نووسینی: فەتحی حەسەن مه‌لكاوی
له هه‌ندێك بواری ئیسلام دا ورده‌كاری ئه‌حكام و ته‌ش‌ریعات باسكراوه، به جۆرێك زانایان راجیاییان له باره‌یه‌وه نیه، له به‌ها و پره‌نسیپی گشتی هه‌یه له بواره‌كانی تر، پێویسته له سه‌ر شاره‌زایان په‌ره به په‌یڕه‌و و ئه‌زموون و ده‌زگاكانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامی بده‌ن، ئه‌زموونی مرۆیی له هه‌ر شوێنێك بوو بیقۆزنه‌وه و بیگونجێنن له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی كۆمه‌ڵه‌گه و مه‌قاسیده‌كانی ئیسلام.
هه‌ندێك له بانگخوازان دوو دڵن، ئێمه گومان له راستگۆی و خۆشه‌ویستی و بوێرییان نیه، له‌و ده‌سته‌واژانه‌ی كه ده‌رباره‌ی ئه‌و خۆشویستنه ده‌ری ده‌بڕن، به‌ڵام ئه‌و بوێر به‌رێگه‌یه‌ك بێت پێویستی به پێداچوونه‌وه هه‌یه، ئه‌وان هه‌ندێك جار كاری خراپ ده‌كه‌ن واده‌زانن چاكه‌یان كردووه، بۆ نمونه كاتێك ده‌ڵێن: ئه‌و سیسته‌مانه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌مرۆ كه له كۆمه‌ڵگه ئیسلامیه‌كانمان باڵا ده‌ستن، سیسته‌می باتڵن، یاخود سیسته‌می كافرن، پێویسته به ته‌واوی لابدرێن، دووباره بونیادی سیسته‌می ئیسلامی بكرێته‌وه له سه‌ر ئه‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه.
ئه‌و پێداچوونه‌وه‌ی ئێمه بۆ بنیاتنانی سیسته‌می ئیسلامی هاوچه‌رخ بۆ فه‌رمانڕه‌وایی، یاخود فێركردن، یاخود ئابووری پێویستمانه، ده‌مانگه‌ینێته ئه‌وه‌ی كه چاكسازی ئیسلامی داواكراو واتای وێرانكردنی یاسا و سیسته‌م و په‌یكه‌ری رێكخستن و به‌رێوبردنی باو نیه له واقیعی هاوچه‌رخ، به مه‌رجێك زۆر كه‌م ته‌رخه‌م نه‌بێت به‌رامبه‌ر به‌ها و پره‌نسیپه سه‌ره‌كیه‌كانی ئیسلام و ئامانجه‌كانی.
به‌ڵێ ئیسلام هه‌ندێك به‌های نه‌فامی هه‌ڵته‌كاند، به‌ڵام له شوێنی به‌های جێگره‌وه‌ی دانا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ته‌نانه‌ت له بواری به‌هاكانیش سه‌رجه‌م به‌هاكانی له سه‌رده‌می نه‌فامی باوبوو، ئیسلام لای نه‌دان، پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌وه هات به‌ها جوانه‌كان ته‌واو بكات، نه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ر له نوێ ده‌ست پێبكات، دانی به”حلف الفضول” دانا، كه پێش ئیسلام له نێوان هۆزه‌كانی عه‌ره‌ب به‌سترا، بۆ وه‌رگرتنه‌وه مافی سته‌ملێكراو له سته‌مكار و فه‌رمانكردن چاكه و رێگری كردن له خراپه.
كاتێك موسڵمانان سه‌فانه‌ی كچی حاته‌می تائییان به دیل گرت، قسه‌ی له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر كرد و گوتی: ئه‌ی محه‌مه‌د ئه‌گه‌ر چاكه‌م له‌گه‌ڵ بكه‌یت و له ناو گه‌له‌كه‌م سه‌رشۆڕم نه‌كه‌یت، من كچی گه‌وره‌كه‌یانم، باوكم خواردنی ده‌به‌خشی، پارێزگاری له دراوسێیه‌تی ده‌كرد، ئه‌وه‌ی كه پێویستی به پاراستن بوایه ده‌یپاراست، ناخۆشی له‌سه‌ر تووشبووی خه‌م و ناخۆشی لاده‌دا، جێگه‌ی میوانی ده‌كرده‌وه، برسی تێر ده‌كرد، رووتی پۆشته ده‌كرد، كه‌سێك داوای پێویستیه‌كی لێ بكردایه هه‌رگیز ڕه‌تی نه‌ده‌كرده‌وه، من كچی حاته‌می تائیم، پێغه‌مبه‌ر پێی فه‌رموو: به‌ڕاستی ئه‌وانه ره‌وشته جوانه‌كانن، ئه‌گه‌ر باوكت موسڵمان بوایه داوای ره‌حمه‌تم بۆ ده‌كرد، لێگه‌ڕێن با بڕوات، باوكی ره‌وشته جوانه‌كانی خۆش ده‌وێست، خوای گه‌وره‌ش ره‌وشته‌جوانه‌كانی خۆش ده‌وێت، پاشان پێغه‌مبه‌ر ته‌نیا به ئازاد كردنی كۆتایی پێ نه‌هێنا، به‌ڵكو فه‌رمانی كرد پێداویستیه‌كانی سه‌فه‌رمی بۆ شام دابین بكه‌ن، وه‌ك وڵاغ خواردن، جل و به‌رگ، هاوڕێیه‌تی ئه‌مین، كاتێك گه‌یشته‌وه شام و به عه‌دی كوڕی حاته‌می برای گوت، كه بۆ شام هه‌ڵات بوو تا رووبه‌ڕووی موسڵمانان نه‌بێته‌وه، كه چۆن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه، هات بۆ لای پێغه‌مبه‌ر، موسڵمان بوو، پاشان سه‌فانه‌ش موسڵمان بوو.
ئه‌وه له بواری به‌ها، هه‌رچی له بواری یاساكان و په‌یكه‌ری ئیدارییه، ئاشكرایه كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامی یه‌كه‌م، كه له جه‌زیره‌ی عه‌ره‌بی دروستبوو ئه‌و په‌یكه‌ره ئیداریانه‌ی كه له‌و سه‌رده‌م له كۆمه‌ڵگه‌كانی تر باوبوون له وڵاتی فارس و رۆم و قیبت، له كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی بوونی نه‌بوو، بۆیه كه كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامی فراوان بوو پێویستی به په‌یكه‌ری ئیداری هه‌بوو، له تۆماركردنی سه‌رباز و داراییه‌وه ده‌ستیان پێكرد، موسڵمانان له وڵاته‌كانی تر وه‌ریانگرت، تۆماره‌كان به زمانی خۆیان نووسرابوون، زمانه‌كه‌ی له عێراق فارسی بوو، له شام رۆمی بوو، له میسر قیبتی بوو، عه‌ره‌ب تۆماره‌كانیان له‌سه‌رده‌می عه‌بدولمه‌لیكی كوڕی مه‌ڕوان كرده عه‌ره‌بی.
هه‌ر له سه‌رده‌می عه‌بدولمه‌لیك بۆ یه‌كه‌م جار دیناری ئیسلامی دروستكرا، ده‌زگای دروستكردنی پاره‌ی عه‌ره‌بی ئیسلامی له شام و عێراق و وڵاتانی تر دروستكرا، رێگری كرا له به‌كارهێنانی دراوی بێگانه، كه پێشتر موسڵمانان به‌كاریان ده‌هێنا، به‌تایبه‌ت دیناری به‌یزه‌نتینی.
ئه‌وه دۆخی ئاوێته‌بوون و تێكه‌ڵبوونی رۆشنبیری نێوان كۆمه‌ڵگه‌كان و شارستانیه‌ته‌كان بوو، گه‌شه‌پێدانی پێویست به كاروباری سیاسی و فێركردن و ئابووری و لایه‌نه‌كانی تر، چ چاكسازیه‌كی ئیسلامی له پێوانه‌ی ئێمه هه‌یه؟ پێویسته به‌و شێوه‌یه له سه‌ر ناونانی كۆك بین به پێی پره‌نسیپی ته‌واوكاری مه‌عریفی، بۆ ئه‌وه‌ی ببێته خاڵی وه‌رچه‌رخان، كه وه‌ك له قورئان و فه‌رمووده ده‌بینین مه‌قاسیدی ئیسلامیه،دڵخۆشبوون به جێبه‌جێكردنی ئه‌و ده‌قانه به درێژایی ئه‌زموونی مێژووی ئیسلامی و نه‌وه‌ستاون له‌و سنووره، به‌ڵكو ئێویسته ئه‌زموونی مرۆیی نه‌ته‌وه‌كانی تریش به كۆن و نوێوه وه‌ربگرین، هۆشیاری ته‌واومان هه‌بێت به داخوازیه‌كانی واقیعی هاوچه‌رخ ئه‌و شتانه‌ی ئه‌و واقیعه له‌خۆی گرتووه له هه‌ل و ئاله‌نگه‌ریه‌كانی، پاشان به‌كارهێنانی هه‌موو ئه‌وانه له داهێنانی دیدگای چاكسازی ئیسلامی هاوچه‌رخ و له بنیاتنانی پرۆژه‌یه‌كی شارستانی، ئه‌وكاته ئه‌و پرۆژه‌یه ته‌نیا بۆ موسڵمانان نابێت به ته‌نیا، به‌ڵكو به‌شداری ده‌وڵه‌مه‌ندی و رێنیشدان ده‌بێت بۆ شارستانیه‌تی مرۆڤایه‌تی هاوچه‌رخ.
