ئیسلام و شۆڕشی (نه‌خێر)

  بنه‌ماى ده‌سه‌ڵات و حوكمڕانى له‌ ئایینی پیرۆزى ئیسلامدا له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌رك و ماف و ئازادى بیناكراوه‌، ئه‌مه‌ش دیاره‌ له‌ نێو بازنه‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه‌ گشتیه‌كان و پاراستن و ڕێزگرتنى بنه‌ما و به‌ها مرۆییه‌كان.
ئه‌گه‌ر هاتوو سیسته‌م و ده‌سه‌ڵات و به‌ڕێوه‌بردنێك به‌ده‌ر له‌م چه‌سپاوه‌ جه‌ختلێكراوانه‌ بوو، ئه‌وا پێویسته‌ هه‌ڵوه‌سته‌ى له‌سه‌ر بكرێت و بخرێته‌ ژێر ووردبینى زانست و لۆژیك و، به‌ گوێره‌ى ده‌ق و پره‌نسیپه‌ ئاینیه‌كان ده‌بێ ڕابگیرێت و بهێنرێته‌ ژێر بارى به‌رپرسیارێتى و لێپرسینه‌وه‌.

نه‌ك به‌ بیانوى لاواز و جۆراوجۆر په‌رده‌پۆش بكرێت و چاوى له‌ ئاستدا بنوقێنرێت. وه‌ك به‌داخه‌وه‌ كه‌م و زۆر لێره‌ و له‌وێ ئایین بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ به‌كارهێنراوه‌ و به‌كاریشده‌هێنرێت، جا بزانین یان نا؟ به‌م چه‌شنه‌ به‌ناڕه‌وایی ئایین ده‌خرێته‌ خزمه‌تى ده‌سته‌یه‌كى باڵاى ده‌ستڕۆیشتوى حوكمڕان و به‌رژه‌وه‌ندخوازى تایبه‌تی و تاكه‌كه‌سی.

له‌ ڕاستیدا ئایینى ئێمه‌ ئایینى به‌رهه‌ڵستى و ڕوبه‌ڕو وه‌ستانه‌ له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر نادادى و ناڕه‌واییه‌كدا، وه‌كچۆن پشتیوانى و پشتگیری كردنى هه‌ر ڕاستى و پاكى و جوانی و دادگه‌ریه‌ك به‌ ئه‌رك ده‌زانێت.
لێره‌وه‌ ده‌توانین بڵێین: به‌شێكى زۆر له‌ به‌هاكانى ئاینى ئیسلام هه‌ڵوه‌سته‌ و به‌ربه‌سته‌ له‌ دژی هه‌ر بڕیاربه‌ده‌ستێكى  خۆسه‌پێن و سته‌مكار و ناداد.
چون یه‌كه‌م ووشه‌ى ئیسلام (نه‌خێر) گوتنه‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر سته‌مكار و خۆسه‌پێنێك، ئه‌ویش له‌ وشه‌ی پیرۆزى ته‌وحیددا به‌رجه‌سته‌ بووه‌ كه‌ (لا إله‌ إلا الله)یه‌ و، گه‌وره‌ترین و پیرۆزترین زیكریشه‌.

لێره‌وه‌ تێده‌گه‌ین (نه‌خێر) ووشه‌یه‌كى چه‌ند به‌هادار و گرنگه‌ بۆ تاك به‌ تاكى بڕواداران، وه‌ چه‌ند پێویسته‌ ڕۆژانه‌ (نه‌خێر) به‌ ڕووى هه‌موو ئه‌وانه‌دا بڵێن و بڵێنه‌وه‌ كه‌ ده‌یانه‌وێ خه‌ڵك ده‌سته‌مۆ و بچوك و ڕام ته‌ماشا بكه‌ن.
گه‌ر گه‌شتێكى خێرا به‌ نێو قورئانى پیرۆزدا بكه‌ین، خه‌رمانێك ئایه‌تمان به‌رچاو ده‌كه‌وێت كه‌ جه‌خت له‌م شۆڕشه‌ سپی و شارستانیه‌ى (نه‌خێر) و (نابێ) ده‌كه‌نه‌وه‌ و پشت ئه‌ستورترمان ده‌كه‌ن، وه‌ك هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئایه‌ته‌كانى:

 [قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ]. تا كؤتايي سورةتى (الكافرون).
[قُلْ لَا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكُمْ]. الأنعام/ 56.
[قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ]. النمل/ 65.
 [وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ]. الشعراء/ 151 و 152.
[فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ]. القصص/ 17.
[لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا]. الكهف/ 14.
[قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا]. الفتح/ 15.
[ قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا]. الجن/ 22.
[كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ]. العلق/ 19.

له‌م ده‌قانه‌ و هاوشێوه‌كانیان تێده‌گه‌ین كه‌ ئیسلام چه‌نده‌ هانمان ده‌دات له‌سه‌ر ئه‌م شۆڕشه‌ مه‌زن و پێویسته‌ى (نه‌خێر) و (نابێ)، وه‌ چه‌ند به‌ها و به‌رژه‌وه‌ندى و دانایی گه‌وره‌گه‌وره‌ و گرنگى تێدا حه‌شار دراوه‌!!
چونكه‌ بێ ده‌نگ بوون و خۆ كڕكردن له‌ ناڕه‌وایی و نادادى و دیكتاتۆریه‌ت، ده‌ره‌نجامى نه‌رێنى لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌ و دواجار هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ لێی زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بێت.

هه‌ر جۆره‌ كه‌مته‌رخه‌میه‌كیش لێی زه‌مكراو و ناپه‌سه‌ند و ناڕه‌وایه‌، به‌مه‌ش چمكێكى به‌رپرسیارێتی ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆى كه‌سانى ده‌سته‌بژێر و قسه‌ڕۆشتو و گوێ لێ گیراو، كه‌ بۆچی له‌ ئاست ئه‌م پرسه‌دا كه‌مته‌رخه‌م بوون و به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان ڕازی و ڕێخۆشكه‌ر بوون بۆ كارى ناڕه‌واى ده‌سه‌ڵاتداران؟ چونكه‌ بێده‌نگ بوون له‌ كاتى پێویست به‌ ده‌نگ هه‌ڵبڕین خۆی له‌خۆیدا هه‌ڵوێسته‌ و به‌ ڕازى بون هه‌ژماره‌ و، دواجار هه‌موانى پێ گوناهبار ده‌بین، چونكه‌ بێگومان ده‌ره‌نجامى خراپ و خراپتری لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌.

هه‌میشه‌ خه‌ڵكانى ڕاستگۆ و دڵسۆز و خه‌مخۆر ئه‌وانه‌ن له‌ كاتى پێویستدا دێنه‌ قسه‌ و ده‌نگ هه‌ڵده‌بڕن و هه‌ڵوێست ده‌نوێنن و چه‌وتی و كه‌موكورتیه‌كان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن و، ڕێگه‌چاره‌كانیش ده‌خه‌نه‌ پێش چاو، به‌مه‌ش هاوكار و ده‌ستبارى كار و پرۆژه‌ى بڕیار به‌ده‌ستان ده‌بن و، به‌ها و سه‌روه‌رى بۆ یاسا و ماف و نه‌ریته‌ جوانه‌كان ده‌گێڕنه‌وه‌.

‌له‌مباره‌یه‌وه‌ خۆشه‌ویستمان (درودى خواى له‌سه‌ر بێت) ده‌فه‌رموێت: ((إِذَا رَأَيْتُمْ أُمَّتِي تَهَابُ الظَّالِمَ أَنْ تَقُولَ لَهُ: إِنَّكَ أَنْتَ ظَالِمٌ، فَقَدْ تُوُدِّعَ مِنْهُمْ)). واته‌: هه‌ركات گه‌له‌كه‌م له‌ سته‌مكار بێ ده‌نگ بوون و له‌ ترسا نه‌یانتوانى ڕاسته‌وخۆ (ڕوبه‌ڕوو) پێی بڵێن: به‌ ڕاستی تۆ سته‌مكاریت، ئیتر ده‌ست له‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ بشۆره‌، خێرێكى ئه‌وتۆیان تێدا نه‌ماوه‌ و بوون و نه‌بونیان وه‌كویه‌ك وایه‌.

خۆ گه‌ر هاتو ئه‌م به‌رهه‌ڵستى و ڕێگرییه‌ نه‌كرا، ئۆباڵى به‌شێك له‌و سنوربه‌زاندن و سه‌ركه‌شییه‌ گه‌رده‌نگیری ته‌واوى خه‌ڵك و به‌ تایبه‌تیش كه‌سانى نوخبه‌ و توێژه‌ ڕۆشنبیر و كه‌سایه‌تیه‌ مه‌رجه‌عیه‌كان ده‌بێت، وه‌ك له‌مباره‌یه‌وه‌ خه‌لیفه‌ى سه‌ر ڕاست و حه‌قڕه‌و (ئه‌بوبه‌كرى صدیق، خواى لێ ڕازى بێت) ده‌فه‌رموێت: : ((عَنْ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ قَالَ: يا أَيُّهَا النَّاسُ, إِنَّكُمْ تَقْرَؤُونَ هَذِهِ الآيَةَ: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ} وَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلى الله عَلَيهِ وسَلمَ يَقُولُ: إِنَّ النَّاسَ إِذَا رَأَوْا الظَّالِمَ فَلَمْ يَأْخُذُوا عَلَى يَدَيْهِ, أَوْشَكَ أَنْ يَعُمَّهُمُ اللهُ بِعِقَابِهِ)). واته‌: ئه‌ی خه‌ڵكینه‌! ئێوه‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ى ئه‌م ئایه‌ته‌ ده‌خوێننه‌وه‌ ئیتر وا ده‌زانن چاك بوونى خۆتان به‌سه‌ و به‌وه‌نده‌ سه‌لامه‌ت و ئه‌مین ده‌بن و خراپى و به‌دى ئه‌وانى دیكه‌ زیانى بۆتان نییه‌؟! وانییه‌، من له‌ پێغه‌مبه‌رم بیستووه‌ ده‌یفه‌رموو: كاتێك خه‌ڵكى بینیان سته‌مكار سته‌م ده‌كات، ئه‌وانیش لێی بێ ده‌نگ بوون و ڕوبه‌ڕوى نه‌وه‌ستانه‌وه‌، ئه‌وكات نزیكه‌ خواى گه‌وره‌ سزاى گشتگیر بنێرێت بۆ هه‌موان.

له‌ فه‌رموده‌یه‌كى دیكه‌دا پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وامان (درودى خواى له‌سه‌ر بێت) فه‌رمویه‌تى: ((«انْصُرْ أَخَاكَ ظالِمًا أَوْ مَظلُومًا» فَقَاڵ رَجُلٌ: ێا رَسُوڵ اللَّهِ، أَنْصُرُهُ إِذَا كَانَ مَظلُومًا، أَفَرَأَیْتَ إِذا كَانَ ظالِمًا كَیْفَ أَنْصُرُهُ؟ قَاڵ: «تَحْجُزُهُ، أَوْ تَمْنَعُهُ، مِنَ الڤظلْمِ فَإِنَّ ذَلِكَ نَصْرُهُ»)). واته‌: پشتى براكه‌ت بگره‌ و هاریكاریبه‌ جا سته‌مكاره‌ یاخود سته‌ملێكراو، پیاوێك گوتى: ئه‌گه‌ر سته‌م لێكراو بوو دیاره‌ چۆن به‌رگرى لێ ده‌كه‌ین و سه‌رى ده‌خه‌ین، ئه‌ى ئه‌گه‌ر سته‌مكار بوو چۆن؟ فه‌رموى: یارمه‌تیدان و سه‌رخستنى سته‌مكار به‌وه‌یه‌ ڕێگرى لێ بكه‌یت و نه‌هێڵیت سته‌م بكات.

نهێنى سه‌ركه‌وتن و ده‌ركه‌وتن و پێشكه‌وتن له‌ (نه‌خێر) و (نابێ) گوتندایه‌:
وه‌كو پێشتر گوتمان دانایی و خێر و به‌رژه‌وه‌ندى له‌ گوتنى (نه‌خێر) و (نابێ)دایه‌ له‌و كاته‌ى پێویسته‌ بیڵێین، كه‌ ئه‌مه‌ نهێنى پێشكه‌وتن و هێز و سه‌ركه‌وتنه‌، له‌مباره‌وه‌ ده‌چینه‌ خزمه‌ت ئه‌م گفتوگۆیه‌ی نێوان (دوو) یاوه‌رى به‌ڕێز (خوایان لێ ڕازى بێت) و گوێیان بۆ ده‌گرین بزانین له‌سه‌ر ئه‌م باسه‌ چیمان پێشكه‌ش ده‌كه‌ن؟

(موسته‌وره‌دى قوره‌یشی) ده‌گێڕێته‌وه‌ و ده‌ڵێت: له‌لاى (عه‌مرى كوڕی عاص) دانیشتبووم، ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی خۆشه‌ویستم بۆ گێڕایه‌وه‌ كه‌ فه‌رمویه‌تى: كاتێك دونیا كۆتایی دێت و قیامه‌ت هه‌ڵده‌ستێت، ئه‌وكات ڕۆمه‌كان (واته‌ فه‌له‌كان) زۆرترین و به‌هێزترینى گه‌لانن. ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ جێگه‌ى سه‌رسوڕمان و تێڕامانى (عه‌مر) بوو، بۆیه‌ فه‌رموى: ئه‌وه‌ تۆ چ ده‌ڵێی (موسته‌وره‌د)؟ پێغه‌مبه‌ر شتى واى گوتووه‌؟ (موسته‌وره‌د)یش پاش ئه‌وه‌ى دڵنیای ده‌كاته‌وه‌ و بۆی ده‌سه‌لمێنێت. ئه‌وجا (عه‌مر) ده‌ڵێت: ده‌بۆیه‌ ڕۆمه‌كان ئاوا له‌ بره‌و و هێزدان چونكه‌ چوار خه‌سڵه‌تی جوانیان تێدا به‌رجه‌سته‌یه‌.

(عه‌مر) پاش خستنه‌ڕووی چوار خه‌سڵه‌ته‌كه‌… ده‌ڵێت: خه‌سڵه‌تى پێنجه‌می ڕۆمه‌كان كه‌ له‌ هه‌موى سه‌رنج ڕاكێشتر و جوانتر و په‌سه‌ندتره‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان له‌ هه‌موو گه‌لانیتر چالاكتر و به‌ هه‌ڵوێستترن له‌ به‌رامبه‌ر سته‌م و نادادى كاربه‌ده‌سته‌كانیاندا و ڕێگرن له‌ ئه‌نجامدانى خراپه‌ و نا دادى و نه‌حه‌قی.
ئه‌مه‌ش ده‌قى فه‌رموده‌كه‌ و گفتوگۆی نێوان (دوو) یاوه‌ره‌ به‌ڕێز و خۆشه‌ویسته‌كه‌یه‌ (ڕه‌زاى خوایان لێ بێت ((قَالَ الْمُسْتَوْرِدُ الْقُرَشِيُّ عِنْدَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ:”تَقُومُ السَّاعَةُ وَالرُّومُ أَكْثَرُ النَّاسِ” فَقَالَ لَهُ عَمْرٌو: أَبْصِرْ مَا تَقُولُ، قَالَ: أَقُولُ مَا سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: لَئِنْ قُلْتَ ذَلِكَ، إِنَّ فِيهِمْ لَخِصَالًا أَرْبَعًا: إِنَّهُمْ لَأَحْلَمُ النَّاسِ عِنْدَ فِتْنَةٍ، وَأَسْرَعُهُمْ إِفَاقَةً بَعْدَ مُصِيبَةٍ، وَأَوْشَكُهُمْ كَرَّةً بَعْدَ فَرَّةٍ وَخَيْرُهُمْ لِمِسْكِينٍ وَيَتِيمٍ وَضَعِيفٍ، وَخَامِسَةٌ حَسَنَةٌ جَمِيلَةٌ: وَأَمْنَعُهُمْ مِنْ ظُلْمِ الْمُلُوك.)). ده‌بینین حه‌زره‌ت (صه‌لات و سه‌لامى خواى له‌سه‌ربێت) و یاوه‌ران (ڕه‌زا و ڕه‌حمه‌تى خوایان له‌سه‌ر بێت) پێش (چوارده‌) سه‌ده‌ ئه‌وه‌یان فێر كردووین كه‌ ئێمه‌ش كاربه‌ده‌ستان موسائه‌له‌ و موحاسه‌به‌ بكه‌ین و له‌ هه‌ركوێدا لاڕێیی و ناڕێكیمان لێ دیتن بێینه‌ ده‌نگ.

ئه‌وه‌ى خستمانه‌ڕوو ده‌رخه‌رى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت بڕواداران بوێر و چاونه‌ترسبن و، له‌ كاتى پێویستدا بێنه‌ ده‌نگ و قسه‌ی ڕه‌واى خۆیان بده‌ن به‌ گوێی كاربه‌ده‌ستاندا و هه‌ڵوێست وه‌ربگرن.

ڕۆژى (عاشورا) و شۆڕشه‌كانى هه‌ریه‌كه‌ له‌ حه‌زره‌تى (موسا) و (حوسه‌ین) وه‌ڵام و وه‌ستانه‌وه‌ و (نه‌خێر)بوو بۆ سته‌مكاران:
له‌ ژێر ڕۆشنایی ئه‌وه‌ى ڕابوورد ده‌توانین بڵێین: شۆڕشی پێشه‌وا (حسینى كوڕی پێشه‌وا عه‌لى/ ڕه‌زاى خوایان لێ بێت) كه‌ له‌ ساڵى (60 ك) ڕویدا ـ گه‌رچی به‌داخه‌وه‌ ئامانجه‌كانى نه‌هاته‌دى و سه‌ركه‌وتو نه‌بووـ، پشت ئه‌ستور بوو به‌م به‌ڵگه‌ و بنه‌ما و پێوه‌رانه‌ى سه‌ره‌وه‌، كه‌ دژی ده‌سه‌ڵاتى بنه‌ماڵه‌یی وه‌ستایه‌وه‌ كاتێك (موعاویه‌) ویلایه‌تى له‌ خۆیه‌وه‌ ڕاده‌ستى (یه‌زیدى) كوڕی كرد (ڕه‌زاى خوایان لێ بێت) و ده‌سه‌ڵاتى بۆ خۆی و كوڕه‌كه‌ى قۆرخ كرد و، سیسته‌مى خیلافه‌تى له‌ شورا و هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ گۆڕی بۆ بنه‌ماڵه‌یی و بۆماوه‌یی.

ئه‌مه‌ش به‌ ڕوونى پێشتر خۆشه‌ویست (درودى خواى له‌سه‌ر) هۆشداری له‌سه‌ر دابو وه‌ به‌یانى كردبوو كه‌ دواتر ویلایه‌ت ده‌بێته‌ میراتى پشتاو پشت، جا ئه‌وكات سته‌م و زه‌بر و زۆر و گه‌نده‌ڵی بره‌و ده‌سه‌نێت و بڵاو ده‌بێته‌وه‌. ((إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ بَدَأَ هَذَا الأَمْرَ نَبُوَّةً وَرَحْمَةً، وَكَائِنًا خِلاَفَةً وَرَحْمَةً، وَكَائِنًا مُلْكًا عَضُوضًا، وَكَائِنًا عَنْوَةً وَجَبْرِيَّةً وَفَسَادًا فِي الأَرْضِ يَسْتَحِلُّونَ الْفُرُوجَ وَالْخُمُورَ وَالْحَرِيرَ وَيُنْصَرُونَ عَلَى ذَلِكَ وَيُرْزَقُونَ أَبَدًا حَتَّى يَلْقَوُا اللَّهَ)). له‌وه‌ش گرنگتر به‌رهه‌ڵستى كردنى حه‌زره‌تى (موسا)یه‌ (سه‌لامى خواى له‌سه‌ر بێت) له‌به‌رده‌م (فیرعه‌ون)دا، كه‌ سه‌ره‌نجام خۆی و ده‌سته‌ بڕوادار و به‌ هه‌ڵوێسته‌كه‌ى ڕزگاریان بوو، (فیرعه‌ون) و ده‌سته‌ و تاقمه‌كه‌شى به‌ خنكان كۆتاییان هات و له‌ناوچوون.

هه‌ر بۆیه‌ یادى ڕۆژی (عاشورا) بۆ ئێمه‌ى بڕوادار گرنگى و به‌هاى خۆی هه‌یه‌ و به‌ فه‌رمانى پێغه‌مبه‌رى پێشه‌وامان تایبه‌تمه‌ندى پێ دراوه‌ و، ساڵانه‌ش به‌ ڕۆژووگرتن یاد ده‌كرێته‌وه‌. ئه‌مه‌ش په‌یام و ئاماژه‌یه‌ بۆ ئێمه‌، كه‌ ده‌بێ هه‌ڵگر و درێژه‌پێده‌رى په‌یامى هه‌ریه‌كه‌ له‌ حه‌زره‌تى (موسا) و (حسین) بین و، ئه‌وان ئاسا له‌به‌رامبه‌ر سته‌م و ناڕه‌واییدا بوه‌ستینه‌وه‌ و به‌ ده‌نگ و زه‌نگى زوڵالأى ویژدانمان گشت ڕۆژێكمان به‌ (عاشورا)كه‌ین.

به‌رپرسیارێتى هاوڵاتیان و ئه‌رك و ڕۆڵیان له‌ (نه‌خێر) و (نابێ) گوتندا:
هه‌میشه‌ هه‌ڵوێستى هاوڵاتى و گه‌ل دابه‌شه‌ به‌سه‌ر دوو به‌ره‌دا، به‌ره‌یه‌كى بێده‌نگ و ڕازى و ملكه‌چ و هه‌لویست، به‌ره‌یه‌كى ووشیار و  ڕه‌خنه‌گر و به‌هه‌ڵوێست.

هه‌ركام له‌م به‌رانه‌یش ڕۆڵى به‌رچاو ده‌بینن له‌ ئاراسته‌كردن و سه‌رخستنى پرۆژه‌ و پلانى كاربه‌ده‌ستان و حوكمڕاناندا.
ئه‌وه‌تا ده‌بینین گه‌لى (به‌نوئیسرائیل) دابه‌ش بوبون به‌سه‌ر به‌ره‌ى (موسا) و به‌ره‌ى (فیرعه‌ون)دا، هه‌ركامیشیان به‌رگرى له‌ سیاسه‌ت و ئامانج و پرۆژه‌ى سه‌ركرده‌كه‌ى خۆی ده‌كرد.

به‌ڵام گرنگه‌ تێفكرین و بزانین كام به‌ره‌ له‌سه‌ر  بنه‌ماى لۆژیك و ژیری و دڵسۆزى و خه‌مخۆری و به‌رپرسیارێتى بڕیار ده‌دات و، كامیشیان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌؟

به‌ره‌ى (فیرعه‌ون)/ به‌ره‌ى (به‌ڵێ) و بێ ده‌نگى:
خواى گه‌وره‌ هه‌ڵوێستى ئه‌م به‌ره‌یه‌ و ده‌ره‌نجامه‌كه‌شیان ده‌خاته‌به‌ر دیده‌مان و ده‌فه‌رموێت: [فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ ۆمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ]. هود/ 97. واته‌: (به‌نوئیسرائیلیه‌كان) دواى بڕیار و فه‌رمانى (فیرعه‌ون) كه‌وتن، كه‌ فه‌رمان و بڕیارێكى ژیرانه‌ و ڕاست و خێردار نه‌بوو.

ده‌رباره‌ى (قارون)یش كه‌ وه‌زیری (فیرعه‌ون) بووه‌ و سه‌رمایه‌دار و بازرگانێكى گه‌وره‌ى سته‌مكار و قۆرخكار بووه‌، به‌شێكى خه‌ڵكه‌كه‌ پێی سه‌رمام بوون و فریوى ماڵ و داراییه‌كه‌یان خواردوه‌، هه‌ر له‌م ده‌لاقه‌یه‌شه‌وه‌ دواى كه‌وتن و (به‌ڵێ)ی ناحه‌قیان بۆ كرد: [وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ]. القصص/ 79.
هه‌روه‌ها گه‌لى (نوح)یش ماددییانه‌ بڕیاریان ده‌دا و دنیاییانه‌ بیریان ده‌كرده‌وه‌، بۆیه‌ نه‌ده‌هاتنه‌ ژێر فه‌رمانى حه‌زره‌تى (نوح)ه‌وه‌: [قَاڵ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی ۆاتَّبَعُوا مَنْ ڵمْ ێزِدْهُ مَالُهُ ووڵدُهُ إِلَّا خَسَارًا]. نوح/ 21.

گه‌لى (عاد)یش به‌ هه‌مان شێوه‌ به‌هۆی پشگیری نه‌كردنى پێغه‌مبه‌ره‌كه‌یان و شوێنكه‌وتنى سته‌مكارانه‌وه‌ سه‌ره‌نجامێكى خراپ و ناهه‌مواریان توشهات: [وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ وَأُتْبِعُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ عَادًا كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلَا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ]. هود: 59 و 60.
به‌ڵام هه‌میشه‌ ئه‌م توێژه‌ ده‌سته‌مۆ و ڕه‌نجه‌ڕۆ و مایه‌پوچى دونیا و، بێ ئاكام و زه‌ره‌رمه‌ند و بێزراوى دواڕۆژیشن، ئه‌وه‌تا خواى گه‌وره‌ سه‌نگ و به‌هاى ئه‌مانه‌مان بۆ به‌یان ده‌كات و ده‌فه‌رموێت: [فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفًا وَمَثَلًا لِلْآخِرِينَ]. الزخرف/ 54 ـ 56.

بێگومان ئه‌م گروپه‌ بێ هه‌ڵوێسته‌ هه‌موویان به‌شدارن له‌و سته‌م و ناڕه‌وایی و نادادیه‌ى (فیرعه‌ون) و (قارون) و (هامان) و هاوشێوه‌كانیان. خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: [إِنَّ فِرْعَوْنَ ۆهَامَانَ ۆجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطئِینَ]. القصص/ 8.
كه‌واته‌ ئه‌وه‌ بێ ده‌نگى و بێ هه‌ڵوێستى خه‌ڵك و هاوڵاتییه‌ كه‌ دیكتاتۆر و خۆسه‌پێن به‌رهه‌م ده‌هێنێت، هه‌ر ئه‌وانیشن ده‌بنه‌ ڕێخۆشكه‌ر و ده‌ستبار بۆ له‌ سنور ده‌رچونیان.
ئه‌م جۆره‌ كه‌س و ده‌ستانه‌ مایه‌ی په‌ند و ئامۆژگارین بۆ هه‌موو گه‌لانى پاش خۆیان، بۆئه‌وه‌ى به‌ هه‌مان ده‌رد نه‌چن.

به‌ره‌ى حه‌زره‌تى (موسا)/ به‌ره‌ى (نه‌خێر) و هه‌ڵوێست:
به‌ره‌كه‌یترى هاوڵاتیان كه‌ بڕواداران و شوێنكه‌وته‌ى حه‌زره‌تى (موسا) بوون سه‌لامى خواى له‌سه‌ر بێت، بوێر و خۆڕاگر و دان به‌خۆداگر بوون، ده‌سته‌یه‌ك بوون كه‌ عیزه‌تى نه‌فس و مه‌زنى ئیمان و گه‌وره‌یی كه‌سایه‌تیان ڕێگه‌ى به‌و جۆره‌ په‌رده‌پۆشی و بێ ده‌نگیی و شوێنكه‌وتن و (به‌ڵێ) بۆكردنه‌ نه‌دا و خاوه‌نى ئازادى و ئازایی و جوامێری خۆیان بوون. كه‌ سه‌ربه‌رز و ویژدان ئاسوده‌ و براوه‌ى دنیا و دواڕۆژن: [فَأَنْجَیْنَاكُمْ ۆأَغْرَقْنَا آڵ فِرْعَوْنَ ۆأَنْتُمْ تَنْظرُونَ]. البقرة‌/ 50.

به ‌هه‌مان شێوه‌ خه‌ڵكه‌ حه‌قویست و به‌ هه‌ڵوێسته‌كانی گه‌لى (نوح)یش ڕزگاریان بوو: [فَكَذَّبُوهُ فَأَنْجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَأَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا عَمِينَ]. الأعراف/ 64. [فَكَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ]. يونس/ 73.

ئه‌م به‌ره‌یه‌ كه‌ به‌ره‌ى حه‌ق و ڕاستییه‌، به‌و په‌ڕی ویژدان و ژیری و چاوكراوه‌ییه‌وه‌ هه‌ڵوێست ده‌نوێنن و ئامۆژگارى خه‌ڵكه‌ فریوخواردوه‌كه‌ش ده‌كه‌ن و وه‌بیریان دێننه‌وه‌ كه‌ له‌ شوێنكه‌وتنى سته‌مكاراندا ده‌ستیان بۆ بژارده‌یه‌كى هه‌ڵه‌ بردووه‌ و خراپیان ده‌ستنیشان كردووه‌ و، پێویسته‌ بێنه‌وه‌ هۆش و بێدار ببنه‌وه‌: [وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ]. القصص/ 80.

ئه‌م ئامۆژگارى و وه‌بیرهێنانه‌وه‌شیان به‌ تێگه‌شتنه‌ له‌ كرۆكى ئایه‌تى: [ۆڵا تُطیعُوا أَمْرَ الْمُسْڕفِینَ الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْض ۆڵا یُصْلِحُونَ]. الشعرا‌ء/ 151 و 152.
هه‌ر بۆیه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ (ئه‌سكه‌نده‌رى مه‌قدۆنى) كاتێك هێرشی كرده‌ سه‌ر وڵاتانى ڕۆژهه‌ڵات و گه‌ییشته‌ وڵاتانى (هیند) و (ئێران)، بینى ڕۆژهه‌ڵاتیتييه‌كان به‌و چه‌شنه‌ زیاده‌ڕه‌وى ده‌كه‌ن له‌ ملكه‌چی و كۆیلایه‌تى سه‌ركرده‌ و كاربه‌ده‌سته‌كانیان و كوڕنوش بۆ پاشاكانیان ده‌به‌ن، گوتى: (إن شعوب الشرق أصبحوا عبیدًا لأنهم لم یتعلموا أن یقولوا لا) . واته‌: گه‌لانى ڕۆژهه‌ڵاتى بونه‌ته‌ كۆیله‌، چونكه‌ فێر نه‌بوون بڵێن: (نه‌خێر).

بۆیه‌ سه‌یر ده‌كه‌ین به‌ درێژایی مێژوو خه‌ڵكانى ڕۆژهه‌ڵات ملكه‌چ و ڕامى كاربه‌ده‌ستان بوون، هه‌ربۆیه‌ هه‌میشه‌ قوربانى و به‌ش خوراو و ژێر ده‌سته‌ن.
جا بۆ پشت ئه‌ستورى زیاتر و چه‌سپاندنى به‌ڵگه‌ و به‌هاى هه‌ڵگرانى ئه‌م به‌ره‌ و بیر و باوه‌ڕه‌ى (نه‌خێر) و (نابێ)یه‌، ده‌قی چه‌ند فه‌رموده‌یه‌كى شیرین ده‌خه‌ینه‌ به‌رده‌ست، تاكو دڵنیابین له‌وه‌ى نابێ له‌ ئاست ناحه‌قى و نادادى هیچ كه‌سێكدا ده‌سته‌مۆ و ده‌سته‌وسان بین، به‌ڵكو هه‌میشه‌ ده‌نگێكى دلێر و بوێر و زوڵاڵ بین، به‌ تایبه‌ت به‌ڕوى سته‌مكاران و بڕیار له‌ده‌ستاندا:

1ـ ((عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِي اللهُ عَنْهُما، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: سَيَكُونُ أُمَرَاءٌ يُعْرَفُونَ وَيُنْكَرُونَ، فَمَنْ نابذَهُمْ نَجَا، وَمَنِ اعْتَزَلَهُمْ سَلِمَ، وَمَنْ خالَطَهُمْ هَلَك)). واته‌: دواتر كۆمه‌ڵێك فه‌رماندار په‌یدا ده‌بن كرده‌وه‌ى چاك و خراپیشیان هه‌یه‌، جا هه‌ركه‌س وازیان لێ بهێنێت و جیابێته‌وه‌ لێیان ڕزگارى بووه‌، هه‌ركه‌سێكیش گۆشه‌گیریان لێ بكات و لێیانه‌وه‌ دوور بێت ئه‌ویش سه‌لامه‌ته‌، هه‌ركێیش تێكه‌ڵییان بكات ئه‌وه‌ فه‌رتاوه‌.

2ـ ((عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ، زَوْجِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: “إِنَّهُ يُسْتَعْمَلُ عَلَيْكُمْ أُمَرَاءُ، فَتَعْرِفُونَ وَتُنْكِرُونَ، فَمَنْ كَرِهَ فَقَدْ بَرِئَ، وَمَنْ أَنْكَرَ فَقَدْ سَلِمَ، وَلَكِنْ مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ”، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، أَلَا نُقَاتِلُهُمْ؟ قَالَ: “لَا، مَا صَلَّوْا”، أَيْ مَنْ كَرِهَ بِقَلْبِهِ وَأَنْكَرَ بِقَلْبِهِ)).

به‌ كورتى واته‌: كاربه‌ده‌ستانێك حوكمتان ده‌كه‌ن كارى باش و خراپیان ده‌بێت، جا هه‌ریه‌كێك له‌ ئێوه‌ خراپیه‌كه‌ى پێ ناخۆش بێت ئه‌وه‌ به‌رییه‌ له‌ خراپه‌ و گوناهیان، هه‌ركه‌سێكیش نكوڵى و ڕێگرى لێ بكات سه‌لامه‌ته‌، به‌ڵام هه‌ركه‌س پێی ڕازى بێت و دوایان بكه‌وێت (ماڵ وێران و خه‌ساره‌تمه‌نده‌).له‌ ڕاڤه‌ى ئه‌م فه‌رموده‌یه‌دا پێمخۆشه‌ ئه‌و ووته‌یه‌ى پێشه‌وا (نه‌واوى) بگوازمه‌وه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت: (فَقَدْ بَرِئَ: فَظَاهِرَةٌ وَمَعْنَاهُ مَنْ كَرِهَ ذَلِكَ الْمُنْكَرَ فَقَدْ بَرِئَ مِنْ إِثْمِهِ وَعُقُوبَتِهِ وَهَذَا فِي حَقِّ مَنْ لَا يَسْتَطِيعُ إِنْكَارَهُ بِيَدِهِ ولَا لِسَانِهِ فَلْيَكْرَهْهُ بِقَلْبِهِ وَلْيَبْرَأْ وَأَمَّا مَنْ رَوَى فَمَنْ عَرَفَ فَقَدْ بَرِئَ فَمَعْنَاهُ وَاللَّهُ أَعْلَمُ فَمَنْ عَرَفَ الْمُنْكَرَ وَلَمْ يَشْتَبِهْ عَلَيْهِ فَقَدْ صَارَتْ لَهُ طَرِيقٌ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنْ إِثْمِهِ وَعُقُوبَتِهِ بِأَنْ يُغَيِّرَهُ بِيَدَيْهِ أَوْ بِلِسَانِهِ فَإِنْ عَجَزَ فَلْيَكْرَهْهُ بِقَلْبِهِ وَقَوْلُهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَلَكِنْ مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ مَعْنَاهُ ولَكِنَّ الْإِثْمَ وَالْعُقُوبَةَ عَلَى مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ وَفِيهِ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ مَنْ عَجَزَ عَنْ إِزَالَةِ الْمُنْكَرِ لَا يأثم بمجرد السكوت بل إنما يأثم بالرضى به أو بأن لا يَكْرَهَهُ بِقَلْبِهِ أَوْ بِالْمُتَابَعَةِ عَلَيْهِ وَأَمَّا قَوْلُهُ أفلا نقاتلهم قال لا ماصلوا).

3ـ  ((عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لِكَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ: «أَعَاذَكَ اللَّهُ مِنْ إِمَارَةِ السُّفَهَاءِ»، قَالَ: وَمَا إِمَارَةُ السُّفَهَاءِ؟، قَالَ: ” أُمَرَاءُ يَكُونُونَ بَعْدِي، لَا يَقْتَدُونَ بِهَدْيِي، وَلَا يَسْتَنُّونَ بِسُنَّتِي، فَمَنْ صَدَّقَهُمْ بِكَذِبِهِمْ، وَأَعَانَهُمْ عَلَى ظُلْمِهِمْ، فَأُولَئِكَ لَيْسُوا مِنِّي، وَلَسْتُ مِنْهُمْ، وَلَا يَرِدُوا عَلَيَّ حَوْضِي، وَمَنْ لَمْ يُصَدِّقْهُمْ بِكَذِبِهِمْ، وَلَمْ يُعِنْهُمْ عَلَى ظُلْمِهِمْ، فَأُولَئِكَ مِنِّي وَأَنَا مِنْهُمْ، وَسَيَرِدُوا عَلَيَّ حَوْضِي. يَا كَعْبُ بْنَ عُجْرَةَ، الصَّوْمُ جُنَّةٌ، وَالصَّدَقَةُ تُطْفِئُ الْخَطِيئَةَ، وَالصَّلَاةُ قُرْبَانٌ – أَوْ قَالَ: بُرْهَانٌ)).

به‌ كورتى واته‌: هه‌ركه‌سێك بڕوا به‌ درۆی كاربه‌ده‌ستان بكات و یارمه‌تییان بدات له‌ سته‌مكردندا، ئه‌و له‌ من نییه‌ و منیش له‌ ئه‌و نیم و له‌دواڕۆژیشدا نایه‌نه‌سه‌ر حه‌وزى كه‌وسه‌ر، به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ هه‌ركه‌سێ بڕوایان پێ نه‌كات و یارمه‌تیده‌ریان نه‌بێت، ئه‌وه‌ له‌ منه‌ و منیش له‌ ئه‌وم و له‌ قیامه‌تیشدا دێته‌ سه‌ر حه‌وزى كه‌وسه‌ر.

4ـ ((قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “لَيَأْتِيَنَّ عَلَيْكُمْ أُمَرَاءُ يُقَرِّبُونَ شِرَارَ النَّاسِ، وَيُؤَخِّرُونَ الصَّلَاةَ عَنْ مَوَاقِيتِهَا، فَمَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَلَا يَكُونَنَّ عَرِيفًا، وَلَا شُرْطِيًا، وَلَا جَابِيًا، وَلَا خَازِنًا)). واته‌: كاربه‌ده‌ستانێك ده‌بنه‌ فه‌رماندارى ئێوه‌، كه‌سه‌ خراپه‌كان نزیك ده‌خه‌نه‌وه‌ له‌ خۆیان، نوێژه‌كان له‌ كاتى خۆیدا ناكه‌ن، جا با هیچ كه‌سێك له‌ ئێوه‌ نه‌بێته‌ عه‌ریف و پۆلیس و باجگر و خه‌زنه‌دارى ئه‌و جۆره‌ كاربه‌ده‌ستانه‌.
ئه‌م فه‌رمودانه‌ به‌ شێوه‌یه‌كى گشتى بنچینه‌ و جۆر و ورده‌كارى بونیادى ڕه‌خنه‌یی له‌ ده‌سه‌ڵات نیشان ده‌ده‌ن، كه‌ به‌ گوێره‌ى دانایی و پێویستى زه‌مین و زه‌مان ده‌بێ په‌یڕه‌و بكرێن و بخرێنه‌گه‌ڕ بۆ هێنانه‌ كایه‌ی دامه‌زراوه‌یه‌كى ڕێكو پێك و ڕاست و دادگه‌ر تاكو دواجار هه‌مووان له‌ سایه‌یدا زامنى مافه‌كانمان بكه‌ین به‌ یه‌كسانى.

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان:
  1ـ رواه أحمد: 6521، والبيهقي: 7546، والحاكم والطبراني والبزار وغيره.
  2ـ أبوداود، 4338، والترمذي: 3057، وابن ماجه: 4005، وغيرهم.
  3ـ رواه البخاري: 6552، وغيره.
4ـ رواه مسلم: 7461، وغيره.
 5ـ رواه البيهقي: 17073، والطبراني: 367، والطيالسي: 225.
6- (ئه‌سكه‌نده‌رى مه‌قدۆنى/ یۆنانى) پاشا و فه‌رمانڕه‌واى ووڵاتى یۆنان بوه‌ پاش مردنى باوكى (ئه‌میتاسی یه‌كه‌م) له‌ نێوان ساڵه‌كانى (498) بۆ (454) پ.ز، دواى خۆیشی كوڕه‌كه‌ى خۆی (ئه‌لیكتاسی دووه‌م) له‌جێی خۆی دانا. قوتابی (ئه‌ره‌ستۆ) بووه‌ و ساڵى (323)ى پ. ز له‌ (بابل) كۆچی دوایی كردووه‌.
7ـ الديموقراطية بين الشرق والغرب: خالد القشطيني، جريدة الشرق الأوسط، العدد: 8889/ 31 مارس 2003، 27 محرم 1424هـ، و فقه الثورة: عبدالرحمن عبدالوهاب، جريدة الشعب/ www.elshaab.org
8ـ رواه الطبراني: 10973.
9 ـ رواه مسلم: 1854، وغيره.
  10ـ شرح النووي على مسلم: 12/ 243.
11  ـ رواه النسائي: 4218، وابن حبان: 284، والطبراني والبيهقي وغيرهم.
12  ـ رواه ابن حبان: 4586، وأورده أبويعلى الموصلي، وابن حجر والبويصري و رجاله ثقات.