوور هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه، به‌ڵكو ئه‌و هه‌موو كاره‌سات و تراژیدیایانه به‌سه‌ر گه‌لی كورددا بهێنێت به‌تایبه‌تی ڕاگواستنی كوردانی ئه‌و وڵاته بۆ كۆماره‌كانی دیكه‌ی سۆڤیه‌ت(58). له ناوخۆدا گوێ به سكاڵاكانی كوردانی ئه‌و وڵاته له‌سه‌ر خراپی ڕه‌وشی ژیانیان نه‌ده‌درا(59) و، به‌هۆى نه‌بوونى ده‌وڵه‌تيشه‌وه نوێنه‌ری نه‌بوو له نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ئه‌وه‌ش وايكردبوو نه‌‌توانێت ناڕه‌زایی دژی سیاسه‌ته‌كانی سۆڤیه‌ت دژی كوردانی ئه‌و وڵاته ده‌رببڕێ(60).
به‌كورتی، ئه‌و سیاسه‌ته‌ی كه سه‌رانی سۆڤێت به‌رامبه‌ر به هاوڵاتیانی كوردی ئه‌و وڵاته هه‌ر له سه‌ره‌تاوه گرتیانه‌به‌ر، به‌رامبه‌ر به هیچ گه‌لێكی دیكه به‌و چه‌شنه نامرۆڤانه و گڵاونه‌بووه(61). سه‌رانی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت و دواتریش ڕووسیا هه‌رگیز بواریان نه‌داوه به كورد ده‌ستی به هیچ پۆستێكی گه‌وره و بچووكی وڵات بگات، ئه‌م حاڵه‌ته له كۆماره‌كانی جۆرجیا و ئه‌رمینیا و ئازربایجانیش هه‌ر به‌وشێوه‌یه بوو(62).
ڕووخانى يه‌كێتى سۆڤيه‌ت گۆڕانكارى گه‌وره‌ى به‌سه‌ر بارودۆخى كوردانى ئه‌و وڵاته‌دا هێنا، كه بوو به‌مايه‌ى تێكچوونى په‌يوه‌ندييه نه‌ته‌وايه‌تييه‌كان له ناوخۆى وڵاتدا به‌تايبه‌تيش كه كاتێك يه‌ك نه‌ته‌وه پێگه‌ى يه‌كه‌مى بۆ خۆى قۆرخكرد له‌ناو كۆماره‌كانى يه‌كێتى سۆڤيه‌تى جاران، ئه‌مانه بوون به‌هۆى تێكچوونى بارودۆخى كه‌مه‌نه‌ته‌وايه‌تييه‌كان به كورديشه‌وه(63)، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش زۆربه‌ی كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كانی ئه‌و وڵاته مافه‌كانیان بۆ گه‌ڕێنرایه‌وه له‌كاتێكدا زۆرێك له‌و نهتهوانه خاوه‌نی خاك و نه‌ته‌وه نه‌بوون، ته‌نها كورد نه‌بێ كه ئه‌و مافه‌ی پێ ڕه‌وانه‌بینرا، ئه‌وه له‌كاتێكدا ده‌سه‌ڵاتدارانی ڕووسیا زۆرباش ئاگاداری كێشه‌ی كورد بوون له‌و وڵاته‌دا. له‌وه‌ش زياتر، له‌به‌رئه‌وه‌ی كوردستانی سوور ده‌كه‌وێته چوارچێوه‌ی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی كه ئه‌رمینیا و ئازربایجان شه‌ڕی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن. كوردانی ئه‌و ناوچه‌یه قوربانی یه‌كه‌می ململانێكانی نێوان ئه‌رمینیا و ئازربایجان، ژماره‌یه‌كی زۆریان ئاواره‌ی ڕووسیا بوون، به‌شێوه‌یه‌ك له‌و یه‌ك ملیۆن و دووسه‌د هه‌زار ئاواره‌ی ناوچه‌ی ناگوڕنه‌قه‌ره‌باغ، نزیكه‌ی (180-200) هه‌زاریان كورد بوون(64) ، كه ئه‌مڕۆ به‌شێكى زۆريان له ناوچه‌كانى: كرانسدار و ستارفرويد و هه‌رێمه‌كانى يارسلاف و تامبوف و شارى مۆسكۆى پايته‌خت ده‌ژين(65).
ده‌رئه‌نجام
دواى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر كۆمه‌ڵێك گۆڕانكارى گرنگ له هه‌لومه‌رجى ناوخۆيى و ده‌ره‌كى سياسه‌تى سۆڤيه‌تى تازه له‌دايكبوودا هاته ئاراوه، يه‌كێك له‌و ڕووداوه گرنگانه بريتى بوو له دروستكردنى قه‌واره‌يه‌ك به‌ناوى كوردستانى سوور، قه‌واره‌كه ئه‌گه‌رچى ته‌مه‌نى كورت بوو(1923-1929)، به‌ڵام كۆمه‌ڵێك كارى گرنگى له‌سه‌ر ئاسته جياوازه‌كان ئه‌نجامدا، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش دروستكردنى قه‌واره‌يه‌ك به‌ناوى كوردستانه‌وه بۆخۆى بابه‌تێكى گرنگ بوو. به‌داخه‌وه هه‌لومه‌رجه ناوخۆيى و هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تييه‌كه وه‌ك هه‌موو جاره‌كانى ديكه له به‌رژه‌وه‌ندى كورد نه‌بوو، ههرئهوهش وايكرد كۆماره ساواكه به‌رگه‌ى ئه‌و هه‌موو ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه و فشاره ناوخۆيى و هه‌رێميانه نه‌گرێت و سه‌رئه‌نجام دواى شه‌ش ساڵ له مانه‌وه‌ى ڕووبه‌ڕووى هه‌ڵوه‌شانه‌وه ببێته‌وه. له‌وه‌ش زياتر دواى ڕووخانى كۆمار كوردانى ئه‌و به‌شه‌ى خاكى كوردستان ڕووبه‌ڕووى كۆمه‌ڵێك سزاى توند كرانه‌وه كه دواجار به كاره‌سات بۆ خه‌ڵكانى دانيشتووى كۆماره‌كه شكايه‌وه، كاره‌ساتێك كه هه‌موو شێوه و سنووره‌كانى جينۆسايدى تێپه‌ڕاند، به‌شێوه‌يه‌ك خاكه‌كه‌يان كرايه سوتماك و خه‌ڵكه‌كه‌ى كرايه ئاردى ناو دڕك و وه‌ك گۆشتى قوربانى به‌سه‌ر ناوچه‌كانى ئاسياى ناوه‌ند و ته‌نانه‌ت سيبريا په‌رت و دابه‌شكران.
ههرئهوهش نا كۆمه‌ڵێك ڕێ و شوێنى تونديان وه‌ك سزا له شوێن و جێگا نوێكانيان به‌سه‌ردا سه‌پاندن كه هه‌ر جۆره لادانێك لێيان يه‌كسان بوو به مه‌رگ، به‌وهۆيه‌شه‌وه ده‌يان هه‌زار مرۆڤى كورد بوونه قوربانى سياسه‌ته‌كانى ستالين و ته‌نانه‌ت به‌شێك له ئازار و مه‌ينه‌تييه‌كانى كوردانى ئه‌و وڵاته هه‌تا ئه‌مڕۆش به‌رده‌وامه. به‌وشێوه‌يه كوردانى ئه‌و وڵاته نه‌ك هه‌ر خاكه‌كه‌يان، به‌ڵكو خودى خۆشيان بوونه قوربانى سياسه‌ته چه‌وت و ديكتاتۆرييه‌كانى ستالين و داموده‌زگاكانى سۆڤيه‌ت.
سه‌رچاوه و په‌راوێزه‌كان:
[1] د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: كوردستانى پشت قه‌فقاس(دۆسيه‌ى تاوانه‌كانى ڕژێمى سۆڤيه‌ت به‌رامبه‌ر به كورده‌كانى ئه‌و وڵاته)، چاپخانه‌ى شڤان، سلێمانى، 2006، ل422.2 نه‌وشيروان مسته‌فا ئه‌مين: كورد و عه‌جه‌م، چ2، سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى ستراتيجى، سلێمانى، 2005، ل218.
3 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل422 ؛ نه‌وشيروان مسته‌فا ئه‌مين: س.پ، ل218-219 ؛ م.أ. هسرتيان: كورد الاتحاد السوڤيتي، ت. د.جبار قادر، گۆڤارى ئه‌كاديمياى كوردى، ژماره(24)، 2013، ص341 ؛ مجموعة من المشتشريقين السوفيت: موضوعات من الكردولوجيا السوفيتية، ت.د.اسماعيل حصاف، ط1، مطبعة خانى(دهۆك)، هولير، 2008، ل10-38 ؛ د.عه‌بدوڵڵا عه‌لياوه‌يى: كوردستان له سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانيدا له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى نۆده‌هه‌مه‌وه هه‌تا جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهان، سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى ستراتيجى، سلێمانى، 2004، ل63.
4 ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل58.
5 ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل442.
6 د.عوسمان عه‌لى: چه‌ند ڵێكۆڵينه‌وه‌يه‌ك ده‌رباره‌ى بزاڤى هاوچه‌رخى كورد، و.كامه‌ران بابان زاده، ب1، چ1، چاپخانه‌ى ڕێنوێ، 2010، ل312.
7 د.عوسمان عه‌لى: س.پ، ل314-315
8 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل77 ؛ د.ڕه‌شاد ميران: كورد له‌مێژه له ناوچه‌كانى قه‌فقاز نيشته‌جێيه له كتێبى(كوردستانێكى ونبوو)، چاپخانه‌ى كارۆ، له بڵاوكراوه‌كانى كوردستانى نوێ، 2016، ل108-109.
9 د.ڕه‌شاد ميران: كورد له‌مێژه، ل109.
10 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: مێژووى كوردستان، و.هوشيار عه‌بدوڵڵا سه‌نگاوى، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر، 2008، ل401.
11 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل78.
12 د.ڕه‌شاد ميران: كورد له‌مێژه، ل108-109.
13 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل78.
14 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل77-78.
15.شترۆهمايه‌ر و ل.ياڵچين هێكمان: كورد له سوريا و ئازربايجان و ئه‌رمه‌نستان، و.ڕێبوار تۆفيق به‌نگينه، له بڵاوكراوه‌كانى ئه‌كاديمياى هۆشياريى و پێگه‌ياندنى كاديران، سلێمانى، 2011، ل32.
16 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل401.
17د.ئارام عه‌لى: دامه‌زراندنى كوردستانى سوور هيچ په‌يوه‌ندى به خواست و نيازى ده‌سه‌ڵاتدارانى ئازربايجانه‌وه نه‌بوو له كتێبى(كوردستانێكى ونبوو)، چاپخانه‌ى كارۆ، له بڵاوكراوه‌كانى كوردستانى نوێ، 2016، ل96.
18 د.ئارام عه‌لى: س.پ، ل96 ؛ مێ.پێچێلينا: گه‌شتێك به كوردستانى سۆڤيه‌تدا، و.د.ڕشاد ميران له كتێبى (چه‌ند بابه‌تێكى ئيتنۆكۆمه‌ڵايه‌تى)، ب1و2، چ1، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر، 2016، ل282.
19 ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل77.
20 ئارام عه‌لى: س.پ، ل96 ؛ كلكشار نۆره‌مار: ڕه‌وشى كوردى ئه‌رمه‌نستان له كۆنه‌وه تا ئه‌مڕۆ، و,دلاوه‌ر عوسمان، ڕۆژئنامه‌ى كوردستانى نوێ، ژماره(6890)، هه‌ينى و شه‌ممه 5و6/2/2016، ل7 ؛ عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: كوردستانى سوور له كێشمه‌كيشى نێوان ئازربايجان و ئه‌رمه‌نستاندا، فۆكه‌س، ژماره(1)، ته‌موزى 2016، ل71.
21 مێ.پێچێلينا: س.پ، ل282.
22 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل401-402.
23 ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل72-73.
24 لاچين هه‌تا ئه‌و ساڵه بريتى بوو له ئاواييه‌ك به ئه‌بداڵيار ئه‌ناسرا. (د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م ڕۆژى دامه‌زراندنى كوردست.انى سووره‌وه له هه‌وڵى ئه‌وه‌دابوون له‌ناوى ببه‌ن له كتێبى(كوردستانێكى ونبوو)، چاپخانه‌ى كارۆ، له بڵاوكراوه‌كانى كوردستانى نوێ، 2016، ل78)
25 مێ.پێچێلينا: س.پ، ل283-284.
26 ه.س، ل282-283 ؛ پ.ى.ئه‌ڤير يانۆڤ: كورد له جه‌نگى ڕووسيا له‌گه‌ل ئێران و توركيادا (بارودۆخى سياسى كوردى توركيا و ئێران و ڕووسيا)، و. د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى، له بڵاوكراوه‌كانى مه‌كته‌بى بيرو هۆشيارى، سلێمانى، 2004، ل321.
27 د.ئارام عه‌لى: س.پ، ل96 ؛ كلكشار نۆره‌مار: س.پ، ل7 ؛ عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72.
28 عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72.
20 مێ.پێچێلينا: س.پ، ل283.
30 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل106-107.
31 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل402.
32 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل79.
33 ه.س، ل82
34 ه.س، ل80.
35 ه.س، ل83.
36 عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72
37 د. جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل80-81.
38 د.ڕه‌شاد ميران: كورد له‌مێژه، ل109.
39 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل402.
40 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل108.
41 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل402.
42 كلكشار نۆره‌مار: س.پ، ل7.
43 ه.س، 7. عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72.
44 د.ڕه‌شاد ميران: كورد له‌مێژه، ل109.
45 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل79.
46 د.ئارام عه‌لى: س.پ، ل96-97. عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72.
47 عه‌لى ئه‌سغه‌ر فه‌ريدى: س.پ، ل72.
48 د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل82.
49 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل402-403.
50 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل107-113.
51 ه.س، ل443.
52 م.شترۆهمايه‌ر و ل.ياڵچين هێكمان: س.پ، ل33 ؛ د.ئارام عه‌لى: س.پ، ل97-98
53 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل443.
54 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل403 ؛ م.أ. هسرتيان: م.س، ص345 ؛ م.شترۆهمايه‌ر و ل.ياڵچين هێكمان: س.پ، ل32.
55 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل444.
56 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل403.
57 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل176.
58 ه.س، ل436.
59 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل177.
60 ه.س، ل432.
61 ه.س، ل113.
62 ه.س، ل228.
63 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل410.
64 د.ئه‌فراسياو هه‌ورامى: س.پ، ل441 ؛ د.جه‌بار قادر: ئازه‌رييه‌كان له يه‌كه‌م، ل84.
65 م.س.لازاريف و ئه‌وانى تر: س.پ، ل411.
– ئه‌م بابه‌ته له‌ژماره (32)گۆڤاری خاڵ بڵاوكراوه‌ته‌وه..
