محمد مەلا محمود تاوگۆزى
سەرەتا پێويستە ئەوەمان لەلا ڕوون بێت كە كۆيلايەتى بەرهەمى دەستی مسوڵمانان نييە و ئيسلاميش داينەهێناوە و بڕياري لەسەر هەبووني نەداوە، بەڵكو نەريتێكى ڕيشەدار و كۆنى گەلانى پێشتر بووە و دەستاودەست هاتووە هەتا هاتنى ئاييني ئيسلام. كە لەگەڵ هاتنيدا ڕێكيخست و سنووردارى كرد.
بەڵێ كۆيلايەتى هاتە سەر ڕێي ئيسلام و، ئيسلاميش بڕيارگەلێكي دا هەتا بە تێپەڕبوونى كات كۆتايي پێبهێنێت و ڕيشەكێشى بكات. هەتا دواجار هەموو هۆكارەكانى بەكۆيلەكردنى هەڵوەشاندەوە و گشت سەرچاوەكانيشى وشك كرد و، تەنها لە بەديلگيراوانى جەنگدا كورتى كردەوە. هاوكات كاري زۆري كرد و شۆڕشێكى بەرپاكرد لەبۆ چارەكردنى دۆخى خراپيان و، هەڵگرتنى ستەم و نادادى لەسەريان و چەسپاندنى مافەكانيان وەك هەر مرۆڤێكى ئازاد و سەربەست.
ئەو پلان و ڕێگا و ڕێكارانەشى گرتييەبەر بۆ نەهێشتنی كۆيلايەتى زۆر و جۆربەجۆر بوون، ديارترينيان:
١ـ ئازادكردنى كۆيلە لە كەفارەتى كوشتنى هەڵەدا: [وَمَنْ قَتَڵ مُۆْمِنًا خَگَأً فَتَحْڕيرُ ژقَبَەٍ مُۆْمِنَەٍ]. النساء: ٩٢.
٢ـ ئازادكردنى كۆيلە لەبرى كەفارەتى سوێندخواردن: [ڵا يُۆَاخِژُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَڵكِنْ يُۆَاخِژُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّاژتُهُ إِگْعَامُ عَشَژەِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَگِ مَا تُگْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْڕيرُ ژقَبَەٍ]. المائدە: ٨٩.
٣ـ ئازادكردنى كۆيلە لە كەفارەتى سەرجێيكردن لە مانگى (ڕەمەزان)دا: أَنَّ أَبَا هُژيْژەَ ژچِێ اللَّهُ عَنْهُ قَاڵ: «بَيْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَڵيْهِ وَسَلَّمَ إِژْ جَاءَهُ ژجُلٌ فَقَاڵ ێا ژسُوڵ اللَّهِ هَڵكْتُ قَاڵ مَا ڵكَ قَاڵ وَقَعْتُ عَڵى امْژأَتِي وَأَنَا صَائِمٌ فَقَاڵ ژسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَڵيْهِ وَسَلَّمَ هَلْ تَجِدُ ژقَبَەً تُعْتِقُهَا قَاڵ ڵا قَاڵ فَهَلْ تَسْتَگِيعُ أَنْ تَصُومَ شَهْژيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ قَاڵ ڵا فَقَاڵ فَهَلْ تَجِدُ إِگْعَامَ سِتِّينَ مِسْكِينًا قَاڵ ڵا قَاڵ فَمَكَپَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَڵيْهِ وَسَلَّمَ فَبَيْنَا نَحْنُ عَڵى ژَلِكَ أُتِێ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَڵيْهِ وَسَلَّمَ بِعَژقٍ فِيهَا تَمْرٌ وَالْعَژقُ الْمِكْتَلُ قَاڵ أَيْنَ السَّائِلُ فَقَاڵ أَنَا قَاڵ خُژْهَا فَتَصَدَّقْ بِهِ فَقَاڵ الرَّجُلُ أَعَڵى أَفْقَژ مِنِّي ێا ژسُوڵ اللَّهِ فَوَاللَّهِ مَا بَيْنَ ڵابَتَيْهَا يُڕيدُ الْحَرَّتَيْنِ أَهْلُ بَيْتٍ أَفْقَرُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي فَچَحِكَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَڵيْهِ وَسَلَّمَ حَتَّى بَدَتْ أَنْێابُهُ پُمَّ قَاڵ أَگْعِمْهُ أَهْڵكَ» .
٤ـ ئازادكردنى كۆيلە لە كەفارەتى (زيهار )دا: [وَالَّژِينَ يُڤَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ پُمَّ ێعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْڕيرُ ژقَبَەٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ ێتَمَاسَّا ژَلِكُمْ تُوعَڤُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ]. المجادلە: ٣.
٥ـ پێدانى زەكات و تەرخانكردنى پشكێك لە (بەيتولمال) بۆ ئەو مسوڵمانانەى كۆيلەن، هەتا بە هۆيەوە خۆيان ئازادبكەن: [إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَژاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَڵيْهَا وَالْمُۆَلَّفَەِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَاڕمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَڕيچَەً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ]. التوبە: ٦٠.
٦ـ هاندانى بڕواداران بۆ ئازادكردنى كۆيلە، كە پاداشتى زۆر و ڕەزامەندى گەورەى پەروەردگارى تێدا دەستەبەرە: [ڵيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَڵ الْمَشْڕقِ وَالْمَغْڕبِ وَڵكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْێوْمِ الْآخِڕ وَالْمَڵائِكَەِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَاڵ عَڵى حُبِّهِ ژَوِي الْقُرْبَى وَالْێتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ]. البقرە: ١٧٧. [وَمَا أَدْژاكَ مَا الْعَقَبَەُ فَكُّ ژقَبَەٍ]. البلد: ١٢ ـ ١٣.
پێغەمبەريش (دروودى خوداى لەسەربێت) دەفەرموێت: «مَنْ أَعْتَقَ ژقَبَەً مُۆْمِنَەً أَعْتَقَ اللَّهُ بِكُلِّ عُچْوٍ مِنْهُ عُچْوًا مِنَ النَّاڕ حَتَّى يُعْتِقَ فَرْجَهُ بِفَرْجِهِ» . هەروەها دەفەرموێت: «لاَ ێجْزِى وَڵدٌ وَالِدًا إِلاَّ أَنْ ێجِدَهُ مَمْلُوكًا فَێشْتَڕێهُ فَيُعْتِقَهُ» .
٧ـ هەر كەسێك سوكايەتى بە كۆيلەيەك بكات، ياخود سزاى بدات، وە يان مامەڵەى نەشياوى لەگەڵ بكات، لە كەفارەتى ئەوەدا دەبێت ئازادى بكات. وەك پێغەمبەر (دروودى خوداى لەسەربێت) دەفەرموێت: «مَنْ ڵگَمَ مَمْلُوكَهُ أَوْ چَژبَهُ فَكَفَّاژتُهُ أَنْ يُعْتِقَهُ» .
٨ـ ئازادكردنى كۆيلە لە ڕێگەى (موكاتەبە )وە: [وَالَّژِينَ ێبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَڵكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّژِي آتَاكُمْ]. النور: ٣٣.
٩ـ ئازادكردنى كۆيلە لە ڕێگەى (تەدبيرە)وە. واتە: سەييدەكە وەسييەت دەكات بۆ بەندەكەى كە لە دواى مردنى ئازادبێت.
١٠ـ ئەو كەسانەى خەڵكانى ئازاد دەكەن بە كۆيلە، دووچارى سزاى سەختى قيامەت دەبن و، پەروەردگاريش بۆ خۆي لە دواڕۆژدا دەبێتە دوژمنيان و بەرامبەريان ڕادەوەستێت. وەك لە فەرموودەى قودسيدا هاتووە: «قَاڵ اللَّهُ تَعَاڵى پَڵاپَەٌ أَنَا خَصْمُهُمْ ێوْمَ الْقِێامَەِ ژجُلٌ أَعْگَى بِي پُمَّ غَدَژ وَژجُلٌ بَاعَ حُرًّا فَأَكَڵ پَمَنَهُ وَژجُلٌ اسْتَأْجَژ أَجِيرًا فَاسْتَوْفَى مِنْهُ وَڵمْ يُعْگِهِ أَجْژهُ» .
ئەمانەى ڕابوورد ديارترين ئەو ڕێگايانە بوون كە لە ئيسلامدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و لەقاڵبدانی دياردەى كۆيلايەتى بەركارن.
هەرچيش پەيوەستە بە لايەنى ماف و چۆنێتى مامەڵە لەگەڵ كردنيان، وەك چۆنێتى و چەندێتى و چييەتى خواردن و پۆشاك و شوێنى نيشتەجێبوون و پێداويستييە سەرەكى و لاوەكييەكانى ژيانيان و، لايەنى مەعنەوى و كەسايەتييان، ئەوا وەك هەر مرۆڤێكى ديكەى ئازاد و سەربەست ڕەفتار و هەڵسوكەوتيان لەگەڵ دەكرێت و هيچ جياوازى و پلەبەندييەكيان لەگەڵ چينەكانى ديكەدا ناكرێت و يەكسانن. كە ئەمە دەيان دەقي لەسەر هاتووە. سەرنجبدەين گەورە پێشەوا و ميرى بڕواداران (عومەرى كوڕي خەتاب) چۆن (بيلالى حەبەشي –ڕەزاى خودا لە هەموويان) -كە پێشتر كۆيلە بوو- بە (سەييد) ناودەهێنێت، وەك دەيفەرموو: «كَانَ عُمَرُ ێقُولُ: أَبُو بَكْرٍ سَيِّدُنَا وَأَعْتَقَ سَيِّدَنَا ێعْنِي بِڵالًا» . پێغەمبەريش (دروودى خوداى لەسەربێت) ئامۆژگارى سەييد و خاوەن كۆيلەكانى دەكرد بەوەى كۆيلەكان بە كۆيلە ناو مەبەن و بانگيان مەكەن، بەڵكو بڵێن: گەنجەكەم .. كوڕەكەم .. «وَلاَ ێقُلْ أَحَدُكُمْ عَبْدِى أَمَتِى. وَلْێقُلْ فَتَاێ فَتَاتِى غُلاَمِى» .
لە كۆتاييدا جێي خۆيەتى بپرسين: كاتێك ئيسلام بەم ئەندازەيە دژي بە كۆيلەكردنە و داكۆكيارە لە ئازادكردنى كۆيلەكان و دەستەبەركردنى مافەكانيان، بۆچي بە يەكجارى ئەم بابەتەى كۆتايي پێنەهێنا و حەرامى نەكرد؟ لە وەلاَمدا دەڵێين:
وەك پێشتر گوتمان كۆيلايەتى سيستەمێكى گەلانى پێش ئيسلام و دياردەيەكى ڕيشەدار و بەربڵاو بوو، حەرامكردن و هەڵوەشاندنەوەی دياردەيەكى وەهايش لەو كاتەدا بە يەكجارى، چەندين لێكەوتەى نەرێنى بەدواى خۆيدا دەهێنا و، گەلێك كێشەى كۆمەڵايەتى سەری هەڵدەدا و، قەيرانى گەورەى بە دواى خۆيدا دەهێنا. بە جۆرێك ئاسان نەبوو ئەو ڕێژە زۆرە كۆيلەيە بێكار و بێسەرپەرشت و بێماڵ و حاڵ بمێننەوە، چونكە زۆرينەيان لەبەر هەژارى و بێحاڵيي بووبوون بە كۆيلە و تواناى خۆبەڕێوەبەرييان نەبوو.
شانبەشانى ئەوەش كێشەى ئابوورى سەريهەڵدەدا، چونكە كۆيلەكان دەستي كار و بەرهەمى ناوخۆ بوون، بە جارێك ئەو هەموو كۆيلەيەش ئازادكرابان و دەستبەردارى كارەكانيان ببوايەن، ئەوا بێگومان قەريراني گەورەى ئابوورى و پێداويستييەكانى ڕۆژ دەهاتەگۆڕێ و، كەرتەكانى كشتوكاڵ و بنياتنان و بازرگانى و شوانكارەيي پەكى دەكەوت، يان لانى كەم زۆر لاواز دەبوو، چونكە كۆيلەكان وزە و هێزێكى مرۆيي گەورە و كاريگەرى ئەوكات بوون.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ـ رواه البخاري، برقم: ١٩٣٦ -بَاب إِژَا جَامَعَ فِي ژمَچَانَ وَڵمْ ێكُنْ ڵهُ شَيْءٌ فَتُصُدِّقَ عَڵيْهِ فَلْيُكَفِّرْ.
ـ (زيهار) ئەوەيە پياو بە هاوسەرەكەى خۆي بڵێت: تۆ وەكو خوشك، ياخود دايك، ياخود نەنك ياخود هەركام لە مەحرەمەكانم وەهايت. كە ئەمە دەبێتە هۆي واجب بوونى كەفارەتێك لەسەرى، كەفارەتەكەيشى ئازادكردنى كۆيلەيەكە پێش ئەوەى سەرجێيي لەگەڵدا بكات.
ـ رواه البخاري، برقم: ٦٧١٥ – بَاب قَوْلِ اللَّهِ تَعَاڵى [أَوْ تَحْڕيرُ ژقَبَەٍ] وَأَيُّ الرِّقَابِ أَزْكَى. ومسلم، برقم: ٣٨٦٩ باب فچل العتق.
ـ رواه مسلم، برقم: ٣٨٧٢ – باب فَچْلِ عِتْقِ الْوَالِدِ.
ـ رواه ممسلم، برقم: ٤٣٨٨ – باب صُحْبَەِ الْمَمَالِيكِ وَكَفَّاژەِ مَنْ ڵگَمَ عَبْدَهُ.
ـ (موكاتەبە) ئەوەيە سەييد لەگەڵ بەندەكەيدا ڕێكدەكەوێت لەسەر بڕە پارەيەك ياخود مەرجێك، كە ئەگەر هاتوو جێبەجێي كرد، ئەوا ئازادى دەكات.
ـ رواه البخاري، برقم: ٢٢٧٠ -بَاب إِپْمِ مَنْ مَنَعَ أَجْژ الْأَجِيڕ.
ـ رواه البخاري، برقم:٣٧٥٤ -بَاب مَنَاقِبِ بِڵالِ بْنِ ژبَاحٍ مَوْڵى أَبِي بَكْرٍ ژچِێ اللَّهُ عَنْهُمَا وَقَاڵ النَّبِيّ صلى الله عليه وسلم سمعت دف نعليك بين يدي في الجنة.
_ رواه مسلم برقم: ٦٠١٤ – باب حكم إطلاق لفظة العبد والأمة والمولى والسيد.
