نووسینی: شادی عبدالحافظ
كاتێك بڕیار ده‌ده‌ین قسه له سه‌ر “هاوڕه‌گه‌زبازی” بكهین، پێویسته ئێمه نزیكتر بین له به‌هێزترین ناوه‌ندی رۆشنبیری، كه له‌سه‌ر ئاستی جیاواز ئه‌و پرسانه‌ی لێ تاوتوێ ده‌كرێت، له‌ڕووی: ئایینی، سیاسی، زانستی، گشتی، له یه‌كه‌م چركه ساتی ده‌ركه‌وتنی ئه‌نجامی لێكۆڵێینه‌وه‌كه، كۆتایی خولی “ساینس”ی به‌ناوبانگ، ده‌ڵێت: ده‌ڵێ: وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت بۆماوه‌یی كاریگه‌ریه‌كی زۆر كه‌می هه‌یه له “هه‌ڵسوكه‌وتی هاوڕه‌گه‌زبازی” تا ئه‌وه‌ی زۆرێك له‌و سۆنگه‌یه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بڵێن: ئه‌و ئه‌نجامه گرنگه.
به‌گوێره‌ی ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه هیچ “بۆماوه‌یی”ه‌كی دیاریكراو نیه ده‌ربڕی “هاوڕه‌گه‌زبازی” بێت، هه‌ر وه‌ك پێشتر هه‌ندێك له زانایان رایان وابوو، به‌لام پێنج “بۆماوه‌یی” سه‌ره‌كی هه‌یه له‌گه‌ڵ ژماره‌ی زۆری “بۆماوه‌ییه”كانی تر، ده‌كرێت به‌شدار بن له ئاراسته‌كردنی”هاوڕه‌گه‌زبازی” به‌رێژه‌ی له 8 ــ 25%، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئه‌و پێنج بۆماوه له 1% زیاتر كه‌ریگه‌ری نیه له هه‌ڵسوكه‌وتی “هاوڕه‌گه‌زبازی” بۆیه ناكرێت بۆ ئێمه له رێگای “بۆماوه‌یی” هاوڕه‌گه‌زبازی جیابكه‌ینه‌وه. له‌و رووه‌وه “بۆماوه‌یی”ه‌كان له كۆتایی دا ده‌ركه‌وێت ئاراسته‌ی سه‌ره‌كی نین له دیاركردنی ئاراسته‌كردنی سێكسی.
له ناكاو، چاوه‌ڕوانه‌كراو!
یه‌كه‌م جار وا گومان ده‌برێت ئه‌و ئه‌نجامه زۆر له ناكاو بوو، دوای ئه‌وه ناوه‌ندی زانستی پێویسته سه‌ره‌وژێر بێته‌وه، چونكه زاناكان پاڵپشتی ئه‌و ئاراسته‌یان ده‌كرد، كه”هاوڕه‌گه‌زبازی” به كامڵی ره‌گێكی له “بۆماوه‌یی”ه‌كان هه‌یه، به‌ڵام له واقیع دا ئه‌وه راست نیه، تۆ ته‌نیا قسه له‌و وێنه‌یه ده‌كه‌ی كه بۆت نێردراوه له كاتی مشتومڕێكی به‌رفراوان كه به درێژایی چه‌ند ده‌یه به‌رده‌وام بووه، بۆ تێگه‌یشتنی له‌و خاڵه ده‌كرێت له ساڵی 1991 ده‌ست پێبكه‌ین، كاتێك مایكل بایلی و هاوڕێكانی له زانكۆی نۆرسویسترن ده‌ستیان به هه‌وڵێك كرد بۆ تێگه‌یشتن له سروشتی” هه‌ڵسوكه‌وتی هاوڕه‌گه‌زبازی سێكسی” له‌لای مرۆڤ.
لێره به‌ڵگه‌ی ساده هه‌یه، به‌هێز ده‌رده‌كه‌وێت، ده‌ڵێت: ده‌زانین هه‌ندێك هه‌ڵسوكه‌وتی هاوشێوه له ژماره‌یه‌ك ئاژه‌ڵه‌كان هه‌یه، بێگومان ئه‌وه‌ش واته بوونی پێوه‌ندیه‌كی “بۆماوه‌یی”، لێره دیارترین جۆره‌كانی ئه‌زموونی پشكنین ده‌رده‌كه‌وێت كه په‌یوه‌ست بێت به “بۆماوه‌یی”، كه ئه‌زموونی دووانه‌یه‌كانه، چونكه ئه‌وان نزیكترینن له یه‌كتر، ئه‌گه‌ر نمونه‌یه‌ك ده‌ركه‌وت گریمانه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی ده‌كرێت له لایه‌نێك ویستێكی هاوشێوه هه‌یه له ئاڕاسته‌كردنی سێكسی، ئه‌وه‌ش واته مۆركێكی “بۆماوه‌یی” بۆ ئه‌و كاره.
ئه‌نجامی (4) هاتووه، كه ئه‌و ئه‌زموونه ده‌ڵێت: رێژه‌ی 52% له دووانه‌كان وه‌ك یه‌كن، له هه‌مان هێلكه‌ن، 22%ی دوانه‌كان جیاوازن له دوو هێلكه‌ن، ویستێكی سێكسی هاوشێوه‌ی ده‌رخستووه، ئه‌وه‌ی كه هه‌ستێكی به‌خشیوه به‌وه‌ی كه (هاوڕه‌گه‌زبازی) مۆركێكی “بۆماوه‌یی” هه‌یه، به‌هۆی ئه‌و نمونه‌ی بایلی و هاوڕێكانیه‌تی، شتێكی زۆر بچووكه، ئه‌مجاره ئه‌و گروپه هه‌وڵیان داوه پشكنینی هاوشێوه له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌كی زۆری خۆبه‌خشان بكه‌ن له دوانه‌كان، كه نزیكه‌ی پێنج هه‌زار دووانه ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ئه‌وجاره رێژه‌یه‌كی تر ده‌ڵێت، كه رێژه‌كه له 20ــ 24 تێپه‌ڕی نه‌كردووه.
ئه‌زموونه‌كانی تر رێژه‌یه‌كی تری كه‌متریان راگه‌یاند له‌و رێژه‌یه‌ی، كه له‌سه‌ره‌وه خستمانه ڕوو، ئه‌و میكانزمه چه‌ند ڕه‌خنه‌یه‌كی رووبه‌ڕوو بوویه‌وه، گرنگترینیان بریتیه له‌و دوانانه‌ی خاوه‌ن هه‌ستی (هاوڕه‌گه‌زبازین) ئه‌و هه‌سته ملكه‌چی ئه‌و هه‌موو جۆره تاقیكردنه‌وه‌یه له‌و دوانانه‌ی كه خاوه‌نی هه‌ستی (هاوڕه‌گه‌زبازی) نین، ئه‌وه‌ش واته لایه‌نداری له‌و تاقیكردنه‌وه كه رێژه‌یه‌كی هه‌ڵه ده‌دات، له دوای ساڵی 2010 تیمێكی به‌ریتیانی ــ سویدی هاوبه‌ش گه‌یشتن به ئه‌نجامێكی تر، جێگای سه‌رنج بوو، له‌و ڕووه‌وه‌ی كه پله‌ی كاریگه‌ری “بۆماوه‌یی” به كرده‌یی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌و پله‌یه نیوه‌ی كاریگه‌ری ژینگه‌ی تایبه‌ته به تاك، مه‌به‌ست لێره ئه‌و ژینگه تایبه‌ته‌یه به‌تاك، نه‌ك ژینگه‌ی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ براكه‌ی، كۆمه‌ڵێك شته، وه‌ك نه‌خۆشیه‌كی، یان ئه‌زموونی جنسی به‌رێژایی مێژووی خۆی.
له‌وانه‌یه هه‌ندێك جار ئه‌و ئه‌نجامه له ناكاو بێت، گوێت لێبووه كه كۆمه‌ڵه‌ی مافپه‌روه‌ران و سیاسیه‌كان، پاڵپشتی له” هاوڕه‌گه‌زبازان” ده‌كه‌ن، له گوتاریان ده‌ڵێن: ئه‌وه شتێكی “بۆماوه‌یی” رووته، زانست له‌و بواره قسه‌ی خۆی كردووه، به‌ڵام له راستیدا تێكه‌ڵیه‌ك هه‌یه ــ له‌وه‌یه به مه‌به‌ست بێت ــ له نێوان ئه‌و دوو كاره، یه‌كه‌م: ئه‌و ئاراسته‌ی ده‌ڵێت: “هاوڕه‌گه‌زبازی” بژارده نیه، دووه‌م ئاراسته ده‌ڵێت: “هاوڕه‌گه‌زبازی” له بۆماوه‌یی هه‌یه، له ڕاستیدا له یه‌كه‌م چركه‌ساتی لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ستیان كردووه به پشكنین له نێوان “هاوڕه‌گه‌زبازی و بۆماوه‌یی” نه‌گه‌یشتوونه هیچ دڵنیاییه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه كه “بۆماوه‌یی” رۆڵی به‌رفراوانی هه‌یه له هاوڕه‌گه‌زبازی.
جه‌نگی كرۆمۆسۆمه‌كان:
ده‌كرێت له‌و خاڵه بگه‌ڕێنه‌وه بۆ نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردووه، به دیاریكراوی كاتێك زاراوه‌ی “بۆماوه‌یی هاوڕه‌گه‌زبازی” ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌زموونی دینیسی هامر و هاوڕێكانی له ساڵی 1991 ئاماژه‌ی پێكردووه به بوونی پێوه‌ندێكی سه‌رژمێری له نێوان “هاوڕه‌گه‌زبازی” و خاڵه‌كانی، واته له‌لایه‌نی دایكه‌وه پێوه‌ندی به “هاوڕه‌گه‌زبازی جنسی” هه‌یه، ئه‌وه‌ش بووه هه‌وه‌ی تاقیكردنه‌وه‌كانی پێشوه‌خته بۆ پشكنینی كرۆمۆسۆم(X) به‌ڵام بۆچی لێكۆڵه‌ران بڕیاریان نه‌دا له‌و ناوچه‌یه بۆ هه‌موو بۆماویه‌كانمان؟
كرۆمۆسۆم بریتیه له‌و رێگایه‌ی كه ترشه ناوه‌كیانی تایبه‌ت به مرۆڤی تێدا كۆده‌بته‌وه، كه “بۆماوه‌یی”ه‌كانمان هه‌ڵده‌گرێت، سیفه‌ته‌كانمان دیاری ده‌كات، وه‌ك ره‌نگی چاو، پرچ، بۆ تێگه‌یشتن له‌و بیرۆكه‌یه بیركه‌وه داوێكی زۆر درێژت لایه ده‌ته‌وێت كورتی بكه‌یته‌وه، باشترین چاره‌سه‌ر بۆتۆ بریتیه له كۆكردنه‌وه‌ی به ده‌وری خۆی بۆ ئه‌وه‌ی روبه‌ڕێكی كه‌متر بگرێته‌وه، كرۆمۆسۆمه‌كانیش به‌و شێوه‌ن، هه‌ر ترشه ناوه‌كیه‌ك كه له خانه‌یه‌كی مرۆڤ هه‌یه درێژیه‌كه‌ی سێ مه‌تره، كرۆمۆسۆمه‌كان ئه‌و رێگایه‌ن كه ئه‌و داوه به‌ده‌وری خۆی كۆده‌كاته‌وه، 23 دوانه هه‌موو سیفاتێكی كرۆمۆسۆمی X به‌دیاریكراوی یه‌كه له‌و دوو كرۆمۆسۆمه‌ی كه ره‌گه‌زی مرۆڤ دیاری ده‌كات له مرۆڤ، ئه‌وه‌ی بریتیه له(Y) له نێر، كرۆمۆرسی (X) بۆ ماوه‌یه له دایك، كرۆمۆسۆمی (Y) بۆ ماوه‌یه له باوك.
لێره ئه‌نجامه‌كانی هاتووه بۆ ئه‌وه‌ی بڵێت: هاوشێوه‌یه‌ك هه‌یه به رێژه‌یه‌كی زیاتر له پێشبینی كراو، له نێوان “هاوڕه‌گه‌زبازی” و نیشانه‌كانی بۆماوه‌یی له ناوچه‌ی كرۆمۆسۆمی(X) پێی ده‌گوترێت Xq28، له‌و خاڵه به‌دیاریكراوی زاراوه‌ی “بۆماوه‌یی هاوڕه‌گه‌زبازی” ده‌ركه‌وت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌زموونانه ئه‌زموونی بچووك بوون، به‌ڵام ئه‌نجامه‌كان به‌وجۆره هاتن كه ناكۆكبوون له‌گه‌ڵ یه‌كتری، به‌هه‌مان شێوه ئه‌زموونه‌كانی ترییش هه‌ندێك په‌یوه‌ندیان به هه‌نده‌ك جێگای جۆراوجۆر هه‌یه له ترشه ناوه‌كی، زاراوه‌ی “بۆماوه‌یی هاوڕه‌گه‌زبازی” رێگایه‌كی دۆزییه‌وه بۆ گفتوگۆكردنی گشتی به‌بێ ئه‌وه‌ی ئاڵۆزی زانستی دروست بكه‌ن، وه‌ك له جۆره‌كانی تر تاقیركردنه‌وه‌كانی تر هه‌بوون.
له واقیع دا گروپی مافپه‌روه‌ر و گروپه‌كانی لۆبی سیاسی كه گرنگی به كاروباری “هاوڕه‌گه‌زبازان” ده‌ده‌ن پێویستیان به به‌ڵگه‌ی به‌هێزه بۆ ئه‌وه‌ی پاڵپشتی ئه‌و ئاراسته‌یان بكات و ئه‌و پاڵه‌پۆستۆیه‌یان له‌سه‌ر كه‌م بكاته‌وه كه ره‌تی ئه‌و بیرۆكه‌یه ده‌كه‌نه‌وه.
وشه‌ی “بۆماوه‌یی” كاریگه‌ری له سه‌ر زۆری خه‌ڵك هه‌یه، له‌و رووه‌وه‌ی بۆماوه‌یی هه‌یه، كاره‌كه بڕایته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و زانیاریانی له بنه‌ماوه هه‌ڵه‌یه، به‌ڵام هه‌ندێك به‌هه‌ر جۆرێك بێت ئه‌و خاڵه‌یان قۆستیته‌وه.
ده‌كرێت له‌و خاڵه زۆر بیربكه‌ینه‌وه له‌و لێدوانانه‌ی له نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردوو و ده‌یه‌ی یه‌كه‌می سه‌ره‌تای 2000، له لایه‌ن هه‌ندێك له زانیانی تێكه‌ڵ ئه‌و بازنه‌ی لێكۆڵینه‌وه بوون، وه‌ك بایلی هامر، كه ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كرا به‌ڵگه‌ی هاوشێوه‌ی بۆماوه‌یی هه‌یه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بوونیشی چه‌سپا پێویست ناكات یه‌كسان بكرێت به”هاوڕه‌گه‌زبازی” چونكه لایه‌نی “بۆماوه‌یی” ته‌نیا یه‌كێكه له هۆكاره گریمانه‌یه‌كانی “هاوڕه‌گه‌زبازی” ئه‌وه‌ی گوێبیستی ده‌بی له تۆڕه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئاماژه بۆ لێكۆڵینه‌وه ناته‌واوه‌كان.
هه‌نێك له كۆمه‌ڵه راستڕه‌وه‌كان ئه‌و بیرۆكه‌یان له دیدگایه‌كی تره‌وه وه‌رگرتووه، قسه له‌وه ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر ئێمه “بۆماوه‌یی هاوڕه‌گه‌زبازیمان” بینی، ئه‌وه كاره‌كه كۆتایی هاتووه، وه‌رن با داهێنانن بكه‌ن له رێگای له ریشه هه‌ڵكێشانی “بۆماوه‌یه‌كانی هاوڕه‌گه‌زبازی” یان ده‌ست بكهین به نه‌شته‌رگه‌ری له‌باربردنیان، كه له‌و كاته‌ی له سكی دایكیانن، پێویسته له سه‌ر هه‌ر یه‌ك له هامر و بایلی روونكردنه‌وه‌ی زیاتر بده‌ن، كه هیچ ناكرێت شتێك هه‌بێت ئێمه ناوی بنێنین “تاقیكردنه‌وه‌ی هاوڕه‌گه‌زبازی” كه دڵۆپه خوێنێكی لێ وه‌ربگرن، بۆ ئه‌وه‌ی پێی بڵێن تۆ هاوڕه‌گه‌زی، یان ئه‌ونیت.
پێشبینی ئاماری.
ئه‌گه‌ر كه‌مێك بیربكه‌یته‌وه له سه‌ر ئه‌ندازه‌ی نزیكی، ئه‌وه چوارچێوه‌كی لێكۆڵینه‌وه‌ییه، له پێشبنیی ئاماری زیاتر چاوه‌ڕان ناكه‌یت.
له سه‌ر ئاستی وردی زانستی ئه‌و جۆره روونكردنه‌وه‌ی ئاماره‌كان زۆر سود به‌خشه، وه‌ك یه‌كێك له پێدانی ته‌فسیرێكی كۆتایی بۆ كێشه‌یه‌ك له كۆشه‌كان، بۆ تێگه‌یشتن له‌و خاڵه ده‌كرێت بیر له بۆماوه‌یی”SLITRK6″ بكه‌ینه‌وه، كه له‌سه‌ر كرۆمۆسۆمی سێزده‌یه، لێۆڵینه‌وه‌یه‌كی ساڵی 2017 پێوه‌ندێكی به “هاوڕه‌گه‌زبازی” دۆزیه‌وه زانایان گرنگییان به‌و پێوه‌ندیه دا، چونكه “بۆماوه” به‌رپرسه له پێكهاته‌ی ناوچه‌ی ده‌ماغی مرۆڤ، “هايبوثلاموس”ی تێیدایه، كه شێوه‌ی نێوان “هاوڕه‌گه‌زبازی” و ئه‌وانه‌ی تر له رووی جنسی جیاوازن، به‌هه‌مان شێوه رێژه‌یه‌كی زیاتر له سروشتی ئه‌وانه‌ی تووشی نه‌خۆش” گرافیز” بوونه، یاخود نه‌خۆشی خوده‌ی ده‌رقی بووینه، كه نه‌خۆشیه‌كه په‌یوه‌سته به به‌شی ده‌ماغ، به‌و جۆره زانایان ویستوویانه ورده ورده هێڵه‌كان بدۆزنه‌وه، هه‌ندێك له‌و هێڵانه ده‌گه‌نه‌وه رێگای داخراو” هه‌ندێكیان رێگاكه ته‌واو ده‌كه‌ن، ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆتایی رێگاكه‌ی ته‌واو نه‌كردووه كه ماوه‌ی دوو ده‌یه‌ی به‌سه‌ر دا تێپه‌ڕیه‌وه.
كه‌واته ئه‌وه‌ی زانایان ده‌یكه‌ن، جیاوازه له‌وه‌ی چالاكوانانی سیاسی ده‌كه‌ن، له دوو روو: پاڵپشت و دژ، ئه‌وه‌ش بخه پاڵ به‌رده‌وام ئه‌و جۆره تاقیكردنه‌وه به دیاریكراوی زۆر چوارچێوه‌ی هه‌یه، كه له قسه‌ی گشتی باس ناكرێت، بۆ نمونه ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆتایی سه‌یر بكه، ئه‌و لێكۆڵینه‌وه خاڵی هێزی سه‌ره‌كی وه‌رگرتووه، له سه‌ر نزیكه‌ی نیو ملیۆن كه‌س ئه‌نجام دراوه، به‌ڵام سروشتی نمونه‌كانی رووبه‌ڕووی ئارێشه بوویته، زۆرینه‌یان “له ره‌چه‌ڵه‌كی ئه‌ورووپی”ین، له كۆتایی هه‌ردوو لێكۆڵه‌ر چوارچێوه‌ی لێكۆڵیینه‌وه‌كه‌یان داناوه له لاپه‌ڕه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه.
جگه له‌وه‌ش ئه‌وانه‌ی سه‌رزه‌نشتی ئه‌و شه‌پۆله به‌رفراوانه ده‌كه‌ن به‌هۆی ئه‌و گه‌نگه‌شانه‌ی ده‌رباره‌ی ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆتایی، بریتین له مافپه‌روه‌ران سیاسیه‌كانی، هه‌ندێك جار بره‌و و به “هاوڕه‌گه‌زبازی بۆماوه‌یی” ده‌ده‌ن، وه‌ك شتێكی حه‌تمی، له به‌رامبه‌ردا ئاراسته‌ی دژه “هاوڕه‌گه‌زبازی” وه‌ڵام ده‌ده‌نه‌وه، به‌ڵام لێكۆڵینه‌وه زانسیتیه ئه‌سڵه‌كان له‌و بازنه‌یه هه‌رگیز ئاماژه‌یان بوونی حه‌تمی بوونی “بۆماوه‌یی” نه‌كرده‌وه، له واقیع ئه‌نجامی سه‌ره‌كی ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆتایی بریتیه له جۆرێكه له قوڵكردنه‌وه رێژه‌یی، هه‌ندێك جار ئاوێته ده‌بن له‌گه‌ڵ ژینگه و بۆماوه‌یه‌كانه‌كی ئاره‌زووی لایه‌نی ئه‌و ژینگه‌یه ده‌كه‌ن.
جگه له‌وه‌ش تێگه‌یشتنێكی هه‌ڵه هه‌یه بۆ وشه‌ی”ژینگه” له گفتوگۆی زانستی ده‌رباره‌ی ئه‌و پرسه، كه بریتیه له چوارچێوه بایلۆژیه‌كان، به‌ڵام نه‌ك “بۆماویی”ه‌كان، له گۆڕانكاری هۆڕمۆنی تایبه‌ت به دایك ده‌ست پێ ده‌كات له كاتی له دایك و بوون و به‌ر له له‌دایك بوون، به‌هه‌مان شێوه گۆڕینی رووداوی ده‌ماغ له كاتی منداڵی، به‌هۆی تووشبوون به نه‌خۆشی، ئه‌زموونی جنسی سه‌ره‌تا به‌لای ئه‌و كاریگه‌رییه تایبه‌تیانه‌ی به رۆشنبری خودی كۆمه‌ڵگه، به‌ڵام له كۆتاییدا، ئێمه نازانین پشت هۆكاره‌كانی ئه‌و جۆره حه‌زه سێكسیه چیه، لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌و دواییه پێی وایه شتێكی بایه‌لۆژیه، ئه‌وه‌ش وه‌همێكی گه‌وره‌یه كه چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه بره‌وه‌ی پێ ده‌ده‌رێت.
