ڕۆڵى ئايين له سه‌رهه‌ڵدانى ڕۆژهه‌ڵاتناسى و پرۆسه داگيركارييه‌كاندا، ئه‌ڵمانيا به‌نموونه
ڕۆژهه‌ڵاتناسى:
خۆرهه‌ڵاتناسى، كه به عه‌ره‌بى(استشراق) و به فارسى(خاورشناسى) و به ئينگليزى (Orientalism)ى پێ ده‌ڵێن، كاتێك خۆرئاواييه‌كان خۆيان پێناسه‌ى ده‌كه‌ن جياوازه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى خۆرهه‌ڵاتييه‌كان پێناسه‌ى ده‌كه‌ن، به‌لاى خۆرئاواييه‌كانه‌وه، خۆرهه‌ڵاتناسى بريتييه له‌و ديسپلينانه‌ى كه ئامانجيان لێكۆڵينه‌وه‌يه له شارستانييه‌تى خۆرهه‌ڵات، خۆرهه‌ڵاتناسيش به‌وه پێناسه ده‌كه‌ن هه‌ركه‌سێكه شاره‌زا و پشپۆڕ بێت له زمان و ئه‌ده‌بياتى خۆرهه‌ڵات. يان ده‌توانين بڵێين ڕۆژهه‌ڵاتناسى ته‌وژمێكى فيكرييه له‌و لێكۆڵينه‌وه و ديراسه هه‌مه‌چه‌شنانه‌دا ڕه‌نگيداوه‌ته‌وه، كه ده‌رباره‌ى ڕۆژهه‌ڵات و گه‌لانى مسوڵمان نوسراون و تياياندا ڕۆژئاواييه‌كان له ئايين و زمان و ئه‌ده‌ب و شارستانييه‌ت و كلتوورى ڕۆژهه‌ڵاتيان كۆڵيوه‌ته‌وه.
وه‌ك ده‌بينين ئه‌م پێناسانه گشتين و له ڕێگاى ئه‌رك و جۆرى كاره‌كه‌وه دياريكراوه، له هه‌موو خۆرئاواش به‌وجۆره پێناسه ده‌كرێت، به‌و واتايه‌ى كه هه‌موويان له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌كه كۆك و ته‌بان، كه‌چى خۆرهه‌ڵاتناسى و خۆرهه‌ڵات به‌لاى خۆرهه‌ڵاته‌وه به‌تايبه‌تى له‌لاى هه‌ندێك له عه‌ره‌به‌كان شتێكى زۆر جياوازه، ته‌نانه‌ت هه‌ندێكيان زۆر به‌توندى دژى خۆرهه‌ڵاتناسى ده‌وه‌ستنه‌وه، به‌نمونه هه‌ريه‌كه له ئيدوارد سه‌عيد و د.شكرى النجار پێيانوايه شێوازێكى خۆرئاوايه بۆ تيگه‌يشتن و كۆنترۆڵكردنى خۆهه‌ڵات، كه‌سێتى خۆرهه‌ڵاتناسيش له سيخوڕێك زياتر نييه.
مێژووى سه‌رهه‌ڵدانى ڕۆژهه‌ڵاتناسى:
ئه‌گه‌رچى په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوا و به‌ريه‌كه‌وتنيان مێژوويه‌كى دوورودرێژ و كۆنى هه‌يه، به‌ڵام بابه‌تى ڕۆژهه‌ڵاتناسى وه‌ك ديارده‌يه‌كى مێژوويى له‌گه‌ڵ جه‌نگى خاچپه‌ره‌سته‌كان له سه‌ده‌ى يانزه‌وه زياتر سه‌ريهه‌ڵدا. به‌كورتى ڕۆژهه‌ڵاتناسى ديارده‌يه‌كه وه‌ك مه‌نزومه‌يه‌كى هزرى جۆراوجۆر له سه‌رده‌مێكى دياريكراوه‌وه و له قۆناغێك له قۆناغه‌كانى په‌ره‌سه‌ندنى په‌يوه‌ندى ڕۆژئاواوه به ڕۆژهه‌ڵات سه‌ريهه‌ڵداوه، ڕه‌گى ئه‌م ديارده‌يه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ قۆناغى سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاست و تيايدا به كاريگه‌رى هه‌ندێك فاكته‌ر ڕۆژئاوا كه‌وته خۆ بۆ ناسينى ڕۆژهه‌ڵات و پاشان له قۆناغى دواتردا له‌گه‌ڵ گۆڕانى ئاڕاسته‌ى هزرى ڕۆژئاوا له‌لايه‌ك و گۆڕانى بارودۆخى ڕۆژهه‌ڵات و په‌يوه‌ندى نێوان ئه‌و دوو جيهانه له‌لايه‌كى ديكه‌وه ئه‌مانه بوونه هۆى ئه‌وه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتناسيش وه‌ك حه‌قلێكى سه‌ربه‌خۆ ديدوبۆچوونى تايبه‌ت به‌خۆيان هه‌بێت له‌مه‌ڕ ڕۆژهه‌ڵات و كه‌لتووره‌كه‌ى، ئه‌م ديدو بۆچوونانه‌ش له شێوه‌ى تيۆر و گريمانه‌ى جۆراوجۆره‌وه له‌ناو لێكۆڵينه‌وه ڕۆژهه‌ڵاتناسييه‌كاندا ڕه‌نگيداوه‌ته‌وه.
ڕوونتر بڵێين ڕه‌گى بزاڤى ڕۆژهه‌ڵاتناسى له سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاسته‌وه له‌گه‌ڵ ڕوودان و په‌ره‌سه‌ندنى جه‌نگى خاچپه‌رسته‌كان هاته‌كايه‌وه، كه به‌هۆيه‌وه ڕۆژهه‌ڵات له‌و سه‌رده‌مه‌دا بوويه مايه‌ى بايه‌خپێدان له‌لايه‌ن جيهانى مه‌سيحى ڕۆژئاواوه. دواتر ئه‌م بابه‌ته وه‌ك زانستێك و بوارێكى مه‌عريفى له خورئاوا به‌ڕه‌سمى له‌لايه‌ن كڵێساوه له ڤييه‌ننا ساڵى 1312ز بڕيارى له‌سه‌ر دراوه، له‌گه‌ڵيدا كۆمه‌ڵيك كورسى بۆ خويندنى زمانه‌كانى(عه‌ره‌بى، يۆنانى، عيبرى، سريانى) له زانكۆكانى پاريس و ئۆكسفۆرد و پۆلۆنيا و ئه‌فينيۆن و سلامنكاى بۆ ته‌رخانكرا.
دواتر له سه‌ده‌ى شازده‌دا له فه‌ڕه‌نساش خۆرهه‌ڵاتناسى وه‌ك زانستێك به‌شێوه‌يه‌كى ڕه‌سمى چه‌سپا، له ساڵى 1530ز له پاريس كۆلێژى شاهانه كرايه‌وه كه تيايدا زمانه‌كانى يۆنانى و عيبرى ده‌خوێنرا، لێره‌وه ورده ورده له ئه‌نجامى پێشكه‌وتنى بازرگانى نێوان خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوا، په‌يوه‌ندى ديپلۆماسيى و سياسى نێوان فه‌ڕه‌نسا و خۆرهه‌ڵاتيش په‌ره‌ى سه‌ند. ئه‌وه‌بوو له سه‌ده‌ى شانزه‌دا فه‌ڕه‌نسا باڵيۆزخانه‌ى خۆى له پايته‌ختى هه‌ردوو ده‌وڵه‌تى عوسمانيى و سه‌فه‌وى كرده‌وه. پاشان بايه‌خدانى ئه‌وروپييه‌كان به‌گشتى و فه‌ڕه‌نسا به‌تايبه‌تى به خۆرهه‌ڵات و كلتووره‌كه‌يان په‌ره‌ى سه‌ند. بۆ نموونه ژماره‌ى كتێبه وه‌رگێڕاوه‌كان بۆ زمانى فه‌ڕه‌نسى گه‌يشته 800 كتێب، له‌كاتێكدا له نێوان ساڵانى 1650-1700 ته‌نها 84 كتێب وه‌رگێڕدرابوون. ئه‌وه‌ش كاريگه‌رى دانا له‌سه‌ر پێشكه‌وتنى په‌يوه‌ندى كلتوورى نێوان ئه‌وروپا و خۆرهه‌ڵات. هێنده‌ى پێنه‌چوو له‌به‌ر گرنگى زانسته‌كه له نيوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌دا له‌سه‌ر داواى زاناى فه‌ڕه‌نسى(ليون دى ڕۆزنى) ساڵى 1873 له پاريس يه‌كه‌م كۆنگره‌ى نێوده‌وڵه‌تى خۆرهه‌ڵاتناسى به‌سترا.
ده‌بێ ئه‌وه‌ش بڵێين كه ڕۆژهه‌ڵاتناسى چه‌ند جۆرێكى هه‌يه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌ستى نووسينه‌كه‌ى ئێمه‌يه ڕۆژهه‌ڵاتناسى بۆرجوازى ئيستعمارييه، سه‌رهه‌ڵدانى ئه‌م جۆره ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ته‌شه‌نه‌كردنى بزاڤى داگيركارى ئه‌وروپى له ده‌ره‌وه‌ى سنووره ته‌قليدييه‌كه‌يه‌وه به‌ره‌و به‌شه‌كانى ديكه‌ى جيهان به ئامانجى داگيركارى، به‌هۆيه‌وه ڕۆژهه‌ڵاتناسى بوو به ده‌زگايه‌كى ئيستعماريى و په‌يوه‌ندييه‌كى پته‌وى هه‌بوو له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندييه ئابووريى و بازرگانى و ستراتيژييه‌كانى ده‌وڵه‌ته ئيستعمارييه‌كانه‌وه، ئيدى به‌م شێوه‌يه ڕۆژهه‌ڵاتناسى بونياتێكى هزرى ئايدۆلۆژى تايبه‌ت به‌خۆى وه‌رگرت و چه‌ندين گريمانه و تيۆر و بيروباوه‌ڕى جۆراوجۆرى گرته خۆى و به‌شێوه‌يه‌كى ڕاسته‌وخۆ يان ناڕاسته‌وخۆ له دووتوێى ئه‌و به‌رهه‌مه هزريى و زانستى و سياسيى و كۆمه‌ڵايه‌تييانه‌ى كه ده‌زگا ڕۆژهه‌ڵاتناسييه‌كان به‌رهه‌ميان هێنابوو ده‌رى ده‌بڕين.
لێره‌وه ده‌توانين ئاماژه به گرنگترين تيۆره‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتناسى بۆرجوازى ئيستعمارى بكه‌ين كه خۆى له دوو تيۆرى سه‌ره‌كيدا ده‌بينييه‌وه، ئه‌گه‌رچى هه‌ردووكيان له شێوه‌دا جياوازن، به‌ڵام له ناوه‌ڕۆكدا له‌يه‌ك ده‌چن، چونكه هه‌ردوو تيۆره‌كه شێوه‌يه‌ك له شێوه‌كانى هوشيارى خوديى و چينايه‌تى و نه‌ته‌وه‌يى ئه‌و بۆجوازييانه نيشان ده‌دات كه به ئاڕاسته‌ى ئيمپرياليزم ته‌شه‌نه ده‌كه‌ن، ئه‌وانيش بريتين له تيۆرى نه‌ژادگه‌ريى و تيۆرى ئه‌وروپا سه‌نته‌رى. له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى ڕابردووش به‌دواوه بيرى سياسيى و ڕووناكبيرى زياتر پێشكه‌وت و ڕێبازه سياسيى و فه‌لسه‌فييه‌كان تێكه‌ڵبوونى زياتريان به‌خۆيانه‌وه بينى و دنياى خۆرهه‌ڵات و خۆرئاواش له ئه‌نجامى قوڵبوونه‌وه‌ى به‌رژه‌وه‌ندى و ناكۆكييه‌كانى نێوانيان به‌يه‌كتردا هه‌ڵپژان ئه‌وه‌ش وايكرد بابه‌تى خۆرهه‌ڵاتناسى زياتر قوڵبوونه‌وه به‌خۆيه‌وه ببينێت.
هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا شه‌پۆڵێكى به‌هێزى بوژانه‌وه‌ى ئايينى له ناوه‌ڕاستى نيوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌وه ئه‌وروپاى خۆرئاواى گرته‌وه. ئه‌م ته‌وژمه به‌تايبه‌تى له‌نێو چينه‌كانى ناوه‌نددا فره به‌هێز بوو. هاوكات پێداگرييه‌كى به‌هێز هه‌بوو بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ى ئايينى مه‌سيحى له ئه‌فريقا و ئاسيا، هه‌ربۆيه كارى مسيۆنێره ئه‌وروپييه مه‌سيحييه‌كان توانى له بيابانى گه‌وره‌ى ئه‌فريقادا سه‌ركه‌وتنى گه‌وره به‌ده‌ستبهێنيت، به‌ڵام له ئاسيا و باكوورى ئه‌فريقاى ئيسلاميدا نه‌يانتوانى سه‌ركه‌وتووبن. د.ديفيد ليفنجستون يه‌كه‌م پياوى سپى پێست بوو كه هه‌ستا به‌كارى ئايينى و مرۆڤدۆستانه به‌تايبه‌تى له ناوه‌ند و باشوورى ئه‌فريقادا. هه‌روه‌ها ئێچ.ئيم ستانلى ئه‌وكه‌سه بوو كه له ڕاپۆرته ڕۆژنامه‌وانييه‌كانيدا بايه‌خى ئه‌وروپييه‌كانى بۆ ئه‌فريقا ده‌خسته ڕوو، ئه‌و كه‌سێك بوو هاوكارى پاشاى به‌لجيكاى ده‌كرد هه‌تاكو بتوانێت ده‌ستى به كۆنگۆ بگات.
ڕۆڵى ئايين له سه‌رهه‌ڵدانى ديارده‌ى ڕۆژهه‌ڵاتناسى و پرۆسه‌ى داگيركاريدا:
ئه‌ڵبه‌ت فاكته‌ره‌كانى سه‌رهه‌ڵدانى ديارده‌ى ڕۆژهه‌ڵاتناسى زۆرن، به‌ڵام ئێمه لێره‌دا ته‌نها جه‌خت له پاڵنه‌ره ئايينييه‌كه‌ى ده‌كه‌ينه‌وه و ده‌يخه‌ينه به‌ر باس و ڵێكۆڵينه‌وه.
دواى ئه‌وه‌ى كه ئايينى ئيسلام گه‌يشته ئه‌وروپا، ئه‌وروپييه‌كان پێشكه‌وتنى مسوڵمانان و دواكه‌وتنى خۆيان به‌چاوى خۆيان بينى، هه‌روه‌ها سه‌ركه‌وتنى مسوڵمانان و شكستى خۆيان له‌به‌ره‌كانى جه‌نگدا بينى، ئه‌مه واى له ئه‌وروپيه‌كان كرد كه هه‌ست به بوونى كه‌لێن و بۆشايى گه‌وره له شارستانييه‌ت و كلتوورى خۆياندا بكه‌ن، هه‌رزوو ده‌ركيان به‌وه كرد كه ئه‌و پێشكه‌وتنه‌ى مسوڵمانان و دواكه‌وتنه‌ى خۆيان، واتا كۆتايى ئه‌وان، بۆيه خێرا كه‌وتنه خۆيان بۆئه‌وه‌ى بوار نه‌ده‌ن ئايينى ئيسلام له‌وه زياتر ته‌شه‌نه بكات و په‌لبهاوێت، كڵێسا بڕياريدا كه خۆرهه‌ڵاتناسى وه‌ك زانستێك له زانكۆكانى ئه‌وروپا بخوێنرێت، هه‌رله‌به‌رئه‌وه‌ش بوو زۆربه‌ى زۆرى ده‌زگا خۆرهه‌ڵاتناسييه‌كان بريتى بوون له ده‌زگاى كڵێسايى، چونكه كڵێسا بڕيارى له‌سه‌ردابوو، هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ى كه ده‌هاتن بۆ خۆرهه‌ڵات به‌زۆرى پياوانى ئايينى كڵێسا بوون، به هه‌موو توانايانه‌وه هه‌وڵى ئه‌وه‌يان ده‌دا كه ئايينى ئيسلام وا وێنا بكه‌ن بۆ خه‌ڵكى خۆرئاوا كه ئاينێكه شياوى بڵاوبوونه‌وه نييه، چونكه مسوڵمانان هه‌موويان دز و جه‌رده و خوينڕێژن و ئيسلام زياتر بايه‌خ به شه‌هواتى جه‌سته‌يى ده‌دات و لايه‌نى ڕۆحانى و خولقى پشتگوێ خستووه.
به‌وشێوه‌يه ڕۆژهه‌ڵاتناسى له سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاسته‌وه بۆ يه‌كه‌مجار له ڕێگه‌ى ڕه‌به‌نه‌كانه‌وه سه‌ريهه‌ڵدا، ئه‌مه‌ش به‌هۆى ڕێكخستنى كاروانى ڕۆژهه‌ڵاتناسى كه له پياوانى ئايينى پێكهاتبوون و ته‌مسيلى داموده‌زگاكانى كڵێسه‌يان ده‌كرد و كتێبى پيرۆزيان له ڕۆژهه‌ڵات بڵاوده‌كرده‌وه، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش بيرۆكه‌ى يارمه‌تيدانى مه‌سيحييه چه‌وساوه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ئيسلامى هاته كايه‌وه و بوو به پاساوێك بۆ ئازادكردنى زه‌وييه پيرۆزه‌كان له‌ژێر چنگى مسوڵمانان. به‌شێك له‌و هێرشه داگيركارييه‌كانى وڵاتانى ئه‌وروپى بينا له‌سه‌ر ئه‌و به‌رچاوڕوونيانه‌ى تيمه‌كانى لێكۆڵينه‌وه و موژده‌ده‌ره ئاينييه‌كانه‌وه بووه، له‌وه‌شدا تاڕاده‌يه‌ك سه‌ركه‌وتووبوون له دروستكردنى ناوچه‌ى نيشته‌جێبوون له هه‌ندێك له‌و هه‌رێمانه‌ى كه له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وروپا داگيريان كرد، گه‌وره‌ترين و ديارترين نمونه‌ى ئه‌م حاڵه‌ته له كيشوه‌رى ئه‌فريقا ڕوويدا، به‌تايبه‌تى له باشوورى سودان و نه‌يجيريا.
وڵاتانى داگيركه‌ر له‌پێناو كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و فشاره زۆره‌ى كه به‌هۆى زۆربوونى ژماره‌ى دانيشتوانه‌وه ڕووبه‌ڕووى ببوونه‌وه، كه‌وتنه هه‌وڵى گواستنه‌وه و نيشته‌جێكردنى به‌شێك له خه‌ڵكى وڵاته‌كانيان له‌و ناوچانه‌ى كه له ده‌ره‌وه داگيريان ده‌كرد، وڵاتانى ئه‌وروپا له سه‌ده‌ى نۆزده‌دا ڕێژه‌يه‌كى زۆر بێكاريان تێدا بوو، ئه‌وه‌ش پاڵنه‌رێكى سه‌ره‌كى بوو بۆئه‌وه‌ى به‌ناوى ئاوه‌دانكردنه‌وه‌وه خه‌ڵكانى وڵاته‌كانى خۆيان ببه‌نه ناوچه داگيركراوه‌كانيان و سه‌رقاڵيان بكه‌ن به‌كارى كشتوكاڵكردنه‌وه، وڵاتێكى وه‌ك به‌ريتانيا له‌و قۆناغه‌دا نزيكه‌ى 103 گرووپى بۆ ئه‌و مه‌به‌سته تێدا بوو. گومانى تيد نييه وڵاتانى ئه‌وروپا ئه‌و قۆناغه له‌ژێر فشارێكى گه‌وره‌ى سياسى و ئابووريى و سه‌ربازيى و زانستيدا بوون، ئه‌وه‌ش هۆكارێكى سه‌ره‌كى بوو بۆ په‌ره‌سه‌ندنى ديارده‌ى داگيركارى له ده‌ره‌وه‌ى كيشوه‌ره‌كه‌يان.
ئه‌وه‌ى تايبه‌تيش بێت به دۆزينه‌وه جوگرافييه‌كان، دواى ئه‌وه‌ى كه كۆڵۆمبسى خه‌ڵكى جه‌نه‌وه‌ى ئيتاڵيا ساڵى 1492 ئه‌مريكاى دۆزييه‌وه، ته‌واوى ئه‌و زه‌وييانه‌ى كه دۆزييه‌وه بوون به موڵكى ئيسپانييه‌كان، جگه له به‌رازيل كه دواتر پرتوگالييه‌كان ده‌ستيان به‌سه‌ردا گرت، له سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى شازده‌شدا ماجه‌لانى پرتوگالى كه خزمه‌تى پاشاى ئيسپانياى ده‌كرد، ڕێگه‌ى ڕۆژئاواى له ئه‌وروپاوه بۆ ڕۆژهه‌ڵاتى دوور دۆزييه‌وه و به‌وجۆره سه‌لماندى كه زه‌رياى ئه‌تڵه‌سى و گه‌وره پێكه‌وه به‌ستراون، له مێژوودا ئه‌وه يه‌كه‌مين گه‌شتى ده‌ريايى بوو به‌ده‌ورى جيهاندا.
ئه‌ڵبه‌ت هۆكارى زۆر له پشت ڕه‌وتى گۆڕانكارييه‌كانى ئه‌وروپا و له‌نێوياندا په‌ره‌سه‌ندنى ديارده‌ى كۆڵۆنياليزم و ئيمپرياليزم هه‌بوون، له‌نێوياندا ڕه‌هه‌ندى ئايينى زۆر به‌توندى پاڵى به‌ده‌وڵه‌ته ئيستعمارييه‌كانه‌وه‌نا بۆ داگيركردنى ڕۆژهه‌ڵات و بڵاوكردنه‌وه‌ى ئايينى مه‌سيحى. له قۆناغى ئيمپرياليزمدا پياوانى نێردراوى مه‌سيحييه‌ت له ڕۆژهه‌ڵات و ئيداره‌ى ئيستعمارى هاوكات له‌گه‌ڵياندا پێيان وابوو كه‌وا سه‌ركه‌وتنى گه‌لانى ئه‌وروپا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئايينى مه‌سيحى، چونكه مه‌سيحييه‌ت هه‌ر به سرووشتى خۆى حه‌ز به پێشكه‌وتن ده‌كات. هه‌موو ئه‌وانه له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنى شاڵاوى چالاكى پڕوپاگه‌نده‌ى ئايينيدا گونجاوبوون كه پشتگيرييان له هه‌ندێك له دۆزينه‌وه‌كان ده‌كرد(له‌وانه ئه‌وه‌ى تايبه‌ت بوو به ليڤنجستۆن) كه بووه هۆى كۆكردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵێك زانيارى زۆر و گرنگ له‌سه‌ر ئه‌نسۆگرافيا و زمانه‌كان و جوگرافيا، له ڕێگه‌ى مژده‌ده‌ره ئاينييه‌كانه‌وه كه خۆيان بۆ ئه‌و پرسه له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وروپادا ته‌رخانكردبوو. ئيسپانه‌كان خه‌زێنه‌ى خه‌ڵكه ڕه‌سه‌نه‌كه‌ى ئه‌مريكايان تاڵان كرد، شارستانييه‌ته كۆنه‌كانى مه‌كسيك و پيرۆيان له‌ناوبرد، دواتريش به به‌كارهێنانى چه‌كى باشتر كه خۆى له مسيۆنێره كاسۆليكه‌كاندا ده‌بينييه‌وه زۆرترين به‌شى ئه‌مريكاى ناوه‌ند و باشووريان خسته ژێر كۆنترۆڵى خۆيانه‌وه. تاڵانكردنى ناوچه كۆڵؤنيكراوه‌كانى ئه‌مريكاى لاتين زۆر به‌خێرايى كاريگه‌رى له‌سه‌ر ئابوورى ئه‌وروپاى ڕۆژئاوا به‌تايبه‌تى ئيسپانيا و پرتوگال دانا.
مه‌رج نييه هه‌ر فاكته‌رى بڵاوكردنه‌وه‌ى ئايين له ده‌ره‌وه هۆكار بووبێت بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى ئايين و هه‌ل و ده‌رفه‌ت ڕه‌خسان بۆ پرۆسه‌ى داگيركارى له ده‌ره‌وه، به‌ڵكو هه‌ندێك جار سياسه‌تى چه‌وساندنه‌وه‌ى ئايينى له هه‌ندێك له وڵاتانى ئه‌وروپا بووه هۆى كۆچكردنى ئه‌و كۆمه‌ڵه چه‌وساوانه ڕووه و وڵاتێكى ديكه… ساڵى 1492 مسوڵمانه‌كان له ئه‌نده‌لوس ده‌ركران، هه‌روه‌ها هيگۆنۆته‌كان له فه‌ڕه‌نسا ڕايان كرد به‌ره‌و هۆڵه‌ندا و به‌ريتانيا، كاسۆليكه‌كان هاوئايين و ڕێبازگه ئاينييه‌كانى تريان ده‌چه‌وسانده‌وه، ئه‌م ده‌رپه‌ڕاندن و كۆچپێكردنه بووه هۆى هه‌ڵهاتن و ڕۆيشتنى ژماره‌يه‌كى زۆر له خاوه‌ن به‌هره و مرۆڤه كارامه و زاناكانى ئه‌و وڵاتانه و جێگيربوونيان له‌و وڵاتانه‌ى بۆى چووبوون، هه‌ربۆيه‌كه له به‌ريتانيا و هۆڵه‌ندا كه‌ڵكێكى زۆريان له‌و خه‌ڵكانه وه‌رگرت بۆ داگيرگه‌كانيان به‌تايبه‌تى هيگۆنۆته‌كان كه بوونه هۆى ڕاكێشانى ژماره‌يه‌كى زۆر له‌و جۆره خه‌ڵكانه.
داگيركارييه‌كانى ئه‌ڵمانيا به‌نموونه:
له‌وكاته‌ى وڵاته ئه‌وروپييه‌كان سه‌رقاڵى داگيركردنى ناوچه‌كانى ئه‌فريقا بوون، ئه‌ڵمانه‌كان خه‌ريكى پێكهينانى يه‌كێتى وڵاته‌كه‌يان بوون، ئه‌مه‌ش به به‌راورد به‌و گه‌مه ئيمپرياليستييه‌ى كه به‌ريتانيا و فه‌ڕه‌نسا ده‌ستياندابوويه دره‌نگ بوو، دواى هاتنه كايه‌ى يه‌كێتى ئه‌ڵمانيا(1871)، ئه‌و وڵاته گۆڕانكارى گه‌وره‌ى به‌خۆيه‌وه بينى له‌ڕووى پێشكه‌وتنى پيشه‌سازيى و په‌ره‌سه‌ندنى بوارى ئابوورى، بۆيه سه‌رمايه‌دارانى ئه‌و وڵاته داوايان له كاربه‌ده‌ستانى ئه‌ڵمانيا كرد، كه ئه‌وانيش وه‌ك ته‌واوى وڵاتانى ئه‌وروپا داگيرگه له ده‌ره‌وه دابمه‌زرێنن. هاوكات تاوه‌كو به‌ر له ساڵى 1884 پسماركى ڕاويژكارى ئه‌ڵمانيا زۆر بايه‌خى به نه‌زمى ئيمپرياليستى نه‌ده‌دا، بۆيه زياتر سه‌رقاڵى جڵه‌وگيرى مه‌ترسييه‌كانى ڕووسيا له خۆرهه‌ڵات و فه‌ڕه‌نسا له خۆرئاوا بوو. به‌ڵام كۆنفرانسى به‌رلين كه له‌لايه‌ن پسمارك و جۆرى فێرى ڕێكخران، ئه‌وان له‌وێوه ئاماده‌كاريى و ڕێكخستنى ته‌واويان كرد بۆ ڕێ و شوێنى داگيركارى له كيشوه‌رى ئه‌فريقادا، هه‌رئه‌وه‌ش بوو كه زه‌مينه‌ى ڕه‌خساند تاكو ئه‌ڵمانياش ببێته كاراكته‌رێكى به‌رچاو له داڕشتنه‌وه‌ى نه‌خشه ئيمپرياليستييه‌كه‌دا بۆ داگيركردنى ئه‌فريقا.
وه‌ك ده‌ستپێك پسمارك له ساڵى 1883 بانگه‌وازێكى بۆ بازرگانانى وڵاته‌كه‌ى بڵاوكرده‌وه، تيايدا داواى لێكردن كه هه‌ر پێشنياز و سه‌رنجێكيان هه‌يه ده‌رباره‌ى به‌رژه‌وه‌ندييه بازرگانييه‌كانى ئه‌ڵمانيا له ده‌ره‌وه پێشكه‌شى بكه‌ن هه‌تا به‌وردى حكومه‌ت لێى بكۆڵێته‌وه، دواتر پسمارك له ساڵى 1884 كۆى ئه‌و سكاڵانامه و پێشنيازانه‌ى كه بازرگانه‌كان پێشكه‌شى حكومه‌تيان كردبوو له دوو توێى كتێبێكدا بڵاوكرده‌وه. بازرگانه‌كان سكاڵايان له كونسوڵه به‌ريتانييه‌كان له ئه‌فريقا كردبوو كه كۆسپ و ته‌گه‌ره ده‌خه‌نه به‌رده‌م بازرگانه ئه‌ڵمانييه‌كان. له‌مه‌دا پسمارك مه‌به‌ستى دۆزينه‌وه‌ى بيانوو بوو بۆ جێكردنه‌وه‌ى جێ پێى ئه‌ڵمانيا له ده‌ره‌وه، ئه‌وه‌بوو له ساڵى 1884 له‌سه‌ر داواى پسمارك كۆنگره‌ى به‌رلين به‌سترا، پسمارك له‌م كۆنگره‌يهد‌ا هه‌وڵيدا كه ئازادى بازرگانى له دۆڵى ڕووبارى كۆنگۆ و نه‌يجير بپارێزيت، له‌لايه‌كى تريشه‌وه هه‌ر وڵاتێك كه ناوچه‌يه‌ك داگيرده‌كات پێويسته ڕێزى لێبگيرێت. ئه‌ڵمانه‌كان گرنگيان به ڕۆژهه‌ڵاتى ئه‌فريقا ده‌دا، به‌وهۆيه‌شه‌وه تووشى ململانێ بوون له‌گه‌ڵ ئينگليزه‌كان، به‌ڵام دواتر ئه‌م ناكۆكييانه به ڕێكه‌وتننامه‌يه‌ك له ساڵى 1890 كۆتايى پێهات، كه تيايدا له‌سه‌ر ئه‌وه ڕێكه‌وتن ئۆگه‌ندا ببێته داگيرگه‌يه‌كى ئينگليز و ته‌نزانياش بۆ ئه‌ڵمانيا بێت. جگه له‌م ناوچانه ئه‌ڵمانه‌كان ده‌ستيان به‌سه‌ر هه‌ندێك ناوچه‌ى ديكه‌دا له باشوورى ڕۆژئاواى ئه‌فريقا گرت.
لێره‌وه سه‌ره‌تاى ململانێكانى له‌گه‌ڵ فه‌ڕه‌نسا و دواتر له‌گه‌ڵ به‌ريتانيادا له‌سه‌ر بابه‌تى داگيركارى ده‌ستيپێكرد، چاوتێبڕينه‌كانى له ڕۆژئاواوه له‌سه‌ر مه‌غريب(1911) كه ناسراوه به (كێشه‌ى ئه‌غادير) كه دواتر به‌پێدانى كاميرون كێشه‌كه چاره‌سه‌ر كرا و ناوچه‌كانى ترى ئه‌فريقا بوو، له ڕۆژهه‌ڵاتيش له كۆتايى سه‌ده‌ى نۆزده‌وه هه‌وڵه‌كانى خسته‌گه‌ڕ بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئيمتيازات له‌ناو ده‌وڵه‌تى عوسمانيدا كه يه‌كێك له‌وانه ڕاكێشانى هێڵى ئاسنى به‌غدا ـ به‌رلين بوو.
له‌وه‌به‌دوا ئه‌ڵمانياش توانى زنجيره داگيركارييه‌كى بچووك و جياجيا له كيشوه‌رى ئه‌فريقادا بۆ خۆى ببچڕێت. هه‌ربۆيه هه‌تاوه‌كو جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى هه‌موو ئه‌و ناوچانه‌ى كه ئه‌ڵمانيا توانى ده‌ستيان به‌سه‌ردا بگرێت پێنج جار زياتر بوون له خاكى ئه‌ڵمانيا خۆى. ساڵى 1884 ئه‌ڵمانيا توانى ده‌ستبگرێت به‌سه‌ر كاميرون و تۆگۆلاند له خۆرئاواى كيشوه‌رى ئه‌فريقا. ساڵى 1885 ده‌ستيگرت به‌سه‌ر تانگانيا و ناوه‌كه‌شى گۆڕا بۆ ئه‌فريقاى خۆرهه‌ڵاتى. ئه‌م داگيركارييه بۆ ئه‌ڵمانيا زۆر به سانايى ئه‌نجام درا، چونكه پێشتر بازرگانه ئه‌ڵمانه‌كان ڕێ و شوێنى ته‌واويان گرتبوويه‌به‌ر. هاوكات باشوورى خۆرئاواى ئه‌فريقاش كه‌وته ده‌ست ئه‌ڵمانه‌كان.
ماوه‌ته‌وه كه بڵێين، نه‌زمى داگيركارى ئه‌ڵمانه‌كان زۆر دڵڕه‌قانه و توندوتيژ بوو، به‌جۆرێك له ئه‌نجامى ئه‌و سياسه‌ته توندوتيژه‌ى كه له داگيرگه‌كانياندا په‌يڕه‌ويان كرد زياد له 50 هه‌زار ژن و منداڵ و پياوى ئه‌فريقى بوون به قوربانى.
سه‌رچاوه‌كان
كتێب:
1ـ كوردى:
ـ د.ك.ميترۆپۆليسكى و ئه‌وانى تر: زه‌مينه‌ى گه‌شه‌كردنى كۆمه‌ڵايه‌تى، و.ناسر حه‌قپه‌رست، چاپخانه‌ى پيره‌مير، له‌بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى جه‌مال عيرفان، 2013.
ـ د.عه‌بدولعه‌زيز سليمان نوار و د.عه‌بدولمه‌جيد نه‌عنه‌عى: مێژووى هاوچه‌رخى ئه‌وروپا له شۆڕشى فه‌ڕه‌نسييه‌وه هه‌تا جه‌نگى دووه‌مى جيهانى، و,خاليد هه‌ركى، چ1، هه‌ولێر، 2009.
ـ ماجيد خه‌ليل: ئيمپرياليزم و ئيمپرياليزمى نوێ له كتێبى ئيمپرياليزم، چاپخانه‌ى حه‌مدى، له بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى ئايديا، 2019.
د.محه‌مه‌د فاضل قه‌فتان: ڕژێمه ئابوورييه‌كان كۆمه‌ڵگاى ته‌كنه‌لۆژياى نوێ، ب1، چاپخانه‌ى ئۆفيسى سه‌ركه‌وتن، سلێمانى، 1985.
2ـ عه‌ره‌بى:
ـ جى. ئم. بلاوت: نموذج المستعمر للعالم الانتشار الجغرافي والتاريخ المركزية الاوروبية، ت. هبة الشايب، ط1، المركز القومى للترجمة، القاهرة، 2010.
ـ د.جمال حمدان: الاستعمار والتحرير في العالم العربي، دارالقلم، القاهرة، 1964.
گۆڤار:
ـ ئيسماعيل ته‌ها: لێكۆڵينه‌وه‌يه‌ك ده‌رباره‌ى ڕۆژهه‌ڵاتناسى، گ(ستانده‌ر)، ژ(15و16)، حوزه‌يرانى 2007.
ـ جه‌لال ئه‌نوه‌ر: خۆرهه‌ڵاتناسى، گۆڤارى نما، 2006.
ـ عيماد ئه‌حمه‌د: ڕۆژهه‌ڵاتناسى له نێوان مه‌عريفه و ئايدۆلۆجيادا، گۆڤارى برايه‌تى، ژ(22)، 2001.
– ئه‌م بابه‌ته له‌ژماره (34)گۆڤاری خاڵ بڵاوكراوه‌ته‌وه..
