جیهانی دەرەبەگ وکۆیلەکان..بەیەک گەیشتنی لیبڕالیەتی نوێ وفەلسەفەی نیچە

نوسینی: شريف موراد

ئەم دەساڵەی کۆتایی بە شێوەیەکی پانۆڕاما یی پیشانی داین کە جیهان لە قۆناغی گۆڕانکاریەکی زۆر گەورەدایە،بەدیاری کراوی لە دەستپێکی قەیرانی دارایی جیهانی لەساڵی 2008-2009،کۆمەڵێک چاودێر پێ یان وایە کە دە ساڵی دوای ئەو قەیرانە وروژان وجوڵەی جەماوەری وڕامیاری وکۆمەلایەتی گەورەی بەخۆیەوەبینی، کە جیهان لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە ،وروژانی لەوشێوەی بەخۆوە نەدیبوو، خۆپیشاندانە جەماوەریە ملیۆنیەکان وداگیرکرانی شەقامەکان وگۆڕەپانەکان وپردەکان وشوێنە گشتیەکان دیاردەی دیاری ئەوجوڵانەوەبوو، سەرەتای ئەم خۆپێشاندانانە لەساڵی 2010 لە یۆنان دەستی پێ کرد،پاشان هەرلەوساڵە خۆپێشاندانەکان لەگەڵ بەرپابوونی بەهاری عەرەبی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ساڵی داهاتووش نوێ بۆوە،ئەوبەهارەی کە سەرەتای هەڵایسانی بزاڤێکی گەورەی جەماوەری جیهانی بوو لە ئەوروپاوهەردوو ئەمریکای سەروو وخواروو،وەدەرکەوتنی چەندین بزاڤی ئۆپۆزسیۆن وناڕەزایی ڕێکخراوبوو،لەسەرشێوەی بزاڤی (وۆڵ ستریت داگیربکەن) ئەم بزاڤانە لەساڵەکانی دوای 2011بەردەوام بوون تا گەیشتنە خۆپیشاندانەکانی بەرازیل وبڕۆکسل لە ساڵی 2014دا،بەجەماوەری وبەنێوگەلانی بوون لە هەموو ڕۆژئاوادا ڕووی لە هەڵکشان کرد،تاگەیشتە خۆپێشاندانی ئێلەک زەردەکان لە فەڕەنسالە کۆتایی ساڵی پار،پاشان دووبارە لەمیسرو وسودان وجەزائیرولوبنان وچیلی ،خۆپێشاندانەکان نوێ بوونەوە . ئەم دەساڵە هەرچەند دیمەنی زۆرسامناک ودڕندەیی وناخ هەژێنی تێدابوو،بەڵام بە شێوەیکی وروژێنەرو زیندو وبوژێنەرەوە دەستی پێ کرد،وەلە دوای چەندان دەساڵی مردولەیی وخاوو خلیکی ڕامیاری وبوونی گەشبینیەکی جیهانی بەوەی کە مل ملانێ یە سیاسیەکان بەیەکجاری کۆتاییان هاتوەوڕژێمە سیاسی وئابووریەکانی پایەدارلە جیهان سەقامگیرن،ئەم گەشبینیە لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی سارد،زۆر بەهێزتربوو،بەڵام ئەم گەشبینیە سەری دای لە بەردی قەیرانە داراییەکە ی ساڵی 2008کە بە گەورەترین قەیرانی دارایی دادەنرێ لەمێژووی سەرمایەداری دا،ئەم قەیرانە تائێستا زۆرێک لە شڕۆڤەکەرانی سیاسی وئابووری وای بۆدەچن کەئەم قەیرانە بەدیاری کراوی دەستپێکی کردنەوەی دەیەکەی ئاڵۆزو دەنگ دەرەوەیە کەتائێستاش گوێمان لە دەنگ دانەوەی دروشمەکانیەتی.

سەرەڕای بوونی جیاوازی زۆر بۆ هەموو ئەو قەیران وناڕەزاییە جەماوەری ودامەزراوە سیاسیانە لە هەر وڵاتێکدا،هەرلە دەستپێکی دیاردەکە لە یۆنان وبەهاری عەرەبی وبزاڤەکانی (وۆڵ ستریت داگیربکەن)تا گەیشتۆتە خۆپێشاندانەکانی سودان ولوبنان وچیلی وجەزائیر،ئەم دیاردە لە هاوکاتی وپێک هاتنی و ئامادەبوونی جڤاکی ووئابووری لە داواکاریەکانی دادیاردەیەکی لێک دانەبڕاوو پێکەوە گرێ دراوە،بەڵکو وەک بزاڤێکی جیهانی درێژ بوەو پێکەوە گرێ دراو لەدژی سیاسەتەکانی جیهان کە بە فەلسەفەیەکی یەکگرتوو لە هەریەک لەو وڵاتانە بەڕێوە دەچێ،ئەو ڕێ وشوێنە سیاسیانە کە لەوانەیە هەڕەشەبن بۆ توێژوچینەکانی ناوەڕاست لە سەرئاستی جیهان وبەردەوام ئەم سیاسەتە پاڵیان دەدابۆ دەرچوونیان بۆ سەرشەقام بەدرێژایی ئەم دەساڵانە،هەرلەسەرەتای ئەودەساڵەوە لە یۆنان وتونس ومیسر،تاگەیشتە لوبنان وچیلی لە کۆتایی دەساڵەکە، جۆرج مونبوت ناوی لەم سیاسەتە ناوە بە ئاوئایدۆلۆژیەی کە لە ناو هەموو کێشەکانی ئێمە ڕەگ وڕیشاڵی داکوتاوە،جۆرج بەدیاری کراوی مەبەستی ئەو ڕەوتەی لیبڕاڵیەتی نوێ یەبوو. ئەوبنەماوئایدۆلۆژیەی کەبەچەند هەنگاوێکی بوێرانە وتوندوتیژ ودڵ ڕەقانە لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوەوە باڵی بەسەر جیهاندا کێشاوەک نعومی کلاین دەگێڕێتەوە،پێک هاتن وهەڵکشانی بیروبۆچوونی لیبڕاڵیەتی نوێ کە ئێستا ئێمە دەی بینین،ئەم هەڵکشانەی لیبڕاڵیەتی نوێ سیخماخ بوو لە توندوتیژی ودڵ ڕەقی وخوێن ڕێژی وچەندین قەیران وجۆرەها کارەسات ،تا نەخشەی ئێستاو داهاتوی جیهان بکێشێ،خۆ داهاتوو هەواڵ دانێک نیە کە لەشوشە بلورێکی سیحری نوسرابێ،نە کۆتایی هاتنێکی حەتمی ومسۆگەریشە،بەڵکو داهاتوودەرەنجامی ڕابردوێکی ڕابردوێکی نزیک وئێستایەک کە لە دەرەنجامی پەرچەکردارو کاردانەوەکانی مرۆڤەکانەوە لەبەرامبەرئەوڕابردوە پێک دێ،جا لە م زنجیرە کرداروپەرچە کردارەوە ڕێڕەوەکانی مێژوو وخەباتی گەلان وناڕەزاییە بەردەوامەکانیان ڕەنگی بۆدەڕێژرێ،ئەم ڕەوتە دەرهاویشتەی چەند پێک هاتەوتێزێکی جڤاکی وسیاسی یە کارایە کە بونیان هەیە،یان لەقۆناغی دروست بووندان ،ئەوپێکهاتانە خەبات دەکەن بۆ جیهانێک کە دادگەری کۆمەڵایەتی زیاتری تێدایە،ئەودادگەریەکۆمەڵایەتیەی کە ئایدۆلۆژیەتی نوێ ی لیبڕاڵی توانیویەتی ڕیشە کێشی بکاو بوونی بسڕێتەوە وبەملیۆنان مرۆڤیش لەدەستەوستانی وهەژاری ونەداری دا بەجێ بێڵێ.

لیبڕاڵیەتی نوێ لە ڕووی فەلسەفیەوە

دیڤید هارفی ئەکادیمی ومێژووناس پێ ی وایە کە لیبڕاڵیەتی نوێ وەک ئایدۆلۆژیەیەکی سیاسی ،بەڕادەیەکی زۆر پەیوەستە بەفەلسەفەی دوای حەداسەوە وئەو بزاڤە ڕۆشنبیری یە جیهانیەی لەسەر ئەوفەلسەفە بنیات نراوە،چونکە هەموو تێگەیشتنەکانی وەک ڕێژەیی بوونی ڕاستەقینە وفرەڕێبازی ڕۆشنبیری وڕۆشنبیریە دژەکان وڕۆشنبیریە کەمایەتیەکان ووڕەخنە گرتن لە کۆمەڵگاو بیرۆکراتیەت ودەوڵەت وهاندانی ڕەوتی تاکڕەوی ،،هەموو ئەمانە دەرهاویشتەی ڕێبازی دوای حەداسە ن ،و وەک پڕۆژەی سیاسی بەیەک ئاستی نزیک لەیەکتر یەکتربڕن لە گەڵ لیبڕاڵیەتی نوێ وجیهانگیری،هەرئەم یەکتربڕینەشە وای کردوە-بە پێ ی بۆچوونی هارفی- گرنگی بە فەیلەسوفی ئەڵمانی (فریدریک نیچە)بدرێ،لەهەمان ئەوسەردەمەی کە هەندێک نیچە بە ئاسۆی پۆستمۆدێرنە دەزانن،بەڵکو توێژینەوە ئەکادیمیە فەلسەفیەکان لە دانیشگاکانی ڕۆژئاواهەمووی بۆتە دیالۆگ وگفتوگۆلەگەڵ فەلسەفەی نیچە بەدیاری کراوی،ئەمەسەرەڕای ئاڵودەبوون وخولیابوونی لەڕادەبەدەری ڕەوشتی وجوانکاری ئاشکرا بەکەسایەتیە نیچەییە نەهلیستیەکان کە دژایەتی یاسا و کۆمەڵگا و سینەما و ئەدەب دەکەن.

ڕێڕوونی ئەم گوتانەمان باشتربۆدەردەکەوێ، کاتێ پەردەلەڕووی ئەو بەیەکچوو وهاوشێوەبوونە هەڵدەماڵین کەلەنێوان بنچینەکانی فەلسەفەی لیبڕالی نوێ-کە زۆریش نین-لەگەڵ فەلسەفەی نیچه دەزانین بەتێڕوانینی هەردوولایان بۆ سروشتی مرۆڤایەتی وڕەوشت ومێژوو ودەسەڵات ودەوڵەت وبیرۆکەی کۆمەڵگا،سەرسام دەبین لەڕوبەری هاوبەشی فەلسەفی سامناکی هەردوولا،بۆیە کە فەیلەسوف وئابوریناسی نەمساوی فریدریک فون هایک کەگرنگترین بیرمەندی لیبڕاڵی نوێ ومامۆستای میلتۆن فریدمانە-ناوبراولە کتێبی (لێکۆڵینەوەکان لەبواری فەلسەفەوئابووری)دا بۆچوونی وایە کە سروشتی مرۆڤایەتی ناڕۆشن ولێڵ ودیاری نەکراوە،ئەوسروشتە لە حاڵەتی پێکهاتنی بەردەوام ونەپساوەدایە،ئەم بەردەوامیەش بواربەکراوەیی دێڵێتەوەبۆهەرگۆڕانکاریەک،وەبەچەندین ئاڕاستەداکە ناتوانرێ پێشبینی بکرێ،وەبێجگە لە هۆکارە بایەلۆژی وفیزیاییەکان هیچ چۆنێتیەکی چەسپاوو جێگیر بۆمرۆڤایەتی وسنورەکانی نیە،وە بەرچاوترین دەستەواژە کە نیچە لە زۆرکتێبەکانی چەندجاردووبارەی کردۆتەوە،(مرۆڤ وەهم وخەیاڵێە کەدەبێ لێ ی تێپەڕین وبەسەریدا بازدەین)گوتەی مرۆڤ ومرۆڤایەتی لای نیتشە ،تەنیا بیرۆکەیەکی میتا فیزیکی وئاینی پەتیە کەئەمە لە پاشماوەی بۆچونی مەسیحیە لەڕۆژئاوا، کەلەپشت خۆی ڕەوتی ویستی زاڵبوون وبەهێزبوونی شاردۆتەوە،وەلە دیدی نیتشە وە ،پێویستە لەسەرمرۆڤایەتی کەخۆی لە وەهمی مرۆڤ بوون ئازادبکابەتەواوی وڕای بگەیەنێ کەلە بری مرۆڤ بوون ویستی هێزو تواناو تواناوهێزی ویستی دەوێ،وەک تاکە هەڵبژاردەو فەرمان وحوکم بەسەر سیستەمی جیهاندا،،هایک هەرجۆرەتێگەیشتنێکیپێش وەخت بۆ مرۆڤ ڕەت دەکاتەوە،هەروەک چۆن نیتشە گوتەی کرۆکی مرۆڤ وەک چاوگ وژێدەرێ هۆشیاری وڕەوشت ڕەت دەکاتەوەو مرۆڤ بوون تەنیا بە وەهم وتارماییەکی مەسیحی و خودپەسندی نرجسی یەکی ئەوروپی دادەنێ .

هایک لە خاڵێکی تری جەوهەریش لەگەڵ نیچە هاوڕایە،هەرچەندە مەبەستەکانیشیان زۆرلێک دوورن،ئەویش ڕەت کردنەوەی پێشکەوتن وئامانج ومەبەست داربوونی بزاڤی مێژووە،هایک پێ ی وایە کە چەمکی پێشکەوتن دەستەواژەیەکی دەسەڵات ودەوڵەتە،وە مێژووش تەنیاجوڵە وپەرەسەندنێکی هەڕەمەکی یە وهیچ کەس دەستی لە هۆکارەکانی دانیە،مێژوولە هیچ ئامانجێکی زانراو و ناسراو نزیک نابێتەوە، چونکە مێژوو بەهۆی عەقڵی مرۆڤەوە کە خەبات دەکابەهۆکارێکی ناسراو بۆئامانجێکی دیاری کراو بەڕێوەناچێ ،بەڵکو بزاڤی مێژوو پەرەسەندنێکی هەڕەمەکیە کە ڕوودەدابەهۆی مل ملانێ یتاکەکانەوە لە پێناوی داهاتەکان وتێرکردنی پێداویستیەکان،ئا لێرەدا هایک ڕای جیاوازە تەنانەت لەگەڵ بۆچوونی لیبڕاڵی کلاسیکیش کە پێ ی وایەکە بزاڤی مێژوو بەرەوپێشەوە دەچێ بەئامانجی تێرکردنی زۆرترین بڕی پێداویستی ودەستەبەرکردنی زۆرترین بڕی بەختەوەری ،بەڵکو هایک ولیبڕاڵیەتی نوێ یەکەمین ئایدۆلۆژی سیاسیە لە جیهانداکە بەڵێنی هیچ شتێک بەهیچ کەس نادا،تەنانەت بەڵێنی بەختەوەری بەدرۆش ،هیچ بۆچونێکی هاوشێوەی ئەمە لە مێژووی فەلسەفە دا بوونی نیە ،تەنیا بۆچوونی نیتشە نەبێ لەبارەی مێژووەوە،چونکە بزاڤی مێژوو لاینیتشە تەنیا دووبارە بونەوەو اراستنە،نیتشە دەڵێ؛هەموو ئەو ئاڕاستانەی دەبینن کە مێژوو لەسەر هێڵێکی ڕاست بەڕێوە دەچێ،دەکەوێتە ناوئەو ڕاستیە لە کۆتایی دا کە تەنیا ئەوە ئاڕاستەیەکی هەڵبەستراوو درۆیینە، چونکە ڕاستی لاڕێ بوونە،وە زەمان بازنەیەکی داخراوە،نەسەرەتای هەیەونەکۆتایی،نیتشە پێ ی وایە کە ئەوەی باسی پێشکەوتن و هێڵی مێژوو بکا،تەنیا خەیاڵ پڵاوو وەهم وخۆفریودانێکی مرۆڤایەتی یە،کە لە پێناو ی وەهم وتارمایی بەختەوەری ودادوەری وچارەنوسێکی بەختیاری وەهمی دامەزراوە،،هایک ولیبڕاڵی نوێش وەک نیتشە بەڵێنی هیچ شتێ بەهیچ کەس نادەن،تەنانەت بەدادگەریش. خاڵی بەیەک گەیشتنی زیاتر ڕەگ داکوتاو لەنێوان لیبڕاڵیەتی نوێ ونیتشە ودوای حەداسە بەگشتی خۆی لەتێڕوانینێکی هەریەکەیان بۆ ڕاستی دەبینێتەوە،لەکاتێکدا لیبڕاڵی کلایکی هەڵگری بیروبۆچوونی سەردەمی تەنویری وڕێنیسانس بوو،باوەڕی بە توانای مرۆڤ هەبوو بۆ گەیشتن بەڕاستی وزانینی بابەتی ،لەڕێگای زانست وڕزگارکردنی عەقڵی مرۆڤایەتی لە ئەفسانەی لاهوت ودەمارگیری دینی ومەزهەبی،بەم شێوە کە بواردەڕەخسێ بۆ مرۆڤ کە بگاتە باشترین ڕێگابۆبەڕێوەبردنی ژیانی خۆی وکۆمەڵگاکەی،وە بەدیهێنانی باشترین بۆ بەکارهێنانی داهاتەکانی،لیبڕاڵی کلاسیکی پێ ی وابوو کە تەنیا لە ڕێ ی زانست وعەقڵەوە مرۆڤ دەتوانێ کە هەموو کێشەکانی چارەبکاکە بەدرێژایی مێژوو ڕووبەڕووی بونەوە،تاکوبگاتە کۆمەڵگای نمونەیی کە زانستی بابەتیانەی کۆتایی لەناوکۆمەڵگایەکی تۆباوی ،کە مل کەچی دەسەڵاتی زانست وعەقڵ بێ؛بەڵام لیبڕاڵیەتی نوێ لەگەڵ نیتشە وادەبینێ کە گەیشتن بە حەقیقەت وڕاستی وزانینی بابەتیانە مەحاڵە،ئەوەتا فۆن هایک پێ ی وایە کە ڕاستی وڕەوشت چەند بنەمایەکی خۆڕسک وئەنتۆلۆجێ پێدراوی پێش وەخت نین،کە چاوەڕێ بن دۆزەرەوەیەک بیان دۆزێتەوە،بەڵکو چەند تێگەیشتنێکن بنیات دەنرێن بە کەڵەکەبوونی کراوەی کردارە جڤاکی وئابوریە هەمەچەشنەکان،جا لە چوارچێوەی ئەو کەڵەکەبوونە پێک هاتن وهەموارکردنی چەمکی ڕاستی وڕەوشت وزانست دەکرێ،لەگەڵ گۆڕانی شێوەی دەرەنجام بوونی ئەو چەمکانە.

فريدريك فون هايك تەنیا ئاماژەبەوکەڵەکەبوونەوپەرەسەندنە هەڕەمەکیە بێ لایەنە دەکا کەلە چوارچێوەی ئەودا ڕاستی و واتاکان پێک دێن،بێ ئەوەی بەدرێژی باسی چۆنێتی پێک هاتنێ ئەوهێماو وگوتە بنچینەییانەی جیهان بکا کە تاکەکان تیای دا دەژین،بەتایبەتی کاتێ کە نکولی لەزوونی هەموو جۆرە جەوهەرێکی جێگیرکرد بۆسروشتی مرۆڤایەتی وئامانجداری مێژوو،جاکاتێ هایک بێ دەنگ دەبێ نیتشەو فەیلەسوفانی دوای حەداسە بەهەموو قوڕساییانەوە دادەبەزن،جاکە پەیوەندیمان بە خوداوەند لە دەست دابێ،وە ئەو بت وپەیکەرانەشمان تێک شکاندبێ کە دەیانویست جێ ی خوداوەند بگرنەوە،وەکو عەقڵ ومرۆڤ وپێشکەوتن،کەواتە هەموو ڕاستی لە شرۆڤەی کۆتایی دا دەبێتە قەپاغی ویستی هێزو وزاڵبوونیش خۆی لەدوای ئەو قەپاغە حەشارداوە، ویستی هێزوزاڵبوون ومل ملانێ دەبنە پێک هێنەرو واتای ڕاستی وبەهانەیان پێ دەهێنرێتەوەوبەوبەهانەش دەسەڵات وهەژمونی خۆیان دەسەپێنن،چونکە ویستی هێزوزاڵبوون بریتیە لە کاکڵی ژیان ودینەمۆی بزوێنەری بنچینەیی یە،ڕاستەقینەش وەک هەندێ لە فەیلەسوفانی دوای حەداسە وەک مێشێل فۆکۆ وجاک دریدا ڕونیان کردۆتەوە ،بریتیە لە دروستکراوی پەیوەندیەکانی هێزوباندەکانی دەسەڵات وخۆسەپێنان لە ماوەیەکی مێژوویی دیاری کراودا،بەڵام فۆن هایک لەم چەندە بێ دەنگ بووەوهەربەلیبڕاڵی کلاسیکی ماوەتەوەودانی نەناوە بە ویستی هێزو پەیوەندی نێوان دەسەڵات ووملانێ وخۆسەپاندن و ڕۆڵی لەبەرهەم هێنانی ڕاستی و واتاکان لە چوارچێوەی هەرکۆمەڵگاوڕەوتێکی مێژوویی دیاری کراودا ،لە دوای لێک هەڵوەشانی هۆشیاری خودی دروست کەر لە مرۆڤدا،چ دەمێنێتەوە بۆ فەیلەسوفی لیبڕاڵی کە بیڵێ؟

ویستی هێز..لیبڕالی نوێ وەک خەیاڵێکی کۆمەڵایەتی

ئەو جیاوازیەی کەلەنێوان فون هایک ی فەیلەسوفی لیبڕاڵی نوێ ونیتشە دایە تەنیا لە داڕشتن دایە،ئەوەتا چەمکە داڕنراوەکان ڕاستی بنیاتی ناوخۆیان ئاشکرادەکەن لەکاتی چونیان بۆناوژیانی جیهانی کۆمەڵایەتی،پاش لێک ترازاندنی زۆرێک لە بنچینەکانی کە فەلسەفەکانی ڕێنیسانس و حەداسە ولیبڕاڵی کلاسیکی لەسەر بنیات نرابوولە لایەن هایکەوە،چەند چەمکێکی چڕو ناوەندی لە نوسینەکانی دەبینرێ کەلە دەوری پرۆژە فەلسەفی وسیاسیەکەی دەخولێتەوە،دەبینین کە کێ بەرکێ ی ئابووری لەسەرداهاتەکان وسامان وبازاڕی ئازادی خاڵی لە هەردەست تێوەردانێکی حکومی ئەو چەمک وتێگەیشتن ودەزگایانەن کە لەتوانایاندا هەیە کەخۆشگوزەڕانی تاکەکان وکۆمەڵگاکان پتەوبکەن وزۆرترین بڕی ئازادی وتێرکردن دەستەبەربکەن. دکتۆر تەیب بوعزە لەم بارەوە دەنوسێ کە ،لەگەڵ بڵاوبونەوەی ئایدۆلۆژی لیبڕاڵی نوێ لەحەفتاکانی سەدەی بیست لەسەر حسابی لیبڕاڵی کۆمەڵایەتی،کە کاری دەکردبۆ هاوسەنگی لەنێوان بازاڕی ئازادوڕۆڵی دەوڵەت وکۆمەڵگابۆبەدی هێنانی سیاسەتەکانی دادگەری وکارکردن،بەڵام لیبراڵی نوێ دەیەوێ کە چەمکی بازاڕمان وابۆ دەربخاکە بەشێوەی بکەری تاقانە دەربکەوێ کە هیچ هاوبەشێکی دیکەی نیە،پاشان دەڵێ”تێڕوانینی لیبڕاڵی نوێ بەو ئاقارە پاڵ دەنێ کە بازاڕنەکا بەکارکەرێکی ئابووری بەتەنیا،یان بکەرودامەزراوێکی هاوشانی بکەرودامەزراوەکانی تر،بەڵکو دەیکاتە پێکهاتەیەکی پیرۆزوموقەدەس،کەیاساغ وحەرامە دەست لەکاروباری بازاڕ وەربدرێ،تەنانەت نابێ دەسەڵات ئاڕاستەشی بکا،وەنابێ هیچ دامەزراوێکی ترهاوبەشی بێ”. پاش داماڵینی جادو وپێرۆزێتی لە ڕەوشت وخۆڕسکی ومرۆڤایەتی ومێژوو،بازاڕو مل ملانێ ی ئابووری ئەو شتە سیحریە بوون کە بوونە کرۆکی لیبڕاڵی نوێ،ئالێرەدا گرنگی گرێدانی نێوان نیتشەو لیبڕاڵی نوێ بەشێوەیەکی گشتی شاراوەتەوە،چونکە نیتشە بەدیاری کراوی بەدیاری کراوی هەڵسابە وێک هێنانەوەی پیرۆزێتی مرۆڤ بەتەواوی لە کتێبەکەی “دژی مەسیح” پاشان ڕای گەیاند کەبە کۆتایی هاتنی پیرۆزی مرۆڤ وڕەوشت وپێشکەوتن ئێستامرۆڤایەتی پێویستی بە هەڵگەڕانەوەیەک هەیە لە بەهاو ڕەوشتەکانی دا،جائەوەی هایک ناوی دەنێ ڕەوشتەکانی بازاڕو مل ملانێ لەسەرداهات وسامان،نیتشە ناوی نابوو بەناوەڕاستەکەی کە ویستی هێزە،ئەو کتێبێکی نوسی بەناوی ویستی هێز وتیای دا داوای کردبوو کەکودەتا لەناوبەهاکاندا بکرێ ولەو کودەتایەدا بنچینەکانی ڕەوشتی ئاسایی وبەهاکانی مەسیحی بگۆڕدرێ بۆ بەرگریکری کردن لە مافی بەهێزەکان و بنیاتە ساغلەم وتەندروستەکان لە بەرامبەر ئاپوراو زۆرینەی کۆیلەوهەژارونەدارولەڕولاوازونەخۆش وپەک کەوتەو دەستەوستان وبەساڵاچوەکان، ئەمانەی ناونابوو کارکەرانی عەدەم وهیچ نەبوو. لیبڕاڵی نوێ هاتووە تاهەموو دەستکەوتەکانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی لەناوببا وتاکڕەوی بڵاوکاتەوەوهەموو تۆڕەکانی پشت گیری وهاوکاری کۆمەڵایەتی لێک هەڵوەشێنێ.

لە لوتکەی هەڵکشانیاندا لە چیلی پاشان لە وڵاتە یەکگرتوەکان ووبەریتانیا تاگەیشتە چین وپاشان زۆربەی وڵاتانی جیهان،ڕژێمە فەرمانڕەواکان کە نوێنەرایەتی باڵی لیبڕاڵی نوێ دەکەن هەڵسان بەلابردنی سیاسەتە گشتیەکان وهەڵوەشاندنەوەی دامەزراوەکانی حکومەت کە پارێزگاری لە هاوڵاتیان دەکردلە مەترسی وبەرزی ونزمی بازاڕەکان،ئەوپشتگیریەی بۆ فەراهەم کردنی کاڵا پێویستەکانی خۆشگوزەرانی دانرابوو وەک شوێنی نیشتەجێ وچاودێری تەندروستی و موچەی خانەنشینی بۆبەساڵاچوان ونەخۆش وخاوەن پێداویستیە تایبەتیەکان وموچەی دابین کراودژی بێ کاری وکە دەوڵەتی خۆش گوزەرانی ئەمانەی دابین دەکردولیبراڵی کۆمەڵایەتی بەشێوەیەکی گونجاو، لیبڕالی نوێ ئەمانەی لا بردوهەڵوەشاندەوە .

لە چوارچێوەی هەموو نوسینەکانی نیتشە وبەتایبەت لە دوا کتێبی کەناوی “ویستی هێزە”لە هەمووی نیتشە وەک دوژمنی دیموکراتیەت وژن ویەکسانی ومیهرەبانی وخۆشەویستی وزۆرینەوکۆیلەکان وزوهد ودەستەوستانان ونەخۆشەکان ووعەقڵ ودادگەری دەردەکەوێ ،واتە نیتشە دوژمنی هەموو بەهاکانە کەلە دەوڵەتی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی داڕەنگ دەدەنەوە،کە خەرجی حکومەت زۆرەوبازاڕەکان پڕ کارن بەپێ ی سیاسەتێکی فراوان بۆ بەدیهێنانی دادوەرترین دابەش کردن ونەهێشتنی هەژاری و بێ کاری وکەم کردنەوەی جیاوازی چینایەتی وهێنانەدی ئەندازەیەکی بڵند لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی،لیبڕاڵی نوێ هات تاهەموو دەستکەوتەکانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی زیندەبەچاڵ بکاوتاکڕەوی بڵاوبکاتەوەو تۆڕەکانی پشتگیری وهاوکاری کۆمەڵایەتی تێک بشکێنێ وداروینزمی کۆمەڵایەتی بەهێزبکاوڕەوشتەکانی بازاڕەکان گشتگیربکاو ویستی بەهێزەکان بەتەواوی لە بۆشایی کۆمەڵایەتی دازاڵ بکا هەروەک ئەم نەخشە پێش سەدەیەک خەونی نیتشە بوو.

لەساڵی 2005دا پێش ڕوودانی قەیرانی دارایی بەدووساڵ ،مێژووناسی ئابووری دیڤیدهارڤی کتێبە هەرە گرنگەکەی ” لیبڕالیەتی نوێ– پوختەیەکی مێژوویی”نوسی ،هارڤی پێ ی وایە کە لیبڕاڵیەتی نوێ هەرلە کاتی هەڵکشانیەوە هێڵێکی سەرەکی پەیڕەوکردوە بۆ تێکشکاندنی جیهانی کۆمەڵایەتی کە ڕێ ی پێدا هەڵکشێ ،واتە گۆڕانی ڕیشەیی لە بنیاتی پەیوەندیەکانی سیاسی کۆمەڵایەتی دا بەرپاکرد کەلیبڕاڵیەتی نوێ لەسەر کەلاوەی ئەو خۆی بنیات نا،ئەمەش دەری دەخا -بەپێ ی بۆچوونی هارڤی- کەیەکتربڕی هەیە لەگەڵ گوتارەکانی دوای حەداسە بۆ لێک هەڵوەشاندنی چەمکەکانی کۆمەڵایەتی کۆن، وەک ڕەت کردنەوەیەک بۆچەمکی پێشخستنی کۆمەڵگا چونکە ئەوە دژی تاکڕەوی مرۆڤە،وەڕەت کردنەوەی چەمکی چاودێری وبیمەی کۆمەڵایەتی کە دەوڵەت دەیکا چونکە خۆسەپاندنە،وەهەستابە هاندانی کاری لاوازو وکاری تاک ونەرم بۆ خاڵی کردنەوەی شێوەکانی کوتلە وکۆبونەوە پیشەیی کۆمەڵایەتی وهەرەوەزیەکان لەناوەرۆک وەکو یەکێتیەکانی کرێکاران وسەندیکا پیشەییەکان ودەزگاکانی پاڵەپەستۆی سیاسی ئاسایی بە لێک هەڵوەشاندنی ئابووری پیشەسازی زەبەلاحەکە لەسەر بنچینەی ئەوو لە ڕووی ئەو ئەو ڕێکخراوانە دامەزران،پاشان بەش بەش کردن وبڵاوکردنەوەی لە جیهاندا،بە پرۆژەو وگرێبەستی تەمەن کورت وومام ناوەندوناجێگیر،هەروەها لێک هەڵوەشاندنی دەسەڵاتی کارای دەوڵەت وگواستنەوەی بۆ چەند دامەزراوێکی نێودەوڵەتی هەڵنەبژێرراو وەک سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی وڕێکخراوی بازرگانی جیهانی وویەکێتی ئەوروپی ودەسەڵاتی سیاسی گەشەی بانکە خۆجێ ی ونێودەوڵەتیەکان، دوا تەقەللاش لاوازکردنی چینەکانی ناوەڕاست بوو کە هەڵگری ڕۆشنبیریەکی پارێزکارن ،لەهەرشوێنێک کە لیبڕاڵی نوێ دەسەڵاتی باڵابێ ئەو چینە لاوازدەکاودەسەڵاتەکەی دەداتە ڕۆشنبیری تاکڕەوی کوزمولبولیتانی ئازاد،ئەمەش بواری سیاسی خۆجێ ی لاوازدەکا ولە بنچینە کۆمەڵایەتیەکانی دادەبڕێ. ئەم سیاسەتانەش بوەهۆی دەرکەوتنی حاڵەتێکی کۆمەڵایەتی جیهانی کەلەوەوپێش نەبینراوە لە تاک ڕەوی وپەت بوونی کۆمەڵایەتی ولاوازی ڕێکخستن ئەم جیاکەرەوانەبوونە سیمای سەردەمی پۆست مۆدێرنو لیبڕاڵیەتی نوێ،بۆیە چەندین دەزگای لاوازلەڕووی ڕێکخستن وناکارالە ڕووی سیاسی وکۆمەڵایەتی بڵاو بونەوە وەک ڕێکخراوە خێرخوازیەکان وماف پارێزەکان بەو وەسفەی کەئەمانەبوونە تاقانە هۆکاری هاوکاری کۆمەڵایەتی وخەباتی سیاسی لە سەردەمی لیبڕاڵی نوێ دا، لێشاوی تاکڕەوی هەموو جۆرە ژیانێکی کۆمەڵایەتی بەهاداری لەناوبرد،بواری گشتی بەفراوانی ناوخۆو دەوڵەتی لەهەموو هۆشیاریەکی کۆمەڵایەتی کە بتوانرێ بکرێتە بنچینەی بنیاتێک بەتاڵ کردەوە،جا لە بەردەم داڕوخانی کۆمەڵایەتی لە جیهاندا وای لێ هات بەرکەناربوون وخۆپەرستی نێرگزی وناسنامەیی وئارەزوە جنسیەکان ودەستەبەربوونی تاکڕەویبووبە تاکە جوڵانەوە،ئەویش جوڵانەوەی پۆست مۆدێرنە ودوای سیاسەتیشە بە جیاکراوەیی، هیواو ئارەزوو وخەمەکانی تاک وهەڵبژاردن وهۆکاری ژیان وداب ونەریت وئاڕاستە ڕەگەزبازی وجنسی وناسنامەی جەندەری وشێوەکانی دەربڕین لێ یان وخود سەلماندن ووجۆرەکانی هەڵس وکەوت وهەڵوێست لە وانەی ڕەگەزیان دەگۆڕن،ئەم بابەتانە بۆتە جێ ی مشت ومڕی کۆمەڵایەتی وملانێ ی ئایدۆلۆژی سەرەکی ،ئەمەش حاڵەتی لێک هەڵوەشان ولێک ترازان وهەرەس هێنانی هەموو پەیوەستیە هاوکاری و چاودێریە کۆمەڵایەتیەکان،چونکە ئێستا کۆمەڵگا سەرمایەنیە بەڵکو تاوانبارە بۆیە ئێمە لەسەرلێواری بێ سەرەوبەرەیی کۆمەڵایەتی وعەدەمین.

لەسەر ئەم ئەزمونە سیاسی وکۆمەڵایەتیە کەڵەکەبوە لایەنی نیتشەیی لە لیبڕاڵیەتی نوێ دا دەردەکەوێ،پاش ئەوەی کە ئەم ڕەوتە کۆمەڵگای کۆنی تێک شکاند دەستی بەبنیات نانی جیهانە تایبەتەکەی خۆی کرد،پێشەنگە کانی کارو وخودەتاکڕەوە پێشەنگە ئابووریەکانی شکۆ دارو پیرۆزدەکاوبانگەوازدەکا کە بەڕەهایی پشت بە خودو تاکڕەوی توندڕەو ووتامەزرۆی جەربەزەی تاک وقۆستنەوەی هەموو هەلەکان بکرێ،هەوڵدانی ڕەهاوناپابەندبۆ سەریەک نانی سامان وقازانجی تاکە کەسی وبەدەست هێنانی دارایی یەکسانە بە ئازادی مرۆڤ،سەردەمی شکۆداری سامان ودارایی کەڵەکەبووی تاکەکەسە،پێشەنگ وملیاردێرە پیروگەنجەکان ئەمڕۆ نمونەی هەرەباڵاومرۆڤی شکۆدارن کە نیتشە ولیبڕاڵیەتی نوێ بانگەشەی بۆدەکەن، جیاکەرەوەکانی ئەم سەردەمە پشت گوێ خستن وگوێ پێ نەدانی کۆمەڵایەتی وڕەوشتی وخۆپەرستی وخول خواردن لە دەوری خۆپەرستی لە پێشەنگی لیبڕاڵی نوێ دا،ئەو مرۆڤە باڵایەی کەنیتشە دەیەوێ هەرئەوەیە ، وشەیەک لە فەرهەنگی نیتشە نیە کەناوی ڕەوشت بێ، وەک هەستی هاوکاری وهاسۆزبوون ومیهرەبانی وخۆنەویستی،مرۆڤی بڵندی نیتشە هەرچی بەهایە تێکی دەشکێنێ وهەموو پێوەرە مرۆڤایەتیەکان دەپڵیشێنێتەوەوبەرەو شکۆداری خۆی وخۆپەرستی خۆی هەنگاودەنێ بەبێڕێگر، چاوچنۆکیەکانی بێ سنورن وئەوهەمیشە لەپەرەسەندن دایە،هەمووکارێکی بۆ باشکردنی ژیانی خۆیەتی وبۆخۆی بەرهەم دێنێ،ئەو خۆی دروست دەکاو چاکەی کەسیشی بەسەرەوە نیە.

لەهەموو خۆپیشان دانەکانی چیلی ولوبنان ،وەبەپلەیەکی کەمتر لە میسر،دروشمە داواکراوەکان هاوشێوەن،خۆپێشاندەران لە لوبنان وچیلی داوای کەوتنی دەسەڵاتی بانکەکان وسندوقی نەختینە دەکەن ودژی ڕاگەیاندنی سیاسەتەکانی خۆبرسی کردنن،ئەم دروشمانە لەوەو پێشیش لە بزاڤی “وۆڵ ستریت داگیربکەن” بەرزکرابۆوە،هەروەها لە لایەن خۆپێشەندەرانی یۆنان وبەرازیل و وبرۆکسل وخوێندکارانی دانیشگاکانی ئەمریکاهەمان داواکاری بوو،داوای لابردنی قەرزەگشتیەکان ولێخستنی دەسەڵاتی قەرزکردن وبانکەکان، بەڵکو خۆپیشاندەرانی لوبنان لەبەردەم بانقەکان کۆبونەوە ولەچیلی ووۆڵ ستریت چەندجار هێرشیان کردە سەربانقەکان ،وەلە وێک چونێکی واتابەخش دا لەسەر ئایدۆلۆژیاوخۆسەپاندن کە چەندین دەستە لە جیهانی ئێستادا لە دژی لە جوڵەدان، فەیلەسوف وئەنسرۆپولۆجی ئیتالی مۆریزیو لازارتۆ لە کتێبەکەی “لێکۆڵینەوەیەک لە بارەی لیبڕاڵی نوێ” وای بۆ دەچێ کە قەرزە کان وقەرز دروست کەرەکان قەیرانێکی لاوەکی ودەرهاویشتەی چەند سیاسەتێکی ناڕاست نیە،بەڵکو دروست کردنی قەرز جوڵێنەری سەرەکیە ئابووری لیبڕاڵی نوێ یە،قەرزەکان لە ناوەرۆکدا بنیاتنانی پەیوەندیەکی سیاسی لە نێوان قەرزوەرگرو قەرزدەردا،پەیوەندیەکی دەسەڵات وسیاسیە کە گەشەی پێ دراوە و پێک هێنراوە وەکو دڵێکی لێدەرو وستراتیژی بۆ سەپێنرانی سیاسەتەکانی لیبڕاڵی نوێ” ، بەم قەرزە گشتیانە ی دەوڵەتان وای لێ دێ کە هەموو کۆمەڵگاکان قەرزداردەبن ودەبنە کۆیلەو دەکەونە ژێر ڕەحمەتی دامەزراوە داراییە قەرز دەرەکان و بانک وسندوقی نەختینە،قەرز کاردەکا وەک دەزگای بریندارکەرو نەزیف هێنەری کۆمەڵگا وڕاوکردنی کۆمەڵگا ودەست گرتن بەسەر موڵک وماڵی گشتی کۆمەڵگادا،تاکەکانی کۆمەڵگا بەبێ پشتیوان وگرێنتی وهاوکاریەک خۆیان دەبیننەوە،نە هاوکاری تەندروستی ونە هاوکاری کارمەندی ونە بژێوی پەک کەوتەونەپشتگیری بۆهیچ کاڵایەکی بنەڕەتی تەنانەت بۆ دابین کردنی ئاویش،کۆمەڵگا بەهەموو شێوەکانی تێک دەشکێ وتاک بەتەنیا لە بیابان بەڕووت کراوی بەجێ ماوە،وەدەشبێ بەردەوام وەکو کۆیلە چاخەکانی ناوەڕاست کاربکا تا خواردن وخواردنەوەو چارەوفێرکردن بۆخۆی دابین بکا،کەواش نەکاتوشی هاتنە دی خەونە ناخۆش وکابوسەکانی دەبێ.

لە قۆناغی پاڵەوانێتی لیبڕاڵی کلاسیکی سەرمایەداری هەستابە هەڵوەشاندنی جیهانی دەرەبەگایەتی وئازادکردنی کۆیلەکان وڕێگە دان بەهەموان بەئازادی جوڵانەوەوکڕین وفرۆشتن وژیان ولەناوکۆمەڵگای مۆدێرنی بۆرژواوپیشەساز،لەزۆر لە نمایشە کۆمەڵایەتی یە لیبڕاڵی یە کلاسیکی کۆمەڵگایەک پێک هات کەلە سەردوو بنچینە پێک هات،بنچینەی یەکەم بەشداری کردن،کەکۆمەڵێک هاودیدی ڕۆشنبیری ویەک ناسنامە وبەرژەوەندی هاوبەش دەبنە کۆمەڵێک تا بەرژەوەندیەکانیان وبنیاتە جیاوازیەکانیان بەشێوەیەکی شارستانی، بنچینەی دووەم ئاڵو گۆڕی هێماومادیە کەئەم تاکە ئازادە یەکسانانە بڕیارێ ئاڵوگۆڕو هاوبەشی داهاتەکانیان وهێزی کارەکەیان بۆ بەدەست هێنانی گەورەترینئەندازەی تێرکردن وسودبەخشین، ئەم تیۆریە بنچینە ی زۆر زانستی کۆمەڵایەتی وئابووری سیاسی وزانستی سیاسی دەروونی داڕشت. بە پێچەوانەوە بەشداری کردنی نیتشە بەدیاری کراوی لە هەڵگێڕانەوەی ئەو تیۆریانە دا خۆی دەبینێتەوە، وەک ڕونکردنەوەیەک کە کۆمەڵگابەشێوەیەکی سەرەکی پێک دێ لە ڕام کردنی مرۆڤ وسەپاندنی دەسەڵاتی هێمایی ومادی ،نیتشە لە گوتاری دووەم لە جینالۆجیای ڕەوشت چەمکی تاوان وەک چەمکێکی سەرەکی بەکاردێنێ لە پێک هاتنی هەرکۆمەڵگایەکی نوێ وکۆن دا، بەهۆی هەست کردن بەتاوان وهەست بەکەمایەتی کردن ونەگونجان لەگەڵ کۆمەڵگا مرۆڤ ڕازی دەبێ کە خۆی و ئارەزوەکانی وداواکاریە خۆپەرستی و بێ سەرەوبەرەکانی ڕام بکا بۆ ئەوەی لەناوەندێک لەناوەندەکانی کۆمەڵایەتی وەربگیرێ،لەوێ هەست بەدان پێدانان وڕێزو سەروەری کۆمەڵایەتی وڕەوشتی دەکا،بەم شێوە نیتشە لە هەست کردن بەتاوان لای تاکەکان بۆ تێگەیشتن لە زۆرلە پەیوەندیە کۆمەڵایەتی وسیاسی لەناوکۆمەڵگا لەساتی پێک هاتنی وئاڵوگۆڕە ڕیشەییەکانی، چونکە قانون ویاسا ڕەوشتی کۆمەڵایەتی وگوتاری گشتی ودینەکان وخواوەندەکان وهەموویان لای نیتشە دەرهاویشتەی بەشێکن لە هەست کردن بەتاوان ووهەست بەکەموکوڕی کردن و گشتگیرکردنی ئەوهەستە بەسەر تاکەکاندا بۆ سەپاندنی دەسەڵاتێکی هێمایی پێش ئەوەی ببێتە خاوەنی دەسەڵاتێکی مادی،بەم شێوە دەسەڵاتی مادی توانای سزادانیدەبێت بەشێوەیەکی شەرعی.

لێرەدا ڕووی نیتشە بە شێوەیەکی ستەمکارترو دڕندەتر دەردەکەوێ لە لیبڕاڵی نوێ دا کە فەرمان بەسەرخەڵک دا دەکە لە ڕێ ی پەیوەندی دەسەڵاتی قەرزدەرو قەرزدەر، ئەمەش پەیوەندیەکی بونەوەریە هەوڵ دەدا هەموو جیهان بخاتە چوارچێوەی دامەزراوەکانی لیبڕالی نوێ، پەیوەندی دەسەڵاتی قەرزدەروقەرزدار واتە فرمان کردن لە چوارچێوەی تاوان بۆ ڕام کردنی دەرونی مرۆڤایەتی وئارەزوە خۆرسکەکەی بۆ دادگەریوبەختەوەری کە لیبڕاڵی نوێ باوەڕی پێ یان نیە، بو داڕشتنی سەرپێچی پەیوەندیەکان وڕەوشتەکانی کارولەهەمان کات دا تەواوکار،تێگەیشتنی کۆن بۆ کار کۆشس بوو بەرامبەر پاداشت،پاشان گرێدانی بە گوناه وتاوان وکەم کوڕی وناوبانگی ڕەوشتی وبەڵێنی دانەوەی قەرزوهەست کردن بەتاوان ولاوازی چونکە تۆ کەسێکی قەرزداریو کەسێک نی لە لایەنێکی پێک هاتن لەبارەی موچەو کرێ وومەرجەکانی کار. هەمان حاڵ لەسەر کۆمەڵگاکانی یۆنان ومیسرو لوبنان وبێجگەلەوان دەچەسپێ،ڕوانین بۆ قەرز وەک نمونەیەکی نوێ بۆ پەیوەندیەکی کۆمەڵایەتی واتە دوبارە دامەزراندنەوەی کۆمەڵگای سیاسی بە پەیوەندی هێزو وسەپاندن لە دەرەوەی پەیمانی کۆمەڵایەتی لیبڕاڵی کلاسیکی کە لای ئەو گشت هاوڵاتیان ودامەزراوەکان یەکسان بوون لەبەرامبەریاساودادگادا، کاتێ قەرزە گشتیەکان دەبنە تاکە فەرمانڕەواوسەروەرو ژێدەری سیاسەت وڕەوشت ودادگا،بەپێچەوانەی بیرۆکەی دەستوری لیبڕاڵی یەکەم کە بنیات نرابوولەسەر یەکسانی ڕەوشتی ویاسایی لە نێوان هاووڵاتیان ودامەزراوەکان ،لەم حاڵی دوەمەدا ئەم بیرۆکە ژێرباردەکرێ بۆئەوەی کە گشت هاووڵاتیان بکرێنە کەسانی ژێر نیری دامەزراوە سەرمایەداریە قەرزدەرەکان کەبەناوی قەرزدەتوانن شێوەی ژیان دیاری بکەنوچۆنێتی بەکارهێنان وسەرف کردن وپشتگیری وهەڵسەنگاندنی ڕەوشتی وسیاسی وسزادانیان بە پێ ی پێوانەی کە خۆیان بەهەڕەمەکی وبێ گەڕانەوە بۆهیچ لایەک دیاری دەکەن.

لە وێنەیەکی کاریگەردا،موریزیولازاریۆ بەیاسایی زانینی حوکمی قەرزکردنی بە حوکمی دەرەبەگایەتی چواندوە،چونکە قەرزدەردەتوانێ سزای لاشەیی بەسەر قەرزداردا بسەپێنێ ودەتوانێ بەهەموو شێوەیەک سوکایەتی پێ بکاوهەموو پێوەرێکی ڕەوشتی وکۆمەڵایەتی تێک بشکێنێ،وەبتوانێ قەرزدار بخاتە بەند وزیندان وموڵک وماڵەکانی دەست بەسەردا بگرێ هەموو ئەمانە بە پێ ی داواکاری ودیاریکردنی قەرزدەروبەشێوەیەکی یاسایی،دەرەبەگی ئاغاش هەرئەم دەسەڵاتانەی هەبوو لەگەڵ کۆیلەو نۆکەرەکانی، گوتەی فەیلەسوف وزانای کۆمەڵناسی فەڕەنسی جان بودریارد پشتگیری ئەو بۆچوونە دەکا،” لەگەڵ زاڵ بوون وسەپاندنی قەرزدا ،مرۆڤایەتی دەگەڕێتەوە سەردەمی فیوداڵی ودەرەبەگایەتی ڕاستەقینە،چونکە کار بە مافی پێش وەختی دەرەبەگ هەژماردەکرێ،ئەمە کاری سۆخرەیە” هەموو ئەمانە دەمانگێڕنەوەبۆ جیاوازیەکی وروژێنی گاڵتەجاڕی،لە کۆتایی ساڵی 1944 فۆن هایک کتێبی ” لەڕێگا بەرەوکۆیلایەتی” بڵاوکردەوە،کە هۆشداری دابوو لەو ئاڕاستە کردنەسیاسی وئابوریانەی کە سەروەربوو لەکۆتایی جەنگی دووەمی جیهانی، داوای لە دەوڵەت کردبوو کە لە بەڕێوەبردنی بازاڕەکان دەست تێوەردان بکا،وەدەوڵەت چەندڕۆڵێکی کۆمەڵایەتی وئابووری؟ببینێ،ئەوەی ئەوسەردەمە بە دەوڵەتی چاودێری کۆمەڵایەتی یان بەدەوڵەتی خۆشگوزەرانی ناسرابوو،بە پێچەوانەی ئەوە هایک هۆشداری داکە ئەمە ڕێگەی دەوڵەتی شمولی وکۆیلایەتیە،هەڵ ئاوساندنی ڕۆڵەکانی دەوڵەت ئازادی پێشێل دەکاوداهێنان لای خەڵکی ناهێڵێ وخەڵکی لەژێر ڕەحمەتی هیتلەر ی نوێ وستالینی نوێ دادەنێ، بۆیە داوای کەم کردنەوەی ڕۆڵی دەوڵەتی کرد وکردنەوەی ئازادی تەواولە بەرامبەر بازاڕەکان ودامەزراوە داراییەکان وپێشەنگی کارەکان بۆ جوڵان بێ هیچ ڕێگرێک،کەس نەی دەزانی ئەوڕێگایەی هایک بانگەوازی بۆدەکا پێچەوانەی ئەوەیە کە هۆشداری لێ داوە،ئەوڕێ یە بەدیاری کراوی زیاترلە ئایدۆلۆژیەکانی تر،ئەو ڕێبازە بۆ کۆیلایەتی..