نووسینی: عه‌بدولحه‌مید ئه‌حمه‌د ئه‌بوو سلێمان
له سۆنگه‌ی تێگه‌یشتن له نێوان روانینی گه‌ردوونی و میتۆدی مه‌عریفی و په‌روه‌رده‌یی، ده‌توانین چاو دووباره داڕشتنه‌وه‌ی چاو بخشێنینه‌وه به ڕوانین و میتۆده‌كان بۆ ئه‌وه‌ی ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بێت له واقیعمان، وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی ئومه‌ت له هه‌ر باردۆخێك بێت له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و ئه‌له‌نگه‌ریانه‌ی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی تر بتوانین عه‌قڵ و ده‌روونیان بنیاد بنێینه‌وه، كه كۆمه‌ڵگه و تاك و ده‌زگاكان له‌سه‌ر ئه‌و دووه داده‌مه‌زرێت، رێگه‌ی به‌خشش و ئاوه‌دانی و شارستانی دیاری ده‌كات.
هه‌ر چاكسازیه‌ك له‌سه‌ر تێگه‌یشتنی گشتگیر بنیادنه‌ندرێت، بۆ ئه‌و پێوه‌ندیانه تێگه‌یشتنێكی هه‌ڕه‌مه‌كی ده‌بێت، دواتریش سه‌ركه‌وتوو نابێت، ئامانجه سیاسیه‌كانشی ناچه‌سپێنێت.
ئێره جێی باسكردنی ناكۆكی و دواكه‌وتووی و قه‌یران و وه‌ستاوی شارستانی و كه‌وتنی ناوخۆیی نییه، لاوازی به‌رده‌وام له زیاد بوون بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئومه‌تانه‌ی جڵه‌وی پێشكه‌وتنی زانستی و ته‌نكه‌لۆژیان به‌ده‌سته‌وه بوو، بۆ ئه‌وه‌ی به‌های به‌رهه‌میان به‌رزتربكرێته‌وه، روو له كه‌می نه‌بێت له به‌رامبه‌ر به‌رهه‌می یابان.
كاتێك یابان جگه لە خاوه‌نی چه‌ند دوورگه‌یه‌كی بوڕكاناوی بچووك بوو، خاوه‌ن هه‌ندێك سه‌رچاوه‌ی كه‌می سروشتی بوو، زۆربه‌ی خاكه‌كه‌ی چیایه، به‌رده‌وام زه‌میله‌رزه و بوڕكانه، ژماره دانیشتووانی نزیكه‌ی 130 ملیۆن كه‌سه، ئێمه گه‌یشتینه لاوازی له جێبه‌جێكردنی په‌یامه‌كانی ئیسلام، ئومه‌ت و رۆڵه‌كانی له بواری زانست و ئاوه‌دانكردنه‌وه تووشی داڕمان بوون.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئومه‌تی ئیسلامی خاوه‌ن مێژووێكی ده‌وڵه‌مه‌ند و به‌خششی شارستانی بوو، به درێژایی چه‌ندین سه‌ده ئومه‌تی ئیسلامی خاوه‌نی به‌خشی زانستی و شارستانی بوو، ئه‌و ئومه‌ته ئه‌مڕۆ بووته سه‌رچاوه‌ی ماده‌ی خام، ئێستا مسوڵمان سه‌رقاڵی پێشه‌سازی هاورده‌یه، له كاتێك ڕه‌وانه‌كراوی جیهانی ئیسلامی له مادده‌ی خام هاوتای هه‌زاره‌ها درهه‌می كه‌مه، هاورده‌ی جیهانی ئیسلامی له پیشه‌سازی هاوتای ملیاره‌ها دیناره، جیاوازی نێوان به‌رهه‌می ئێمه و به‌رهه‌می ئه‌وانه، كاری عه‌قڵی شارستانی داهێنه‌رانه‌ی ئه‌وانه له بواره‌كانی زانست و مه‌عریفه و ته‌كنه‌لۆژیایه.
دواكه‌وتنی ئومه‌تی ئیسلامی له ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوای زه‌وی ته‌نیا پێگه‌ی پێشه‌نگی و هێز و سه‌رقافڵه‌یی له ده‌ست نه‌دا، به‌ڵكو بووه هه‌ڕه‌شه بۆ سه‌ر كیانی سیاسیی و ئابووری و رۆشنبیری، له ڕووی سیاسیی و ئابووری و رۆشنبیری و سه‌ربازی به‌سه‌ری دا زاڵ بوون، به جۆرێك له زۆربه‌ی نه‌ته‌وه‌كانی ئیسلام ته‌نیا دروشمی بێ ناوه‌رۆك مایه‌وه، ئه‌وه‌ش ته‌نیا له‌و گه‌لانه‌ی له نه‌زانی و بێئاگایی روچوون و ون ده‌بن.
له‌گه‌ڵ گرنگی ئه‌و شتانه‌ی ریفۆرمیسته‌كان و دڵسۆزان پێشه‌كه‌شیان كردوه بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی مه‌عنه‌ویاتی ئومه‌ت و دووباره گێڕانه‌وه‌ی متمانه به‌خۆبوون بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و هێرشه بێڕه‌حمانه‌ی له‌سه‌ریان له لایه‌ن دوژمنانیه‌وه به‌رامبه‌ر به‌كه‌مزانین و زاڵبوون به سه‌ر تواناكانی ئومه‌ت، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ گرنگی ئه‌و هه‌وڵانه‌ی ریفۆرمیسته‌كان دایان له رووی رۆشنبیری و سیاسیی و هه‌وڵی چاكسازی ئه‌نجامدانی كاری ئومه‌ت و چه‌قاندنی كۆڵه‌گه‌كانی ئومه‌ت و پارێزگاركردن له ناسنامه و ره‌تكردنه‌وه‌ی هێرشه سیاسیی و رۆشنبیری و ئابووری و سه‌ربازی، كه له هه‌موو لایه‌ك به‌رببوونه جه‌سته‌ی ئومه‌تی ئیسلامی، به‌ڵام تا ئێستا ئه‌و هه‌وڵانه به‌رهه‌می نه‌بووه، كه تا ئاستێك توانای ئه‌و ئه‌له‌نگه‌ریانه‌ی هه‌بێت، كه رووبه‌ڕووی ئومه‌ت ده‌بنه‌وه، بۆ دووباره داڕشتنه‌وه‌ی عه‌قڵ و ده‌روونی مسوڵمانان بۆ ئه‌وه‌ی ببێته سیفه‌تی ئه‌و مرۆڤه‌ی ئاوه‌دانی په‌رپا ده‌كه‌ن و پێشه‌نگن، داهێنه‌ری ئاوه‌دانین، ڕێبه‌رو رێنیشانده‌ری شارستانیه‌تیی مرۆڤایه‌تین.
به‌هەر حاڵ ئێمه هیچمان نییه، ئێمه میراتگری په‌یامی ئیسلامین، ته‌نیا كاركردن و لێكۆڵینه‌وه و هه‌وڵ بۆ مه‌عریفه و كامڵكردنی كه‌م و كوڕیه‌كانمان له‌سه‌ره بۆ ئه‌وه‌ی ئومه‌ت بگاته ئاستی ویستی زانستی و شارستانی كه ڕۆژئاوا پێشكه‌شی ده‌كات، بۆ ئه‌وه‌ی ئومه‌تی ئیسلامی بتوانێ له سه‌ری بڕوات، تا له كاروانی توانا و داهێنان و ئاوه‌دانی له هیدایه‌تی ئیسلامیش به‌رجه‌سته بێت، هه‌روه‌ها رۆڵی خۆی بخاته روو بۆ نه‌ته‌وه‌كانی سه‌ر زه‌ویی، ره‌هه‌ندی رووحی و ئه‌خلاقی شارستانی بخاته‌ڕوو، كه ئاشتی ڕاسته‌قینه و واتای ته‌واوی بوونی مرۆڤ ده‌چه‌سپێنێت.
ئه‌و ئامانجه‌ش نایه‌ته‌دی ته‌نیا ئه‌و كاته نه‌بێت، كه رێبه‌رانی چاكسازی و دڵسۆزانی ئومه‌تی ئیسلامی به ئه‌ركی خۆیان هه‌ڵنەستن به میتۆد ره‌خنه‌ی بوێرانه نه‌خه‌نه‌ڕوو، كه له كرۆكدا شێوازێكی پارێزگاریه بۆ وه‌ستان به ڕووی ئه‌و هێرشانه‌ی دژی هه‌موو به‌هاكانی ئومه‌ت و بنه‌ماكانیین.
دیدگای ره‌خنه‌یی بریتییه له میكانزمی میتۆدی و بابه‌تیی بۆ پاڵنانی هێزی هه‌ڵسانه‌وه و نوێبوونه‌وه له فیكری ئومه‌ت، دیدی ره‌خنه‌یی له كرۆكدا دیدێكی پۆزه‌تیڤه، ته‌نیا له پێگه‌ی متمانه بوون به خود ده‌رده‌چێت، ده‌ركه‌وته‌ی هێزێكی شاراوه و وزه‌یه‌كی نادیاره، به‌ڵام ئه‌وه‌نده به‌س نییه لایه‌نه پۆزه‌تیڤه‌كانی بخرێته‌ڕوو، به‌ڵكو ده‌بێت لایه‌نه نێگه‌تیڤ و كه‌م كوڕی و لادانه‌كانی له‌ڕیگای ڕاست بخرێنه‌ڕوو، كه‌لێنه‌كانی پڕبكرێنه‌وه.
نه‌بوونی دیدگای بوێرانه‌ی ڕه‌خنه‌یی له فیكری زۆرێك له بیرمه‌ندانی ئومه‌ت، بۆ ئه‌و شتانه‌ی پێی ده‌گه‌یشتن له بواری ڕه‌خنه و پاڵفته‌كردن، له به‌ره‌نگاری و هه‌ڵاتن له گفتوگۆ و ورده‌كارییكرن له كاره‌كان، سه‌رچاوه‌كه‌ی هه‌ستكردن به لاوازی و ده‌سته‌وه‌ستان بوو، كه پێویسته قبوڵی نه‌كه‌ین و ته‌سلیم نه‌بین.
پێویسته له سه‌ر بیرمه‌ندان و سه‌ركرده و په‌روه‌رده‌كار و رۆشنبیری مسوڵمان، پێشوازی له هه‌موو ڕه‌خنه‌یه‌كی ئامانجدار بكات، بۆ تێگه‌یشتنی قوڵتر و فراوانتر تر له حاڵی ئومه‌ت و هه‌ستكردنی هاونشتیمانی له جێبه‌جێكردنی كاره‌كانی، مادام زیان به بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی ئیمان ناگه‌ینێ، كه بریتییه لە ئیمان به‌خوا، كتێبه‌كانی، پێغه‌مبه‌رانی، ڕۆژی دوایی، ویستی چاكه و دادپه‌روه‌ری له ژیان.
ئه‌وه پرسێكی رۆشنبیری میتۆدیی سه‌ره‌كییه پێویسته له خۆمانی به‌رجه‌سته بكه‌ین، منداڵه‌كانمانی له سه‌ر په‌روه‌رده بكه‌ین، تا هه‌ست به به‌رپرسیارێتی و چاكه بكه‌ن، ببێته پێوه‌ر له ده‌روونیان چاكه و چاكسازی پێوانه‌یان بێت، هه‌روه‌ها به‌ره‌نگاری گه‌نده‌ڵی و دوورخستنه‌وه له لادان بێت ئامانجیان بێت.
ئه‌و ته‌نگه‌ژه‌یه چۆن ده‌ستی پێكرد؟ كرۆكی توراسی رۆشنبیریمان درێژكراوه‌ی كیانه‌كه‌مانه، له كرۆكدا توراسێكی فقهیه له سه‌ره‌تای ده‌ستپێكی مه‌زهه‌به فقهی و عه‌قیدیه‌كان ده‌ستی پێكردووه، رۆشنبیران و زانایانی دووربوون له سیاسه‌تی ئه‌وه‌دانكردنه‌وه له به‌ر دڵسۆزیان، خاڵی له هه‌موو ئاره‌زوێك ئه‌و كاره‌یان ئه‌نجام ده‌دا، ئه‌و شتانه‌ی كه ده‌بوونه دروستبوونی چه‌مكی ناوازه‌ی فیكری، ورده ورده له‌به‌ر چاوی ئومه‌ت نه‌ما، بنه‌مای دیدگای قورئانی چوارچێوه‌ی خۆی نه‌ده‌بیندرا، ئه‌گه‌ر شتێك پێچه‌وانه‌ی قورئان و فه‌رمووده بووایه، موقه‌لیده‌كان قورئان و سوننه‌تیان ته‌ئویل ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی هاوڕا بیت له‌گه‌ڵ قسه‌ی ئه‌و زانایانه، ئه‌گه‌ر ئێمه به‌ڕاستی چاكسازی كاره‌كانمان ده‌وێت، ده‌مانه‌وێت زاڵ بین به‌سه‌ر هۆكاره‌كانی كه‌مته‌رخه‌می و خاڵه نێگه‌تیڤه‌كان، پێویسته كار بكه‌ین له‌سه‌ر چاكسازی رۆشنبیری و پاكردنه‌وه‌ی ده‌روازه رۆشنبیرییه‌كان، له سیسته‌می مه‌عریفی و پرۆگرامه‌كانی په‌روه‌رده‌یی.
پیسبوونی رۆشنبیری و پاكردنه‌وه‌ی به هه‌ڕه‌مه‌كی رووناده‌ن، هه‌ردووكیان به‌رهه‌می بیركردنه‌وه‌ن كه به‌رهه‌می میتۆدی بیركردنه‌وه‌ن، كه عه‌قڵیه‌تی له دایكبوونی فیكر پێك ده‌هێنن، شایسته‌بوون گه‌شه ده‌كات، نه‌فسیه‌تی لێ پێك ده‌هێت تا توانای ده‌رده‌كه‌وێت، یا له كه‌مته‌رخه‌می دا ده‌رده‌كه‌وێت، له زانستی، یان له خورافه، هه‌روه‌ك ئه‌رێنی و به‌ره‌وپێشچوون و هه‌نگاونانی له نێگه‌تیفی و وه‌ستان و مه‌ترسی دایه.
میتۆده‌كانی فیكر ئه‌و میكانزمانه‌ن كه عه‌قڵ بنیاد ده‌نێن، پلانی كاریگه‌ر به ژینگه و پێویستی ئه‌و دۆخانه داده‌ڕێژن كه له ده‌ورووبه‌ر هه‌ن، ئه‌گه‌ر ژینگه و پێویستی رووبه‌ڕوی ئه‌له‌نگه‌ری و دۆخی ده‌ورووبه‌ر گوڕا، بیرمه‌ندان و زانایان هه‌ڵنه‌ستان به دووباره چاو خشانه‌وه به میتۆدی فیكر و داڕشتنه‌وه‌ی پلانێكی گونجاو به گوێره‌ی ئه‌و ژینگه و پێویستی ئه‌و دۆخه تازه‌یه‌ی هاتۆته به‌رده‌م ئومه‌ت، لای ئومه‌ت هیچ مه‌ترسیه‌ك دروست نابێت، هه‌ست به ته‌نگه‌ژه‌یه‌كی فیكری مه‌ترسیدار ناكه‌ن، كه هه‌ڕه‌شه له كیانی ئومه‌ت ده‌كات، دواجار باڵا ده‌ست ده‌بێت به‌سه‌ر هه‌لی چاكسازی و نوێگه‌ری.
بۆیه پێویسته له‌سه‌ربیرمه‌ندان له‌و ژینگه و دۆخه شاره‌زابن كه ده‌وری هه‌ڵگرانی توراسی ئیسلامی داوه، ئاگاداری ئه‌و بارودۆخه بن له كاتی بنیادتنانی ئه‌و توراس و میتۆده فیكریانه‌ی هه‌بوو، كاتێك دروستكراوه و پلانی بۆ داڕێژراوه، تا بتوانین له ژیر تیشكی بارودۆخی ئێستامان كاربكه‌ین. ئه‌و ئه‌له‌نگه‌ریانه‌ی رووبه‌ڕوومان ده‌بنه‌وه چین؟ رووی چاك و رووی خراپی ئه‌و توراسه چیه، تا بنه‌ماكانی ئه‌و پلانی بنیادنانی میتۆدێكی گونجاو له‌گه‌ڵ دۆخ و ژینگه و ئه‌له‌نگه‌ریه‌كان بخه‌ینه به‌رده‌م ئومه‌ته‌كه‌مان، تا ئه‌و میتۆدانه ببن به رێنیشانده‌ر بۆ پاكردنه‌وه‌ی ئه‌و رۆشنبیریه‌ی كه پێشكه‌شی ئومه‌ته‌كه‌مانی ده‌كه‌ین، دیدگای بنه‌ڕه‌تی و شارستانیه‌ت و مه‌عریفه‌مان پاك ده‌كه‌ینه‌وه، عه‌قڵیه‌تێكی به‌هێز بۆ نه‌وه و ده‌زگاكانی كۆمه‌ڵگه‌مان داده‌نێین.
له بیابانێكدا بوو ئاسمانێكی ساف ئه‌ستێره‌كان له شه‌وی تاریكی نه‌فامی ده‌درەوه‌شانه‌وه، له‌و كاته ئیسلام به دیدگایه‌كی قورئانی گه‌ردوونی یه‌كتاپه‌رستی و به‌های ئامانجادار به‌ره‌و چاكه ده‌ستی پێكرد، ده‌روونی زیندووكرده‌وه، هه‌ستی به‌رپرسیارێتی بنیادناوه، پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ئه‌و دیدگا و په‌یامه‌ی له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی داپه‌روه‌ر و شوڕا به‌رجه‌سته‌كرد، به ئه‌ندازه‌ی تێگه‌یشتنی خه‌ڵك قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردن، به گوێره‌ی پێویستی گۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وكات سیاسه‌تی له‌گه‌ڵ كردن” ڕێزی له گه‌وره‌كانی ده‌نا” به‌زه‌یی به بچووكه‌كان ده‌هاته‌وه، دادپه‌روه‌ری له نێوانیان دروستكرد، چاودێری بێ ده‌سه‌ڵاتانی ده‌كرد، ئه‌وه‌ش له حكومی خه‌لیفه و ها‌وه‌ڵانی هه‌بوو كه بڕوایان به په‌یامه‌كه‌ی هێنابوو، كه بانگه‌واز و موژده‌ی دابووه عه‌ره‌ب، له‌گه‌ڵ دڵڕه‌قه‌كانی بیابان دوا، به‌هێز و ئه‌مانته‌وه وه‌ری گرتن، به جوانی به‌رچاوڕوونی كردن بۆ ئه‌وه‌ی له چڵك و چه‌په‌ڵی نه‌فامی پاكیان بكاته‌وه تا به‌ره‌وه جێنشینی و ئاوه‌دانی پاڵیان بدات.
به‌هۆی زۆری رووداوه‌كان و لاوازی له پێداویستی و گه‌وره‌یی ئه‌له‌نگه‌رییه‌كانی رووبه‌ڕووی ده‌وڵه‌تی مه‌دینه ده‌بوویه‌وه، له بواری په‌روه‌رده له‌لایه‌ن لێشاوی گه‌ل و هۆزه‌كان، كه هاتنه‌وه‌یی هۆزه‌كان بۆ ئیسلام، پێویستی بەوەبوو ده‌زگایەکی سه‌ربازی و بەهێز دروست بكرێت، بۆ چاره‌سه‌ری ناكۆكییه‌كان شمشێر حكومی ده‌كرد، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش پێویست بوو شكست به‌و كه‌مینه‌یه بهێنێ، ده‌بوو سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵات پاك بكاته‌وه له سه‌ركردایه‌تی گروب و ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستی و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان، بۆ ئه‌وه‌ی پیاوانی زانست و فیكر و بانگه‌واز بمێننه‌وه، به‌تایبه‌ت فێركردنی تاك بۆ ناسینی بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕ، په‌رستشه‌كان، كڕین و فرۆشتن، هه‌روه‌ها ئه‌و ناكۆكیانه‌ی دروست ده‌بن، چۆن چارەسه‌ریان ده‌كه‌ن.
له كاتێكدا واقیعەتی زانست و زانیاری تایبه‌ت به مرۆڤایه‌تی تا ئێستا له بێشكه‌ی خۆیه‌تی، فیكری تیۆری و خولانه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی و لۆژیكی یۆنانی باڵاده‌سته به‌سه‌ری دا، جێگای سه‌رسوڕمان نییه دیدگای ئاوه‌دانی و زانستی ئیسلامی بوونی نه‌بێت و شۆڕبێته‌وه بۆ فیكری ئیسلامی، ڕه‌نگ بداته‌وه له‌سه‌ر گۆشه‌گیری كۆمه‌ڵایه‌تی، توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌ی واقیعی نه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی كۆتایی بە داخراوی فكر و زانست بهێنێت له زنجیره‌ی خوێندن، زنجیره به‌تاڵه تیۆرییه‌كانی ناو مێژوو، له بری ئه‌وه به‌جۆرێك بێت توانای داهێنان و ئیجتیهاد و نوێگه‌ری هه‌بێت.
له كاتێك ئه‌گه‌ر واقیعی زانست و زانیاری تایبه‌ت به مرۆڤایه‌تی تا ئێستا به‌و جۆره باڵاده‌ست بێت به‌سه‌ر فیكری مرۆڤایه‌تی، قورئانی پیرۆز هانی به‌گه‌ڕخستنی فیكر ده‌دات، هۆشداری ده‌دات له دووباره‌كردنه‌وه و به‌دواكه‌وتنی كوێرانه، قورئان هانده‌ره له‌سه‌ر بیركردنه‌وه له گه‌ردوون و سوننه‌ت و ئایه‌ته‌كانی، هه‌وڵده‌دات زه‌وی به دادپه‌روه‌ری و چاكه‌خوازی ئاوه‌دان بكاته‌وه، ژیانی دونیا و دواڕۆژ له قورئان به گرنگیه‌وه باس كراوه، قورئان ته‌نیا به درێژی باسی شته نه‌گۆڕ و جێگیره‌كانی كردووه، شتێكی هه‌ڕه‌مه‌كی نه‌بووه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هۆزه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌كانی بوون له كاروباری ژیانی كۆمه‌ڵگه جێبه‌جێ بكه‌ن.
تا ئه‌وه‌ی به‌ڵگه نه‌هێننه‌وه له ئاراسته‌كردنانه‌ی كه له قورئان نه‌هاتووه، رێگری لێكردوون له نووسینه‌وه‌ی قسه‌كانی تا تێكه‌ڵ نه‌بێت به ئاڕاسته‌كردنی قورئان، كه راسته‌وخۆ قورئان ئاراسته‌ی مرۆڤ و پێداویستییه‌كانی كردووه له هه‌موو كات و شوێنێك، ناكرێت تێگه‌یشتن له‌و ڕێگریه گومان بێت له‌سه‌ر پاراستنی وه‌حی.
شتێكی هه‌ڕه‌مه‌كی نه‌بوو خه‌لیفه‌كان و هاوه‌ڵان سووربوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نابێ ده‌ستاوده‌ست به فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر بكرێت له ترسی ئه‌وه‌ی له دۆخێكه‌وه بیانگۆڕن بۆ دۆخێكی دیاریكراو له‌سه‌ر ده‌می پێغه‌مبه‌ر.
شتێكی هه‌ڕه‌مه‌كی نه‌بوو خه‌لیفه‌كان له زۆر كاروبار ئیجتیهادیان ده‌كرد، نه‌ك بگه‌ڕێنه‌وه بۆ ئه‌و رووداوانه‌ی هاوشێوه له سووننه‌ی نه‌به‌وی.
شتێكی نامۆ نییه له‌گه‌ڵ ڕۆیشتنی زه‌مه‌ن چیرۆكی مێژوویی و دیدگایی مێژوویی زۆرده‌بێت، حه‌زی كاری فیكری و ئیجتیهاد كه‌م بێته‌وه، به ده‌قه داخراوەکان، یان به‌و بێ بنه‌مایانه ئیكتیفا ده‌كه‌ن، زۆرێك له شته لاواز و داهێنراوه‌كان له هه‌ندێك تێكه‌ڵی و شێواوی، له دوای ڕاستگۆیی و پیرۆزین، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌و وشانه له‌سه‌ر ئه‌و ده‌لاله‌تانه بن، كه وشه‌كانی په‌یوه‌سته به ئه‌فسانه و خورافه، داڕندراو له ده‌ق.
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت به چاكسازی ڕاسته‌قینه‌ی په‌روه‌رده‌یی هه‌ڵسین ده‌بێت چاو به‌دیدگای مرۆیی بۆ شارستانی بخشێنینه‌وه، به جۆرێك گرنگی بده‌ین به لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و سه‌رخستنی نێوان نه‌وه‌كانی ئومه‌ت و نیشتیمان، هه‌روه‌ها چاو بخشێنینه‌وه به سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر هه‌موو ئاست و ره‌هه‌نده گشتی و تاكییه‌كان.
هه‌روه‌ك پێویسته چاو به میتۆدی فیكریمان بخشێنینه‌وه به جۆرێك هاوسه‌نگ بێته‌وه ده‌ق رۆڵ بگێڕێته‌وه له وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ڕێنمایی ئیلاهی و سوود وه‌رگرتن له شته ئه‌رێنییه‌كانی توراس و په‌ند و وانه‌كانی مێژوو، عه‌قڵ و مه‌عریفه‌ی مرۆیی رۆڵی هه‌بێت له واقیع و تێگه‌یشتن لە هۆكار و سروشتی گه‌ردوون و كۆمه‌ڵگه و تاك و ئه‌و بوونه‌وه‌رانه‌ی ده‌سته‌مۆكراون بۆ خزمه‌تكردن، هه‌روه‌ها دابه‌زاندنی هیدایه‌تی خوایی بۆ سه‌ر واقیعی دروست بۆ ڕێنمایی كردنی ئامانج و چه‌مك و سیسته‌م و په‌یڕه‌وكردنی دروست، هه‌روه‌ها كاراكردنی وزه‌ی ئیمان و چاندنی تۆوی ئیمان له دڵ و جه‌ستكردنی به به‌رپرسیارێتی و جێبه‌جێكردنی له‌لایه‌ن تاك و كۆمه‌ڵ.
هه‌روه‌ك پێویسته چاو بخشێنینه‌وه به میتۆدی لێكۆڵینه‌وه و وانه‌گوتنه‌وه و تێروانینی زانستی، بۆ ئه‌وه‌ی میتۆدی به‌شه‌كی ببه‌ستیته‌وه به میتۆدی هه‌مه‌كی شیكاری رێكخراو، كه چه‌مكه‌كان و میكانیزمی تێروانین له شوێنی دروستی خۆی داده‌نێت، به جۆرێك ئه‌و كه‌سه‌ی له دۆخ و پرسه‌كان ده‌ڕوانێت چه‌مك و پێكهاته‌كان له شوێنی دروستی خۆی داده‌نێت، به پێوه‌ری دروست له كۆنتێكستی كاتی و شوێنی گونجاو.
پێویسته دیدگای گه‌ردوونی قورئانی بۆ چاكسازی میتۆدی بیركردنه‌وه و په‌روه‌رده پوخت بكه‌ینه‌وه بۆ ئومه‌ت بیگێڕینه‌وه، خۆده‌ربازكردن له نه‌خۆشیه‌كانی تاك و هه‌ڵوه‌شانه‌وه و ململانێ، خۆپاراستن له نه‌خۆشی نێگه‌تیڤی و ته‌سلیم بوون، بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ین به نووری هیدایه‌ت و به‌خشین و هێزی یه‌كبوون و زانست و داهێنان.
پێویسته ئێمه رۆشنبیری له لادانان خورافه پاك بكه‌ینه‌وه، ئه‌وه‌ش به چاكسازی له میتۆدی فیكری ده‌بێت، به‌شێوه‌یه‌ك پشت به وه‌حی و عه‌قڵ و گه‌ردوون و سه‌رچاوه مه‌عریفیه‌كانی ببه‌ستێت، هه‌روه‌ك پشت به شێوازی میتۆدی گشتگیری شیكاری ببه‌ستێت، بۆ ئه‌وه‌ی گونجاو بێت له هه‌موو بوارێكی مه‌عریفی له پێناو به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفی و ده‌سته‌وه‌ستاوی به ڕووی كه‌مته‌رخه‌می مه‌عریفی، كه ئه‌و گۆشه‌گیریی مه‌عریفییه‌‌مان به میرات بۆ ماوه‌ته‌وه، كه نكۆڵی له مەعریفه‌ی عه‌قڵی و لایه‌نه مرۆڤایه‌تی و گه‌ردوونییه‌كانی ده‌كات.
به‌و میتۆده ده‌توانین توراسی فیكریمان پاك بكه‌ینه‌وه، بۆ هه‌ڵێنجانی به‌شداری و شته‌گرانبه‌هاكانی، له پێناو ده‌ربازبوون له هه‌ڵه‌و وه‌هم و لادانه‌كان.
ده‌سته‌به‌ركردنی رۆشنبیریه‌كی دروست بۆ باوكان و پاڵپشتیكردنی به توانا و ئه‌زموونه‌كان له میانه‌ی ئه‌و ئه‌ده‌بیاته‌ی بیرمه‌ندانی موسڵمان و شاره‌زایانی بواری په‌روه‌رده به‌رهه‌میان هێناوه له رووی چه‌ندێتی و چۆنیه‌تی، ئه‌وه‌ش گه‌وره‌ترین كاریگه‌ری ده‌بێت له سه‌ر ئاراسته‌كردنی ئه‌وانه و دروستكردنی عه‌قڵیه‌تێكی به‌هێز.
ئه‌و كه‌مته‌رخه‌میه‌ی باوكان تێكه‌وتوون هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌زانی و نه‌بوونی رۆشنبیرییان، نه‌ك كه‌مته‌رخه‌می له حه‌زی فێربوون و به‌رژه‌وه‌ندی رۆڵه‌كانیان، ئه‌ركی بیرمه‌ندانه ئه‌ده‌بیاتێك پێشكه‌ش بكه‌ن، به‌رچاوڕوونی بداته باوكان و قه‌ناعه‌تیان بۆ دروست بێت، هه‌ندێك چه‌مك و زانیاری ده‌كرێت جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كان بگۆڕێت و ئاراسته‌كردنی باوكان بگۆڕێت بۆ منداڵه‌كانیان.
ئه‌وه‌ش دوای ئاراسته‌كردنی ئه‌ده‌بیات دێت بۆ مامۆستایان و به‌رچاوڕوونیان به‌رامبه‌ر نه‌هامه‌تی رۆشنبیری و جێگرتنه‌وه‌ی به باشتر و هاوكارییان به بابه‌تی په‌روه‌رده‌یی فێركاری كه ده‌بێته هاوكاری هه‌وڵه‌كانیان له چوارچێوه‌ی ئه‌ركی فه‌رمانبه‌رییان كه جیاوازی پێ ده‌كرێت له ویستی چاكه‌یان بۆ قوتابیه‌كانیان.
سیاسه‌تی حكومه‌ت و راگه‌یاندن و گۆڕانكاری سه‌ره‌كی به‌هۆی شوێنكه‌وتنی هۆشیاری رووده‌دات، كه پاڵنه‌ری گۆڕانكاریه‌كانه، كه له عه‌قڵیه‌تی ئومه‌ت و ویژدانیان رووده‌دات، كاریگه‌ری راسته‌وخۆی ده‌بێت له سروشتی ئاڕاسته‌كردن و به‌رژه‌وه‌ندیان، بۆیه پێویست ناكات بیرمه‌ندان و په‌روه‌رده‌كاران په‌له له ئه‌نجامی هه‌وڵ و گوتاره‌كانیان بكه‌ن.
به پله‌ی یه‌كه‌م كرۆكی ماندوبوونی گۆڕانكاری له سه‌ر شانی بیرمه‌ندان و شاره‌زایانی بواری په‌روه‌رده و مامۆستایانه، پێویسته ئه‌وان ده‌ستپێشخه‌ر بن له هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیارێتی به‌بێ چاوه‌ڕوانی رۆڵی ره‌سمی كه به‌رهه‌م و وه‌ڵامدانه‌وه‌ی هه‌وڵ و كاریگه‌ریانه له بیادنانی فیكری هه‌ڵسانه‌وه و ئاراسته‌كردنی ویژدانیان.
منداڵ و گه‌شه‌ی فیكری ده‌روونی به‌رده‌وام ڕه‌هه‌ندێكی غائیبه له جێبه‌جێكردنی بیرمه‌ندانی ئومه‌ت و بانگخوازانی چاكسازی، گوتاریان تا ئێستا گرنگی دانه به پێگه‌یشتووان، پێویسته داهێنان بكه‌ن به ویژدانی ئومه‌ت و بنیادنانی ده‌روونی له پێناو پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌لێنه و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و ره‌هه‌نده ئیسلامیه له ده‌روون و كۆمه‌ڵگه.
پێویسته ئه‌وه‌مان له بیربێت مه‌به‌ست له‌و دیدگا ڕه‌خنەییه سه‌رزه‌نشتكردنی كه‌سێك، یان نه‌وه‌یه‌ك، یان سوكایه‌تیكردنی نه‌وه‌كانی سه‌رده‌می خۆیان نییه، ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی هاتۆته ده‌ست له رووحی ئیسلام به‌رجه‌سته بوو، ئومه‌ت بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌هه‌موو پێوه‌رێك مناره‌ی زانست و شارستانیه‌ت بوو.
به‌ڵام مه‌به‌ست له پێوه‌ندی و نوێگه‌ر به رووحی ئیسلام و پاڵنانی ئیمانی و ئاوه‌دانیه بۆ به‌ره‌نگاری ئه‌و ئه‌له‌نگه‌ریانه‌ی ئێستا به‌و میكانزمانه‌ی به‌رده‌ستن و به‌رووحی به‌ره‌و پێشچوون و داهێنان، ئێمه شایسته‌ین سوود له جوانیه‌كانی توراسی نه‌وه‌كانی ڕابردوو وەربگرین، كه به‌شدارن له خزمه‌تی ئومه‌ت و شارستانیه‌ت، ونبووه‌كان دووباره ده‌هێنینه پێشه‌وه، كه بارودۆخی مێژوویی پشتگوێی خستوون، به‌رده‌وام ده‌بین له پاڵنانی ژیان به ئاراسته‌ی چاكه و ئاوه‌دانی گه‌ردوون.
*سه‌رۆكی پێشووی په‌یمانگای جیهانی هزری ئیسلامی.
