ئەستەمووڵ، وەک یەکەم ویستگەی ڕۆشنبیری کوردی

هاوکات لە گەل نیشتەجێبوونی عوسمانییەکان لە “کونستانتێنشار” و گۆڕینی ناوی ئەو شارە بە “قوستەنتەنیە” و دواتریش بە“ئەستەمووڵ“، دەرفەت و بواریش بۆ نیشتەجێبوونی کورد وەکبەشێک لە جەنگاوەرانی بەشداربوو لە داگیرکردنی ئەستەمووڵ وهەروەها وەک بەشێک لە دانیشتوانی ئیمپراتۆری عوسمانیدرووست بوو. هەڵبەت با ئەوەشمان لە بیر نەچێت، دوای شەڕیچالدێران، کوردستان بە فەرمی لە نێوان ئیمپراتۆریای عوسمانیو سەفەوییەدا دابەش کرابوو و ئیتر بەشێکی زۆری کورد، وەکبەشێک لە ڕەعییەتی عوسمانی،دەهاتنە ئەژمار. جیالەمەش بەپێڕێککەوتنامەی زەهاو لە ساڵی (١٦٤٠)، کوردستانی ئەمڕۆیتورکیا و عێراق، بە فەرمی بوونە بەشێک لە ئیمپراتۆری عوسمانی و دانیشتوانی ئەم ناوچە کوردستانیانەش بوونە بەشێک لە“میللەتی” عوسمانی و بە واتایەک ئومەتی ئیسلامی، بە گشتیدەکرێت بڵێین، کۆچی کورد ڕوو لە ئەستەمبووڵ هەر لەساڵی(١٤٥٣) دەستی پێکرد.

چل و سێ ساڵ پاش داگیرکردنی ئەستەمووڵ و لە یەکەمسەرژمێریدا باس لە بوونی نزیک بە(٣٨٢) کورد و هەروەها سێگوندی کوردنشین لە نزیکی ئەستەمووڵ دەکرێت واتە هەر لەسەرەتای نیشتەجێبوونی تورکەوە، کوردیش لەو شارە نیشتەجێدەبێت و ئەوشارەش دەبێتە زێدی بەشێک لە کوردەکانی سەر بەدەسەڵاتی ئیمپراتۆری و لە درێژخایەنیشدا ئیتر جەماوەری کوردلەو شارە وردە وردە ڕوو لە زیادبوون دەکات، بۆ نمونە بەپێیسەرژمێرییەکانی سەرەتای سەدەی نۆزدەدا تەنیا دە هەزارکۆڵهەڵگری کورد لە شاری ئەستەمووڵ ژیاون.

سەرەڕای نیشتەجێبوونی کورد، هەر لە سەرەتای داگیرکردنیئەستەمووڵەوە، ژمارەیەک کوردیش بۆ گەیشتن بە پێگەی سیاسیو سەربازی و تەنانەت پیشەیی یان بۆ فێربوونی زانست، نیشتەجێی ئەو شارە دەبن. وەک نموونە هەر لەو سەردەمە، کەسانی ئایینی وەک مەلا گۆرانی، ئەبووسەعوونە کەندی، ئیدریس بەدلیسی و شاعێرانی وەک نالی، مەلا محەمەد کۆیی، شێخ ڕەزا تاڵەبانی و زیوەر و کەسانی دیکەش ڕوو لەو شارەدەکەن  و ئەو شارە وەکوو  ناوەندی زانست و گەیشتن بە پلە وشوێنی نیشتەجێبوونیان هەڵدەبژێرن.

جگە لەمانەش، ئیتر لە سەدەی (١٨)وە ئەستەمووڵ، دەبێتەجێگەی نیشتەجێکردنی ئەو میر و سەرۆکە کوردانەی وا گومانیانلێکرابوو لە ئیستا و داهاتوودا، ببنە مەترسیی بۆ سەر دەسەڵاتیسوڵتان، میر بەدرخان(١٨٦٨-١٨٠٢)، شێخ ئەحمەدی باوکیشێخ مەحموود، مەحەمەدی ئاغای باوکی سمکۆی شکاک، لە ریزئەو میر و سەرۆک خێڵانە بوون کە لە دوا ساڵەکانی سەدەینۆزدەدا لە ئەستەمووڵ نیشتەجێ کران.

لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دوویەمیشدا (١٩٠٩-١٨٧٦) بە هۆی پێکهێنانی هێزی دژە ئەرمەنی “سوارەی حەمیدییە” (١٨٩١)، دریژە بە سیاسەتی ڕاگرتنی میرە کوردەکانی ژێردەسەڵاتی عوسمانی لە ئەستەمووڵ درا و بە واتاییەک، دەرفەت بۆزیادبوونی جەماوەری فرەتری کورد لە ئەستەمووڵ، درووست کراو کردنەوەی قوتابخانەی عەشایری، هەل و دەرفەتی زۆرتر، نەتەنیان بۆ نیشتەجێ بوونی زۆرتری کورد، بەڵکوو دەرفەت بۆگۆڕینی روانگەی کورد، بە نیسبەت جیهان و ناوچەکەوە، هاتەئاراوە.

بە گشتی کردنەوەی قوتابخانەی عەشایری بۆ منداڵانی میرەکوردەکان لە ساڵی(١٨٩٢) و پەروەردەکردنیان لە ژێر گوتاریعوسمانیخوازی، بواری گۆنجاوتر بۆ نیشتەجێبوونی جەماوەرێکیزۆرتری کورد لەو شارە خۆش دەبێت و  ئیتر، هێدی هێدیئەستەمووڵ وەک شارێکی تورکی_کوردی لێ دێت.

٢-٢) سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکریی کوردی لە ئەستەمووڵ:

لە گەل دەستپێکردنی چاکسازی و دەرکەوتنی نیشانەکانیمودێڕنیتە و سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفیکر و هەروەهابەرجەستەبوونەوەی گوتاری شوناسخوازیی لەسەر دەستیمونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەی عوسمانی، شاریئەستەمووڵ لەو قۆناغەدا دەبێتە جێگەی کۆبوونەوە هەمووئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی  لە کورد و عەرەب و ئەرمەنو نەتەوەکانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەورووپاشەوە، بەواتایەک پاشپەرەسەندنی ویستی چاکسازی و تازەگەری و شوناسخوازی، کوردانی ئەستەمووڵیش کەوتنە ژێر کاریگەرییی ئەو گوتارەوە ویەکەم دەرکەوتەکانی تازەگەریی کوردی لەم شارەدا سەریانهەڵدا.

بۆ نموونە: دەسپێکردنی ڕۆژنامەنووسی کورد(١٨٩٨)، یەکەمڕۆژنامە کوردییەکانی وەک ڕۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژیکورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨) و هەروەهایەکەم کۆمەڵەی کوردی بە ناوی ” جەمعییەتی تەعاوەن و تەرەقی” (١٩٠٨)، یەکەم کۆمەڵەی پێشکەوتنیی کوردستان بە ناوی“تەعالی کوردستان” ( ١٩١٨)، یەکەم کۆمەڵەی خوێندکارانیکورد بە ناوی ” کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی کورد” (١٩١٢) لەئەستەمووڵ دامەزران و یەکەم کتێبی کوردیش بە ناوی ” دیوانیمەولانا خالید” لە ساڵی (١٨٤٤) هەر لەم شارەدا بڵاو کرایەوە.

بەم وەسفەوە پاش دەرکەوتەکانی مودێڕنیتە و هەروەها گوتاریچاکسازی و گوتاری شوناسخوازی تورکی و ئەرمەنی لەئەستەمووڵ، جگە لە کوردانی نیشتەجێی ئەستەمووڵ، ژمارەیەکیزۆر کورد لە ناوچە و پارچە جیاجیاکانی کوردستانەوە ڕوویان لەئەستەمووڵ کرد و شوناسی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستەلاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەینەتەوەییدا. دەکرێت لە ئەم ئاڕاستەیەشدا ئاماژە بە پیرەمێردیڕۆژنامەنووس و شاعیر، ئەمین زەکی بەگی مێژوونووس لەباشوورەوە و  مەحەمەد میهری ڕۆژنامەنووس و حوزنی موکریانیمێژوونووس لە ڕۆژهەلاتەوە بکەین.

لێرەوە ئیتر ئەستەمبووڵ دەبێتە یەکەم مەڵبەندی بیری نەتەوەییمودێڕنی کورد و لە بابەت بنەماکانی نەتەوەییەوە،ڕۆشنبیرانیکورد بۆ یەکەمجار دەست بە پەرەپێدانی ئەندێشە و بیرکردنەوە لەکورد و کۆمەڵگەی کورد دەکەن و بە واتاییەک لەم سەردەمە ئیتربایەخ بە ئەندێشە و پرسی کورد و کۆمەڵگەی کوردی دەدرێت.

یەک لەو تایبەتمەندییە دیار و ئاشکرایانەی ئەم قوناغە لە بواری ئەندێشەی کوردیدا، پەرەسەندنی رۆڵی چینی ڕۆشنبیر ودامەزراندنی زەنجیرەیەک لە یانە  و حزبی کوردی بە پێشەوایەتیڕۆشنبیرانی کوردە.

بە گشتی بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی بەرچاوی کورد و بەتایبەت شاعیر و بنەماڵەی دەسەڵاتداری وەک بنەماڵەی بابانەکان، بەدرخانییەکان و بنەماڵەی شێخ عۆبەیدەڵڵا نەهری لە ئەستەمووڵ، پەرەسەندنی گوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاریشوناسخوازی، زیادبوونی قوتابیانی کورد لە دەزگاکانیخوێندنی باڵای ئەستەمبووڵ،  کاریگەریی لەسەر کوردانینیشتەجێی ئەو شارە ئەبێت و هەر لەم شارەشدا هەل و دەرفەرتبۆ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەیدعەبدوڵقادر، ئەمین‌ عالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەدشوکری، پیرەمێرد و مەولانزادە ڕەفعەت و لە پێشەوەیهەمووشیانەوە حاجی قادر کۆیی، درووست دەبێت و بە واتایەکلەم شارە، یەکەم نەسڵی مونەوەرانی کورد سەر هەڵەدات

٢-٣)دەرکەوتنی حاجی قادر کۆیی (١٨٧٠-١٧١٨) لەئەستەمووڵ:

حاجی قادر کۆیی (١٨٩٧-١٨١٧) لە گوندی گۆڕقەرەجی سەر بەشاری کۆیە لە دایک دەبێتو لە بنەڕەتدا سەر بە تیرەیدەربەندییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بە واتایەک دەرەتەنگ ودەروندی ناوچەی کرماشانە کە لە بەر گوشاری نادرشاە، هەر لەوسەردەمە، زێدی خۆیان بە جێ دەهێڵن و ڕوو لە ناوچەی کۆیەدەکەن.

حاجی بە گوێرەی باوی ئەو سەردەمە، بۆ خوێندن و فێربوون، هەر لە منداڵییەوە ڕوو لە حوجرە دەکات و لە تەمەنی نۆ ساڵاندابۆ یەکەم جار  دەهێنرێتە کۆیە و لەوێش خەریکی  خوێندن دەبێت، پاش ماوەیەک و لە نێوان ساڵانی (١٨٥٤-١٨٥٣) ، کۆیە جێدەهێڵێت و دەچێتە ناوچەی باڵەکایەتی و دواتر ڕوو لە شارەکانیشنۆ و سەردەشت و سابڵاغ لە کوردستانی ئێران دەکات ولەوانەیە تا ساڵی (١٨٦٣-١٨٦٢)لەوێ دەمێنێتەوە.

حاجی پاش فێربوونی زانستی ئایینی  و گەیشتن بە پلەی مەلایەتی، دەگەڕێتەوە بۆ کوێە و بە هۆی دروستبوونی هەندێککێشە و لەوانە، کێشە و ناخۆشی  لە گەڵ شێخ نەبی ماویلانی وپیشتیوانی نەکردنی لە لایەن خزمانیەوە، لەوانەیە حاجی بۆماوەیەکی زۆر لە  ناوچەی کۆیە نەمابێتەوە، بۆیە لە شێعریکداپاش یادکردنەوەی لە کوێە و ئاماژەدانی بە غوربەت،  باس لەهەڵاتنی بۆ ئەستەمووڵ دەکات:

هەموو خزمی خۆمن دەزانم دەڵێن 

لە بێ حورمەتیمان بوو حاجی هەڵات

                                   
پێدەچێت، حاجی پاش ساڵانی(١٨٦٣-١٨٦٢) واتە سەرەتایشەستەکانی سەدەی (١٨)ڕووی لە ئەستەمووڵ کردبێت و لەوشارە،  بە پێ هەندێ ئاماژە و بەڵگە، وەک مامۆستای تایبەتییمنداڵانی بەدرخان بەگ دامەزرابێت . بەس بۆ هەمووان روونەحاجی تا کۆتایی تەمەنی هەر لەو شارە واتە هەتا ساڵی (١٨٩٧) کە کۆچی دوایی کردوە و لە گۆڕستانی قەرەج ئەحمەد نێژراوە، هەر لەو شارە واتە ئەستەمووڵ مابێتەوە.

حاجی لە ئەستەمووڵی ئەو کاتە، کە وەک  ناوەندی تازەگەری وتەجەدود  و ململانی دوو باڵی بناژۆخواز و نەریتی پێناسە دەکرا، دیارە تووشی سەرسووڕمان و هەڵبەت زۆرتر تووشی گۆڕاندەبێت و ئەمەش وای لێ دەکات کە هەست بکرێت زۆرجاریشناهومیدی پێوە دیار ببێت و هەڵبەت ئەو شتەی لە گوتاری حاجیدیار و بەرجەستەیە، ئەوەیە کە  گوتاری ئەو سەردەمەیئەستەمووڵ واتە گوتاری تەجەدود  و شوناسخوازی، کاریگەریتەواویی لە سەر بیر و ئەندێشەی حاجی دەبێت،  بە چەشنێ کەداهاتوو، رەوتی شیعر، بیرکردنەوە و ڕوانگەی حاجی، تووشیگۆڕانکاری تەواو دەکات و ئیتر حاجی و شێعری حاجی بەتەواویەتی جیاواز دەنوێنێت لە حاجی سەردەمی پێش ئەستەمووڵو بە واتایەک حاجی سەردەمی کۆییە و سەردەمی فەقییەتی ومەلایەتی.

دۆخی ئەستەمووڵ لە سەردەمی ئامادەبوونی حاجی لەو شارەدا:

ئەو ساڵانەی وا حاجی ڕووی لە ئەستەمووڵ کرد و لەوێ مایەوە، ساڵانیکی زۆر چارەنووسساز و کاریگەر لە مێژووی وڵاتیعوسمانی و هەروەها مێژوو و ئایەندەی قەوم و نەتەوەکانی ژێردەسەڵاتی عوسمانییەکان بوو، ئەو کاتەی کە حاجی لەئەستەمووڵ نیشتەجێ دەبێت، ماوەیەک بوو ئەستەمووڵڕووبەڕووی ڕۆژئاوا و فەرهەنگی نوێی ڕۆژئاوا واتە مودێڕنیتەببووەوە و بە ناچاری ڕووی لە چاکسازی بە شێوازەفەرەنگی(ڕۆژئاوایی)ییەکەی کردبوو، ئەمە لە کاتێکدا بووهاوکات، شەڕی بناوژۆخوازان و رێفۆرمخوازن لە سەر پرسیچاکسازی و لاساییکردنەوە لە فەرەنگ و فەرهەنگی ڕۆژئاواییش، بە تەواوییەتی دۆخی ئیمپراتۆریای تووشی نائارامی، شپرزەیی وئاژاوە کردبوو.

هەروەها کە ئاماژەی پێدرا ،پێدەچێت حاجی لە نێوانساڵانی(١٨٦٣-١٨٦٢) ڕووی لە ئەستەمووڵ کرد بێت و لەسەردەمی سوڵتان عەبدولعەزیز(١٨٧٦-١٨٦١)  لەم شارەنیشتەجێ بووبێت. لەو سەردەمەی کەوا سوڵتان، بڕیاری کۆتاییدابوو کە رەوتی چاکسازی سەردەمی باوکی واتە سوڵتانمەحموود دووهەم(١٨٣٩-١٨٠٨) و هەروەها، سوڵتانعەبدولحەمیدی یەکەمی مامی (١٨٦٠-١٨٣٩)، سەرەڕای ئەوهەموو دژایەتییە، درێژەی بدات.

سوڵتان عەبدولعەزیز لە پێناو پاڕاستنی وڵات و مەترسییدابەشبوون  لە لایەن نەتەوەکانی ئیپمراتۆریا وهەروەهادابەشکردنی لە لایەن وڵاتانی رۆژئاوایی، بریاری بەهێزکردنیدەسەڵاتی ناوەندی وڵاتی لە ساڵی(١٨٦٤) ڕاگەیاند و لەمپێناوەشدا، ئیمپراتۆریای دابەشکرد لە سەر چەندین  یەکە لە ژێرناونیشانی «ولایەت» و هەر «ولایەت»یش لە سەر چەندین«سنجاق» و هەر سنجاقیش لە سەر چەندین «قەزا»، سەرۆکیهەر ولایەتێ ڕاستەوخۆ لە لایەن «بابی عالی»ەوە واتە لە لایەنسوڵتانەوە دەسنیشان دەکراو ئەمە واتە کۆتایی پێهێنانی فەرمیدەسەڵاتی میرنیشینەکانی کوردستان.

لەم ڕوەوە، نێشتەجێبوونی حاجی هاوکات بوو لە گەڵ کۆتاییپێهاتنی  نیمچە دەسەڵاتی کورد لە نێو ئیمپراتۆریا و هەروەهادرێژەی سیاسەتی چاکسازی.

لە دڕێژەی سیاسەتی چاکسازی، سوڵتان عەبدولعەزیز، دەزگای«عەدلیە» و هەروەها ئەنجومەنێکی دەوڵەتی بۆ دیاریکردنیبوودجە لە ساڵی(١٨٦٨) و کردنەوەی مەکتەبی «غەلەتەسەرای»  لە پێناو ئامادەکردنی گەنجان بۆ وەرگرنتی کاری دەوڵەتی کەسەرجەم وانەکانیان بە زمانی فەرەنسی بوو، جێبەجێ کرد.بەڵامشەڕ و رەکابەریەتی بناژۆخواز و رێفورمخوازەکان، دۆخی وڵات ورەوتی چاکسازی تووشی کێشە کردبوو، بۆ نموونە مەحموودنەدیمی سەدری ئەعزەم کە سەر بە باڵی بناژۆخوازەکان بووخوازیاری دەسەڵاتی ڕەهای سوڵتان بوو و سوڵتان لە بەردژاییەتی رێفورمخوازن، ناچار بە لابردنی «مەحموود نەدیم»  بووو لە بەرامبەردا، «میدحەت پاشا»ی  رێفورمخوازی سەر بە باڵیتورکە لاوەکانی وەک سەدری ئەعزەم دیاریکرد، گەرچی ئەویشپاش دوو مانگ وازی لە دەسەڵات هێنا بەس هەر دەسەڵاتیچەندین وەزاتخانەی لە دەستی مایەوە، واتە باڵی رێفۆرمیش ئیترلە پیکهاتەی دەسەڵات، جێ خۆی کردبووەووە.

میدحەت پاشا، ئەم دەرفەتە بە هەل زانی و فەرمانی نووسینەوەیدەستووری بنەرەتی عوسمانی لە سە بنەمای دەستووری وڵاتیبەلژیک  راگەیاند،  بۆ ئەوەی بەرەی رێفۆرمخوازان  بە ئاسانیرێفورم و چاکسازی بکەن و سوڵتان نەتوانێ دژاییەتیان بکات کە لەم ماوەیە هەستی بە مەترسیی جیدی کردبوو و ئەگەریپەرچەکردار لە دژی ڕیفۆرم خوازان لە ئاردا بوو، کودیتایان بەسەر سوڵتاندا  کرد و بە جێگەی سوڵتان عەبدولعەزیز، «مورادیپێنچەم» کە لایەنگری بازنەی «تورکە لاوەکان» بوو، وەکسوڵتانی نوێ دەسنیشان کرا. سوڵتانی نوێ، تەندروستی ودۆخی ڕۆحی  لەبار نەبوو بۆیە پاش ماوەیەکی کورت ئەویش لابراو «عەبدولحەمیدی دووهەم» وەک سوڵتان نوێ دەسنیشان کرا.

سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم لە پێناو رازیکردنی کاتی بازنەیتورکە لاوەکان، لە ساڵی(١٨٧٧)بە فەرمی حکوومەتی مەشڕووتەو و هەروەها پەسەندکردنی دەستوور و دابینکردنی ئازادیمەدەنی  و حکوومەتی پەرلەمانی راگەیاند.

مەترسیی کودیتای دووبارە و دەسەڵات گرتنی تورکە لاوەکان وچارەنووسی سوڵتان عەبدولعەزیز ، وای لە سوڵتانعەبدولحەمیدی دووهەم کرد بەرە بەرە، بیر لە بەپەرواوێز خستن وتەنانەت سڕێنەوەی ئەو بازنەیە بکات و هەر لەم پێناوەدا، لەپیلانێکدا، میدحەت پاشای وەک کەسی یەکەم باڵی ڕێفۆرم، دوورخستەوە و کەوتە دژایەتی و بەپەروایزخستنەوە و سڕینەوەیبازنەی تورکە لاوەکان و هاوکاتیش بۆ کەمکردنەوەی نارەزایەتیخەڵک، هەڵبژاردنی راگەیاند و پاش هەڵبژاردن، یەکەم خولیپەرلەمان کرایەوە و لە یەکەم خولدا، (٧١) ئەندامی موسەڵمان،(٤٤) ئەندامی مەسیحی و(٤) ئەندامی یەهوودی، وەک ئەندامییەکەم پەرلەمانی عوسمانی دیاریکران و هەڵبژێردران، بەڵامدرێژەی پارانۆیای ئەگەری دوور خستنەوە و کودیتا، وای لەسوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم کرد پاش ماوەیەک بە فەرمی لەڕۆژی (١٣) مانگی فیبریەی ساڵی( ١٨٧٦) پەرلەمان دابخات وجارێکی تر سۆزی بۆ دەسەلاتی رەهای سەڵتەنەت، نیشان بدات.

پاش داخستنی پەرلەمان و توندبوونەوەی هەڵوێستی سوڵتان لەهەمبەر تورکە لاوەکان، ئەندامانی ئەم بازنەیە،  بە ناچاریئاوارەی وڵاتانی ڕۆژئاوایی بوون و لەوێوە دژاییەتی خۆیان لەبەرامبەر سوڵتان و دەزگای خەلافەت و سیستەمی بەرێوەبەردنیوڵات دەس پێکرد.

لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید دووهەم(١٩٠٩-١٨٧٦) جیا لەپرسی ناخۆیی وڵات، پرسی سیاسەتی دەرەوەش، وڵاتی تووشیکێشە و قەیرانی جیدی کردبوو. بۆنموونە لە ساڵی( ١٨٧٦ ) «سێرب»ەکان لە  پێناو سەربەخۆیی، دژی سوڵتان و خەلافەتهەستانەوە  و ساڵی دواتریش، شەڕی نێوان عوسمانی و روسیالە ساڵی(١٨٧٧)، سوڵتانی ناچار کرد  لە سەر بریاریکۆنفرانسی «سن ئیستفانۆ»، سەربەخۆیی بولگاریا، ڕۆمانیا وسیربیستان پەسەند بکات و دواتریش لە دانیشتنی «بەرلین» جیابوونەوەی «بووسنیا» و هەروەها دوو ناوچەی «قارس» و«باتووم»ی وەک بەشێک لە خاکی روسیا قبووڵ بکات.

هەر لەم ساڵانە و بە واتایەک لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدیدووهەم، فەرەنسە لە ساڵی (١٨٨١) تونسی داگیرکرد و ساڵیدواتریش ئینگلیز، میسر و یونان و تەنانەت بولگاریاش بەشێک لەخاکی عوسمانی داگیر کرد و بە گشتی کێشەی ناوخۆ، ڕێگەی بۆداگیرکردن و دابەشکردنی ئیپمراتۆریا، خۆشکرد.

جیابونەوەی بەشێک لە خاکی وڵات و بە تایبەت ئەو بەشەی وامەسیحی نشین بوو، سوڵتانی تووشی مەترسیی جیدی کرد وسوڵتان لەو پەری لاوازی و کەمدەسەڵاتیدا رایگەیاند: «نەهامەتیو چارەڕەشی ئیمە لەوەدایە ئیمپراتۆریەکەمان یەکدەست نییە». هەقیش بە سوڵتان بوو، یەکدەست نەبوونی وڵات، زەمینەی بۆناسیۆنالیزمی نەتەوەیی درووست بوو و هەروەها ویست بۆجیابوونەوە و دامەزراندنی وڵاتی سەربەخۆ لە نێوان نەتەوەکانیژێر دەسەڵاتی خەلیفە، پەرەی سەند و ئەمەش وەک کێشە وپرسێکی دیکە، وڵات و خەلیفەی تووشی  قەیران کرد.

نەهامەتی یەکدەست نەبوونی وڵات و جیابوونەوەی زۆرێک لەناوچە و وڵاتە مەسیحییەکانی ئیمپراتۆریا، سوڵتانی ناچار کردواز لە گوتاری عوسمانیگەراییبێنێت و پەنا بباتە بەر گوتاریئیسلامگەراییی و بە واتایەک پان ئیسلامیزم  لە پێناو پاڕاستنیئەو بەشەی وڵات کە بۆی مابووەوە، پەنابەردنی سوڵتان بۆگوتاری ئیسلامی لەبەر ئەوە بوو ئەوە بەشەی ئیمپراتۆریا کە پاشجیابوونەوەی مەسیحەکان، مابووەوە، بەشی زۆری موسەڵمانبوو.

لە پاڵ گوتاری پان ئیسلامیزم، دژبەرانی نێوخۆیی، واتە  دژایەتیچینی ڕۆشنبیرانی بازنەی تورکە لاوەکان کە  دوو ساڵ پێشمەرگی حاجی لە ساڵی(١٨٩٥) دەزگای «جەمعییەتی تەعالی وتەرەقیان» دامەزراند بو، خوازیاری زاڵکردنی گوتاری تورانی وگۆڕانکاری لە بنەمای دەسەڵات واتە لە سەڵتەنەتی ڕەهاوە بۆمەشڕووتە و دەسەڵاتی دەستوور بوون و ئەمەش بەربەستیسەرەکی لە زالکردنی گوتاری پان ئیسلامیزمی سوڵتاندادرووست کردبوو.

لێروە دیارە، ئامادەبوونی حاجی ئەگەرچی هاوکات بوو لە گەڵیەک سەدە لە دەسپێکردنی رەوتی چاکسازی و هەندێگۆرانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و هەروەها هاتنی هەندێدیاردەی مودێڕنی غەربی، بەڵام ئەو کاتەی حاجی لە ئەستەمووڵنیشتەجێ دەبێت، دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی  ئەوشارە لەو پەری شپرزی و ناسەقامگیریدا بوو

هەڵبەت جیا لە پرسی شپرز و ئالۆزیی سیاسی ئیمپراتۆریا، پرسی نەتەوەخوازی و سەرهەڵدان و بەرجەستەبوونی گوتاریتورکخوازی و هەروەها دەرکەوتنی هەندێ دیاردەی مودیرنیڕۆژئاوایی لەو سەردەمە، سەرەڕای دۆخی ناخۆش و نالەباریسیاسی ئەو شارە، کاریگەریی تەواوی لە سەر حاجی و گوتاریحاجی هەبوو.

بەم وەسفەوە دەکرێت بیر لەوە بکرێتەوە، دۆخی شپرز وبەرزبوونەوەی دەنگی جودایی خوازی و هەروەها لاوازیدەسەڵاتی ناوەندی، لە هەندێ ڕووەوە کاریگەریی ئەرینی لە سەرحاجی و ڕوانگە و ویستی حاجی هەبووە و بە واتایەک دەکرێتئیدعای ئەوە بکرێت ئەم دۆخە لە پاڵ بۆشایی دەنگی کورد وکزبوون و تەنانەت نەبوونی دەنگی کورد لە نێو ئیمپراتۆریا، ڕێگەیبۆ حاجی درووست کرد تا وەک ڕێبەرێکیی فەرهەنگی کۆمەڵگەیکوردی و لایەنگری تازەگەری، سەر هەڵبدات.

حاجی قادر و دەرکەوتنی وەک یەکەم مونەوەری کورد لەئەستەمووڵ: 

هەروەها کە پێشتر ئاماژەی پێدرا، زیاتر لە یەک سەدە واتەنزیکەی  سەد و چل ساڵ پێش نیشتەجێ بوونی حاجی لەئەستەمووڵ، ڕەوتی تازەگەری و گۆڕانکاری لەم شارە دەستیپێکردبوو، گەرچی بە بۆنەی بە هێزبوونی دەسەڵاتی بەرەی دژەچاکسازی واتە بەرەی بناژۆخواز و نەریتییەوە، گۆڕانکاریدەنگدانەوە و ڕەنگدانەوەیەکی گشتگیری نەبوو، بەڵام ویستیچاکسازی و گۆڕانکاری وەک گوتارێکی زاڵی وڵاتی عوسمانیخۆی سەپاندبوو و چیتر دەرفەتی خۆدەربازکردن و خۆلادان لەمگوتارە بۆ سیاسەتوانان و چینی تازەسەرهەڵداوی ئەم شارە ولەوانەش حاجی قادر کۆیی نەمابووەوە.  

جیا لە پرسی چاکسازی و تەجەدود، ئامادەبوونی حاجی لەئەستەمووڵ هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەیمونەوەرولفیکرانی عوسمانی لە ئەستەمووڵ و هەروەهاسەرهەڵدانی مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی ناو ئیمپراتۆرییەکە لەژێر کاریگەرییی ناسیۆنالیزمی ڕۆژئاواییدا. سەرهەڵدانی گوتاریسەربەخۆیی‌خوازی لەلایەن مونەوەرانی نەتەوەکانی وەک یۆنانیو بولگاری و هەروەها سەرهەڵدانی گوتاری شوناسخوازیعوسمانیە نوێیەکان و تورکە گەنجەکان و دەرکەوتنی دیاردەنوێیەکانی وەک ڕۆژنامە و چاپخانەوە و بیناسازی بە شێوازیڕۆژئاوایی لەسەر شەقامەکانی ئەستەمووڵ، پیشاندەری ئەمڕاستییە بوون،  خۆشاردنەوە لە چاکسازی و دوورەپەرێزی لەتازەگەری بە شێوازی فەرەنگی، ئیتر مەحاڵە ئەویش بۆ کەسێکیوەک حاجی قادر کە بە وتەی مەسعوود محەمەد ” پێشەوایخۆبەختکردن و سۆز و سووتان بۆ کوردستان بوو“ هەر ئەمکاریگەرییە بووە هۆی ئەوە کە بە وتەی ئیحسان فوئاد،ئیتر حاجیقادر، ببێتە دامەزرێنەری قوتابخانەی ڕۆشنکردنەوە. 

شیاوی وەبیرهێنانەوەیە، ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەمووڵ  لەسەردەمێدا بوو کە جگە لەوەی نزیکەی (١٤٠)ساڵ لە مێژوویچاکسازی و تازگەری لەو شارەدا تێپەر دەبوو، نزیکەی(٢٣)ساڵیش لە دەسپێکردنی «سەردەمی تەنزیمات» واتەسەرهەڵدانی یەکەم گوتاری شوناسخوازانەی عوسمانیگەراییسوڵتان عەبدولحەمید(١٨٦٩-١٨٣٩) وگوتاری ئیسلامخوازیسوڵتان عەبدولمەجیدی دووهەمیش (١٩٠٩-١٨٦٧)تێپەریبوو، بۆیەسوڵتان بە باشی ئاگاداری سەرهەڵدانی پرسی ناسیۆنالیزملەناو  نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەکەی بوو کە چۆن لەساڵانی (١٨٧٨-١٨٧٥)چەندین نەتەوەی ژێر دەسەڵاتی وەکڕۆمانیا، سربیا، مونتینگرۆ و بە واتایەک مەسیحییەکانسەربەخۆییان بە دەستهێنا و گوتاری عوسمانیگەرایی شکستیهێنا. دوای شکستهێنانی گوتاری عوسمانی گەرایی، گوتاریئیسلامیگەرایی بەرز کرایەوە، کەچی بە سەرهەڵدانیناسیۆنالیزمی عەرەبی ئیتر ئەم گوتارەش وڵامدەرەوەیپاڕاستنی یەکپارچەیی خاکی عوسمانی نەبووو بە ناچاری بۆپاڕاستنی نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و پەیوەندی لەگەڵ تورکەکانی ناوچەی «قەوقاز»  و قەرەبووکردنەوەی لەدەستدانی خاکی ئیمپراتۆرییەکەیان، گوتاری ڕەگەزپەرستانەیتۆرانچێتی و تورکچێتی لە سەر دەستی مونەوەرولفیکرانیدەرەوەی بازنەی دەسەڵات بەرز کرایەوە. بۆ نموونە «نەجیمعاسی» لە ساڵی( ١٨٧٨ ) بە ڕاشکاوانە نووسی: «ئێمە لەڕەگەزی تۆرانین و زمانەکەشمان تۆرانییە و پێویستە بگەڕێینەوەسەر زمانی تۆرانی». و هاوکات  ڕۆژنامەی «ئەقدەم» کەزمانحاڵی ناسیۆنالیستە تورکەکان بوو، نووسی:«ئازایەتی، بەرخۆدان و قبووڵکردنی شارستانییەت لە تایبەتمەندیەکانینەتەوەی تورکە، نەتەوەی تورک نەجیبترین نەتەوەیە»“.

کەواتە ئەوکاتەی حاجی لە ئەستەمووڵ بوو جیا لە سەرهەڵدانیچینی مونەوەرولفیکری عوسمانی و کەمینەکان، سێ گوتاریعوسمانی گەرایی، ئیسلامخوازی و تۆرانیچێتی و هەروەهانیشانەکانی تازەگەری وەک ڕۆژنامە، ناردنی خوێندکار بۆدەرەوەی وڵات، کردنەوەی خوێندنگەی نوێ بە شێوازیئەوروپیشی بینیوە.

حاجی لەم شارەو و لە ژێر کاریگەریی گوتاری تەجەدودیعوسمانی، پێدەچیت گەیشتبێیە ئەو قەناعەتەی کە سەرجەمی ئەوهەوڵ و تەقلا تەجەدودخوازانە لە پێناو بەهێزکردن و پاڕاستنیوڵات و هەروەها نەتەوەسازیدایە، بۆیە بە ڕەچاوکردنی بایەخیگوتاری شوناسخوازی ئەو سەردەمە، بە حەسرەتەوە کۆتاییهاتنی دەسەڵاتە کوردییەکانی وەک بابان، بۆتان و ئەردەڵانیوەبیر خۆی دەهێنایەوە:

 لە ڕۆما کەوتە بەرچاوم کەسێکی هائیم و حەیران
 بە هەیئەت تێگەیم کوردە بە شێوەی ئەهلی کوردستان
 کە چوومە خدمەتی پرسیم: برادەر خەڵکی کام جێگای؟
 لە کام لا هاتووی؟ گریا گووتی: بابان،گوتم بابان؟
دڵم داوە گوتم باوکە هەموومان بێ کەسین لێرە
چ قوماوەگەلێ حەیفە، مەگریێ هەروەکوو باران
 گوتی: بۆ غوربەت و ڕووتی نییە ئەفغان و هاوارم
 لە داغی حاکمی خۆمە لە شان و شەکەوتی تورکان 
گەلێکم بیستووە پەستی و بڵندیی دەوڵەتان ئەمما
 جیهان نەیدیوە پەستی وا میسالی کوردستان

بەم وەسفەوە دەکرێت، بگووترێت بە زاڵبوونی گوتاری تازەگەری وشوناسخوازی لە ئەستەمووڵی سەدەی نۆزدە لە لایەکەوە وکۆتایی دەسەڵاتی میرە کوردییەکان و  هەروەها دۆخی ئاڵۆز وشپرزی کۆمەڵگەی کوردی  لە لایەکی دیکەوە، زەمینەی بۆدەرکەوتن و سەرهەڵدانی حاجی قادری کۆیی وەک مونەوەرولفیکر و پێشەنگ و ڕێبەرێکی فەرهەنگی کۆمەڵگەی کوردی درووست بووو لە بۆشایی هەوڵ و ئینتێمای کەسانی خوێندەوار و ڕۆژئاوادیدەو شارەزای ئەو سەرەدەمەی تەجەدود  و تازەگەری، وەک«ئیسحاق ئسکۆتی» و « عەبدوڵڵاجەودەت» کە بە ڕەگەز کوردبوون و  وڵاتانی ئەوروپییان بینیبوو، حاجی قادری کۆیی وەکیەکەم مونەوەر و ڕێبەرێکی فەرهەنگی کورد، دەکەوێتە ڕەخنەگرتنو هەوڵدان بۆ نەتەوەسازی و هاندان بۆ بەرجەستەکردنیتازەگەری و گۆڕانکاری لە کۆمەڵگەی کوردی  و گرنگ تر لەهەمووی، حاجی لە بۆشایی دەسەڵاتێکی کوردی‌، کلتوریڕەخنەگرتن لە کۆمەڵگەی کوردی دەسپێدەکات. 

دەسپێکردنی کلتوری ڕەخنەگرتن واتە هەوڵ بۆ تازەگەری بەشێوازی فەرەنگی(ڕۆژئاوایی)، باسکردن و ئاماژەدان بە هەندێدیاردە مودێڕنی ڕۆژئاوایی، بەرجەستەکردنەوەی پرسینەتەوەسازی و هاندانی کۆمەڵگەی کوردی بۆ فێربوونی زانست وپیشەسازی ڕۆژئاوایی، دەکرێت بانگەشەی ئەوە بدرێت بۆیەکەمجار لە گوتاری حاجی قادر کۆییدا ڕەنگی داوەتەوە، بۆیەهەڵە نیە حاجی وەک یەکەم مونەوەرولفیکری کوردی و خاوەنیەکەم گوتاری تازەگەریی کوردی پێناسە بکرێت، چوونکە پێشحاجی کەس بەو شێوازە ڕەخنەی لە کۆمەڵگەی کوردی نەگرتبوو وکەسیش ئاوەها هەستی بە پێویستی تازەگەری و گۆڕانکاری بۆکۆمەڵگەی کوردی نەکردبوو.

بە گشتی دەکرێت باس لەوە بکرێت کە گوتاری تازەگەری لەکۆمەڵگەی کوردی و سەرهەڵدانی سوننەتی مونەوەریی کوردی بەحاجی قادرەوە و لە شاری ئەستەمۆڵەوە دەست پێدەکات.

پەراوێزەکان:

(ئەڵاکۆم، روهات(٢٠٠٥) کوردەکانی ئەستەمبۆڵی کۆن. وەرگێرانی ئەحمەد تاقانە،هەولێر،موکریانی:٢٨

٢ )ئەڵاکۆم: ١٥

٣( ئەڵاکۆم،هەمان:١٦

٤( هەمان:٥٧-٥٤

٥(دواتر ئەم خوێندنگەیە بووە یەکێ لە گرنگترین ناوەندەکانیدروستکردنی رەوتی رۆشنبیری و مافخوازی کورد..منداڵانیمیربەدرخان و هەروەها کەسانە وەک خالێد بەگی جبرانلییسەرۆکی کۆمەڵانی ئازادی کە پێشەواییەتی شۆڕشی شێخسەعیدی لە ساڵی (١٩٢٥) دەکرد دەرچووی ئەم قوتابخانەیەبوون، ئەم قوتابخانەیە دواتر و لە ساڵی (١٩٠٧) لە لایان سوڵتانعەبدولحەمیدەوە داخرا ، ئەڵاکۆم،هەمان:١٦

6)مەلا کەریم، هەمان:١٠

٧)ئەڵاکۆم،هەمان:١٣١

8)ئەڵاکۆم،هەمان :٨

9 )ئەڵاکۆم،هەمان:٨١

١٠ )لە نێوان ئەو کەسانەی کە سەبارەت بە ژیانی حاجی قادرلێکۆڵینەوەیان کردوە تەنیا کەریم شارەزا لەو بڕوایەدایە کە حاجیلە  شاری کۆیە لە دایک بووە. کەریم شارەزا(١٩٦١) کۆیەوشاعیرانی: ل ٢٠

١١)مەسعوود مەحەمەد، (٦-١٩٧٣)حاجی قادر کۆیی، بەغدا، کۆڕی زانیاری کورد:ل ٢٨

١٢)ئیدریس عەبدوڵڵا،(٢٠١٦) ویستگەکانی  ژیان و پێگەیشتنیحاجی قادری شاعیر، سلێمانی. وەزارەتی رۆشنبیری و لاوان: ل٩٠

١٣)ئیدریس عەبدوڵڵا، هەمان: ٩١

١٤)مەسعوود مەحەمەد،هەمان : ١٩٤

١٥)ئیدریس عەبدوڵڵا،هەمان ٨-٩٧

١٦)خالید دلێر(٢٠١٦)ستەم کردن لە حاجی قادری کۆییتاوانە،سلیمانی.سەفوەت.٩٩-٩٧

(17 حاجی قادر کۆیی،(١٣٩٠)دیوانی حاجی قادر کۆیی،  لێکۆڵینەوە و لیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفاشارەزا، لە سەر نووسینیکی نوێ بە پێی بۆچوونەکانیموحەمەدی مەلا کەریم،  سەعید  کەرەمی، سنە، کوردستان،٢٢

18(Van Bruinessen,Martin)2003( Ehmad xanis Mem u Zin anad its Role in the Emergence of Kurdish Nation Awareness in Abass Vali . Essays in the orings of Kurdish Nationalism. Cosat Mesa. CA: Mazda pulishers.,47

١٩)حاجی قادر کۆیی،٢٧-١٩

٢٠ (ئەحمەد یاقی،هەمان، ل:٦-١٣٥

Lewis,B,(1961) The Emergence of Madern Turky,London,P.11620

21)بۆ نموونە لورد کیلارێندۆن لە ساڵی (١٨٦٥) پێوابوو : تەنیارێچارەی چاککردنی عوسمانی لە نێوبردنیانە لە سەر گۆی زەویو هەر لەم ئاراستەیە وەزیری دەرەوەی ئینگلیزیساڵانی(١٨٨٠-١٨٧٦) دابەشکردنی ئیمپراتۆریای وەک تەنیارێگە چارە ناو دەبرد: بڕواننە

Kedourie , E.England and the Middle East London,Pp 15-16

٢٢)ئەحمەد یاقی،هەمان، ل:١٥٠

Lewis,B,(1961) :pp 159-160٢٣

٢٤(ئەحمەد یاقی،هەمان، ل:١٥٣

٢٥)هەمان:١٦٨-١٥٨

٢٦)مەحەمەد، مەسعوود(٦-١٩٧٣)حاجی قادر کۆیی، بەغدا، کۆڕی زانیاری کورد،٣٢٢

(27 حاجی قادر کۆیی، هەمان ٤٠

(28 انتخابی، هەمان: ٦٣

٢٩ (انتخابی، هەمان: ٧٩-٦٩

٣٠ )حاجی قادر کۆیی، هەمان :١٠٠

٣١)لێرەدا مەبەست لە مونەوەرولفیکر یان رۆشنبیر واتە ئەو کەسەیان ئەو کەسانەی کەوا رێبەراییەتی فەرهەنگی کۆمەڵگە بە دەستدەهێنن و فەرهەنگێکی ڕخنەگرانە پەرە پێدەدەن(بروجردی،١٣٧٧ : ٤٠ )