وتار

هەڵە باوەکان بۆ ڕاڤەى بەشێک لە فەرمودەکان

فەرمودەى دوانزه‌یه‌م

«أُرْسِلَ مَلَكُ الْمَوْتِ إِلَى مُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَلَمَّا جَاءَهُ صَكَّهُ فَفَقَأَ عَيْنَهُ»

ئەم (ئەسەر)ە پیرۆزە، بەلاى هەندێک لە مسوڵمانانەوە جێگەى گرێ و گۆڵ و، بگرە توانج لێگرتنیشە، بەڵکو ژمارەیەکیشیان بە توندى ڕەتى دەكەنەوە و، لەلایان لە خورافە و ئەفسانەیەک زیاتر نییە. بەڵام ئەميش وەك فەرمودەكانى پێشوو بە تێڕامانێكى كەم، دروست و بەجێییمان بۆ ئاشکرا دەبێت.

 

بڕگەى يەكەم

دەق و واتاى فەرموەدەكە

یاوەرى بەڕێز (ئەبو هورەيرە، خودا لێی ڕازى بێت)، دەگێڕێتەوە و دەفەرموێت: «أُرْسِلَ مَلَكُ الْمَوْتِ إِلَى مُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ، فَلَمَّا جَاءَهُ صَكَّهُ فَفَقَأَ عَيْنَهُ فَرَجَعَ إِلَى رَبِّهِ، فَقَالَ: أَرْسَلْتَنِى إِلَى عَبْدٍ لاَ يُرِيدُ الْمَوْتَ -قَالَ- فَرَدَّ اللَّهُ إِلَيْهِ عَيْنَهُ، وَقَالَ: ارْجِعْ إِلَيْهِ فَقُلْ لَهُ: يَضَعُ يَدَهُ عَلَى مَتْنِ ثَوْرٍ فَلَهُ بِمَا غَطَّتْ يَدُهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ سَنَةٌ. قَالَ: أَي رَبِّ ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: ثُمَّ الْمَوْتُ. قَالَ: فَالآنَ. فَسَأَلَ اللَّهَ أَنْ يُدْنِيَهُ مِنَ الأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ رَمْيَةً بِحَجَرٍ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: فَلَوْ كُنْتُ ثَمَّ لأَرَيْتُكُمْ قَبْرَهُ إِلَى جَانِبِ الطَّرِيقِ تَحْتَ الْكَثِيبِ الأَحْمَرِ». واتە: فريشتەى گيانكێش نێرردا بۆلاى حەزرەتى (موسا، سەلامى خوداى لەسەر بێت)، كە گەييشتەلاى حەزرەتى (موسا)، زللەيەكى لێدا و، چاوى دەرهێنا، فريشتەى گيانكێش گەڕايەوە بۆ خزمەت پەروەردگار و، فەرمووى: خودايە! تۆ منت بۆلاى كەسێك ناردووە نايەوێت بمرێت؟! خواى گەورەیش چاوەكەى بۆ گێڕايەوە و، پێى فەرموو: بڕۆ پێى بڵێ با دەستى بخاتە سەر پشتى مانگايەك و، بە ژمارەى ئەو تاڵە مووانەى دەكەونە ژێر دەستى، ئەوەندە ساڵ بژى و تەمەن بكات. كاتێك ئەمەی بە حەزرەتى (موسا) گەياند، فەرمووى: ئەى دواى ئەو ساڵانە؟ فەرمووى: هەر دەبێ بمريت. فەرمووى: كەوايە با هەر ئێستا بمرم. لەو كاتەدا داواى لە خودا كرد لە نزيكى (بەيتولموقەدەس) بيمرێنێت، بەڵام بە ئەندازەى تەقاندنى بەردێك لێی دوور بێت. پاشان پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەر بێت) فەرمووى: ئەگەر ئێستا من لەوێ بوومايە گۆڕەكەيم پيشان دەدان.

 

بڕگەى دووەم

پلەى فەرمودەكە

ئەسەرەكە فەرماييشتى حەزرەتى (ئەبو هورەيرە)يە و، حوكمى (مەرفوعى) هەيە. ريوايەتێكى دروست و چاسپاوە، هەريەك لە پێشەوايان: (بوخارى) و (موسليم) ريوايەتيان كردووە، بەڵام لە ريوايەتى (بوخاری)دا بڕگەى: چاوى دەرهێنا «فَفَقَأَ عَيْنَهُ»ى تێدا نييە.

 

بڕگەى سێيەم

ڕاڤەى دروست بۆ فەرمودەكە

وەكو گوتمان زانايان كۆكن لەسەر ئەوەى فەرمودەكە دروست و دامەزراوە، بەڵام شیکردنەوە و شرۆڤەى جياوازيان بۆى هەيە، ئێمەش ئەوەندەى پێمان بكرێت ئەو بۆچونانە لە ميانەى ئەم چەند خاڵەدا دەخەينە ڕوو:

 

١ـ دەبێ سەرەتا ئەوەمان لەلا ڕوون بێت، كە حەزرەتى (موسا، سەلامى خوداى لەسەر بێت)، خاوەنى هێز و بازويەكى زۆر بووە، وە کەسێکى شکۆمەند و جوامێر بووە. وەک (ئیبن حیبان) دەفەرموێت: ((وكان موسى غيورا، فرأى في داره رجلا لم يعرفه فشال يده فلطمه)) [1]. لە هەمان كاتدا توڕەييەكيشى تێدا بووە.

 

خواى گەورە ئەم دوو خەسڵەتەى لە قورئانى پیرۆزدا بەيان فەرمووە: [وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ]. (القصص: ١٥). وَلَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْوَاحَ وَفِي نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ]. (الأعراف: ١٥٤).

 

كەواتە ئاساييە حەزرەتى (موسا) ئەو كاردانەوەى نواندبێت بەرامبەر بە فريشتەى گيانكێش (عيزرائيل)، وەكو دواتريش باسى دەكەين لەمەدا لەسەر هەق بووە، نەك هەڵە و تاوانبار.

 

٢ـ فريشتەى گيانكێش (عيزرائيل)، لەسەر شێوەى ڕاستەقينەى خۆى نەهاتووە بۆلاى، بەڵكو لە شكڵى كەسێكى ئاساييدا بووە و، حەزرەتى (موسا)يش نەيناسيوە، ئەم نەناسينەش بە نيسبەت پێغەمبەرانەوە ئاسايى بووە. وەك هەيەكە لە پێغەمبەران (ئيبراهيم و، لوت و، مەريەم، سەلامى خودا لەسەريان بێت) فريشتەكانيان نەناسى، كاتێك لەسەر شكڵى مرۆڤ هاتن بۆلايان.

 

بۆيە كاتێك جارى دووەم حەزرەتى (عيزرائيل) هاتەوە بۆلاى حەزرەتى (موسا)، هيچ كاردانەوەيەكى نەنواند و، خۆى ڕادەست كرد بۆ گيانكێشان. ئەگەرنا وەكو (بەدرەدينى عەينى) دەفەرموێت: ئەستەمە حەزرەتى (موسا) زانيبێتى ئەو كەسە فريشەي گيانكێشە و بەو جۆرە پێشوازى لێ بكات. ((ومحال أن يعلم موسى أنه ملك الموت ويفقأ عينه))[2].

 

٣ـ فريشتەى گيانكێش (عيزرائيل) لەسەر شێوەى مرۆڤدا هاتووە بۆلاى، بۆ ئەوەى گيانى بكێشێت، كاتێكيش كەسێك دەيەوێت پێغەمبەرێك بكوژێت، بێگومان مافي خۆيەتى بەرگرى لە خۆي بكات و ڕوبەڕووى بوەستێتەوە، بە تايبەت كە حەزرەتى (موسا) پێغەمبەرى خودا بووە و، دوژمن و نەيارێكى زۆرى هەبووە و، پێشبينى ئەوەى كردووە يەكێك لە نەيارە بێ باوەڕەكانى بێت و بۆ كوشتنى هاتبێت. ئەم بەرگري لە خۆكردنەش لە هەموو شەريعەتەكاندا _بە شەريعەتى خۆيشمانەوە_ شتێكى ڕەوا بووە.

 

٤ـ حەزرەتى (عيزرائيل) بەبێ پرس و بەبێ لە درگادان، خۆى كردووە بە ماڵى پێغەمبەر (موسا)دا، كە ئەمەش كارێكى ناڕەوا و ناباوە، مافى خاوەن ماڵيشە كاتێك كەسێكى نەناسراو بەبێ مۆڵەت دێتە ماڵەكەى، ڕێگرى لێ بكات، هەتا ئاستى چاوكوێر كردن. ئەمە لە شەريعەتى (موسا)دا دروست بووە، وەك پێشەوا (ئيبن حيبان) دەفەرموێت: ((فكان استعمال موسى هذا الفعل مباحا له ولا حرج عليه في فعله))[3].

 

پێشەوا (ئيبن بەتال)يش دەفەرموێت: ((وكانت اللطمة مباحة عند موسى إذا رأى شخصًا فى صورة آدمى قد دخل عنده لا يعلم أنه ملك الموت، وقد أباح الرسول فقء عين الناظر فى دار المسلم بغير إذن))[4].

لە شەريعەتى خۆيشماندا ئەم سزايە بەركارە. ئەوەتا پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەر بێت) دەفەرموێت: هەركەسێك بەبێ مۆڵەت چووە ماڵێكەوە، بۆ خاوەن ماڵ هەيە چاوى كوێر بكات و بژاردنيشي لەسەر نييە. «عَنِ ابْنِ شِهَابٍ أَنَّ سَهْلَ بْنَ سَعْدٍ السَّاعِدِىَّ أَخْبَرَهُ أَنَّ رَجُلاً اطَّلَعَ فِى جُحْرٍ فِى بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَمَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مِدْرًى يَحُكُّ بِهِ رَأْسَهُ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: لَوْ أَعْلَمُ أَنَّكَ تَنْظُرُنِى لَطَعَنْتُ بِهِ فِى عَيْنِكَ. وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: إِنَّمَا جُعِلَ الإِذْنُ مِنْ أَجْلِ الْبَصَرِ»[5].

 

٥ـ بۆچونێكى ديكەى زانايان لەسەر هۆكارى چاوكوێر كردنەكە ئەوەيە، خواى گەورە لە كاتى گيانكێشاندا، پێغەمبەرانى سەرپشك دەكرد لە نێوان ژيان و مردندا. هەروەك پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەر بێت) فەرمويەتى: «مَا مِنْ نَبِيّ يَمْرَضُ إِلَّا خُيِّرَ بَيْنَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ»[6]. جا كاتێك (عيزرائيل) هاتووە بۆلاى (موسا)، سەرپشكى نەكردووە، بەڵكو يەكسەر داواى خۆڕادەستكردن و گيانكێشانى لێ كردووە.

حەزكردن بە ژيان و مانەوەیش، سروشتى گشت كەسێكە، بە پێغەمبەرانەوە (سەلامى خودا لەسەریان بێت)، بۆيە ئەويش دواجار زللەكەى لێداوە. لەسەر ئەم بۆچونە كۆمەڵێك لە زانايان فەرمويانە: ((إِنَّمَا لَطَمَهُ لِأَنَّهُ جَاءَ لِقَبْضِ رُوحِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُخَيِّرَهُ، لِمَا ثَبَتَ أَنَّهُ لَمْ يُقْبَضْ نَبِيٌّ حَتَّى يُخَيَّرَ، فَلِهَذَا لَمَّا خَيَّرَهُ فِي الْمَرَّةِ الثَّانِيَةِ أَذْعَنَ))[7].

 

٦ـ بۆچونێكى ديكەى زانايان ئەوەيە، كە لێدان و چاو دەركردنەكە ڕوداوێكى مەعنەوى بووە، نەك ڕواڵەتى و هەقيقى؛ چونكە فريشتەكان بونەوەرێكى نورانين و، لە يەك كاتدا لە چەندين شوێنى دونيادا بوونيان هەيە و، بەجارێك گيانى هەزاران كەس لە ناوچە جياجياكان دەكێشن. كەواتە چاو دەرهێنانەكە وێنەيەكى مادييانە بووە و تەنها بە نيسبەت حەزرەتى (موسا)وە بووە، نەك بۆ فريشتەي گيانكێش.

 

لەوبارەوە پێشەوا (ئيبن حيبان) دەفەرموێت: ((فكان مجيء ملك الموت إلى موسى على غير الصورة التي كان يعرفه موسى عليه السلام عليها وكان موسى غيورا فرأى في داره رجلا لم يعرفه فشال يده فلطمه فأتت لطمته على فقء عينه التي في الصورة التي يتصور بها لا الصورة التي خلقه الله عليها))[8].

 

٧ـ پێشەوا (نەوەوى) پێى وايە، دەگونجێت ئەم لێدانە بۆ تاقيكردنەوەى حەزرەتى (عيزرائيل) بوو بێت و، دەفەرموێت: ((لَا يَمْتَنِعُ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمُوسَى فِي هَذِهِ اللَّطْمَةِ اِمْتِحَانًا لِلْمَلْطُومِ))[9].

 

٨ـ دەكرێت هاتنى يەكەمجارى فريشتەى گيانكێش، بۆ تاقيكردنەوەى حەزرەتى (موسا) بووبێت، وەكچۆن خواى گەورە حەزرەتى (ئيبراهيم)ى تاقيكردەوە بە فەرمانى سەربڕينى كوڕەكەى.

 

پێشەوا (ئيبن بەتال) لەمبارەيەوە دەفەرموێت: ((وذلك أن موسى صلى الله عليه وسلم لم يبعث الله إليه ملك الموت، وهو يريد قبض روحه حينئذ، وإنما بعثه إليه اختبارًا وابتلاء، كما أمر الله خليله إبراهيم بذبح ابنه، ولم يُرد تعالى إمضاء الفعل ولا قتل ابنه، ففداه بذبح عظيم. [وناديناه أن يا إبراهيم قد صدقت الرؤيا]. ولو أراد قبض روح موسى حين ألهم ملك الموت لكان ما أراد، لقوله تعالى: [إنما قولنا لشىء إذا أردناه أن نقول له كن فيكون]))[10].

 

هەر لەوبارەوە پێشەوا (بەدرەدينى عەينى) دەفەرموێت: ((ومعنى الحديث صحيح، وذلك أن موسى لم يبعث الله إليه ملك الموت وهو يريد قبض روحه حينئذ وإنما بعثه اختبارا وبلاء، كما أمر الله تعالى خليله بذبح ولده ولم يرد إمضاء ذلك، ولو أراد أن يقبض روح موسى عليه الصلاة والسلام حين لطم الملك لكان ما أراد))[11].

 

لە كۆتاييدا دەگەينە ئەو ئەنجامەى كە زانايان بە ورد و درشتى لەسەر دەقەكان وەستاون و، هەتاكو دەرفەتى واتايەكى دروست و بەجێ هەبوبێت، پەنايان بۆ ڕەت كردنەوە و لەكارخستن نەبردووە.

هەروەها بۆمان دەردەكەوێت: فەرمودەكە زۆر بەجێ و بەركارە و، ئەوە ئێمەين وەكو پێويست خوێندنەوە و تێگەييشتنمان بۆى نەبووە.

 

[1] ـ صحيح ابن حبان: 14/ 112.

[2] ـ عمدة القاري: 12/ 469.

[3] ـ صحيح ابن حبان: 14/ 112.

[4] ـ شرح صحيح البخاري، لابن بطال: 3/ 323.

[5] ـ رواه مسلم، برقم: 5764 – باب تَحْرِيمِ النَّظَرِ فِى بَيْتِ غَيْرِهِ.

[6] ـ رواه الخباري، برقم: 4586 -.بَاب [فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ النَّبِيِّينَ].

[6] ـ فتح الباري: 10/ 204.

[8] ـ صحيح ابن حبان: 14/ 112.

[9] ـ فتح الباري: 10/ 204.

[10] ـ شرح صحيح البخاري، لابن بطال: 3/ 322.

[11] ـ عمدة القاري: 12/ 469.

محمد مه‌لا محمود تاوگۆزی

بابەتەكانی نوسەر

Leave a Reply