هەڵە باوەکان بۆ ڕاڤەى بەشێک لە فەرمودەکان

فەرمودەى یازدەیەم

«أَنَا بَرِىءٌ مِنْ كُلِّ مُسْلِمٍ يُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِ الْمُشْرِكِينَ»

ئەم فەرمودە شيرينە وەها گەیەنراوە و بڵاوە، ئەگەر بێت و مسوڵمانێک بچێتە وڵاتى بێ باوەڕانەوە و لەنێوياندا بژی، ئەوا هەمان حوکمى ئەوان وەردەگرێت و، پێغەمبەرى خودا (دروودى خواى لەسەر بێت) لێی بەرییە!!

بەڵام وەکو بۆمان دەردەکەوێت، ئەمە تێگەییشتنێکى ناتەواو و ناتەبایە و، فەرمودەکە ئەم واتا و حوکمە گشتیی و ڕەهایە ناخوازێت.

بڕگەى يەكەم

دەق و واتاى فەرموەدەكە

یاوەرى بەڕێز (جەریری کوڕی عەبدوڵا، خودا لێى ڕازى بێت)، دەگێڕێتەوە: «بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم سَرِيَّةً إِلَى خَثْعَمٍ، فَاعْتَصَمَ نَاسٌ مِنْهُمْ بِالسُّجُودِ، فَأَسْرَعَ فِيهِمُ الْقَتْلُ -قَالَ- فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم، فَأَمَرَ لَهُمْ بِنِصْفِ الْعَقْلِ. وَقَالَ: أَنَا بَرِىءٌ مِنْ كُلِّ مُسْلِمٍ يُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِ الْمُشْرِكِينَ. قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ؟ قَالَ: لاَ تَرَاءَى نَارَاهُمَا». واتە: پێغەمبەر (دروود و سەلامى خوداى لەسەربێت)، سریەیەکى نارد بۆسەر تیرەیەک لە عەرەب، بە ناوى (خەسعەم)، لە ناو ئەو هۆزەدا کەسانێک هەبوون بڕوادار بوون و پێشتر مسوڵمان بوو بوون. بەڵام سوپاکە بەمەیان نەزانیبوو، کاتێک گەییشتنە لایان، مسوڵمانەکانى (خەسعەم) پەنایان بردەبەر سەجدە بردن -وەک بەڵگە و ئاماژەیەک کە مسوڵمانن-، بەڵام کوشتيانن. کاتێک ئەم هەواڵە گەییشتەوە بە پێغەمبەر (دروودى خوداى لەسەربێت)، فەرمانى کرد بەوەى نیوەى خوێنەکەیان بدرێت بە کەس و کاریان. وە فەرمووى: من بەریم لە هەر مسوڵمانێک لە ناو هاوبەشدانەراندا دابنیشێت، یاخود نیشتەجێ ببێت. گوتیان: بۆچی؟ فەرمووى: نابێت ئاگریان لە یەکەوە دیاربێت.

بۆیەش نیوەى خوێنەکەى بژارد؛ چونکە ئەو کوژراوانە مسوڵمان بوون و، کوشتنیان لەلایەن سوپاکەوە بە ناهەق بوو؛ چونکە نەیانزانی بە ڕاستى بڕوایان هێناوە. ئەمەش وایکرد شیاوى نیوەى خوێنەکەیان ببن و قەرەبوو بکرێنەوە. نیوەكەیترى خوێنەکەشیان بۆیە نەبژارد؛ چونکە لەو ڕووەوە کەمتەرخەم بوون کە خۆیان جیا نەکردبووەوە لە بێ باوەڕان وتێکەڵاویان بوون، سەرەنجام هەمان حسابی بێ باوەڕانەکانیان بۆ کردن و هەموویان پێکەوە کوشت.

پێشەوا (ئیبن ئەسیر) سەبارەت بەمە دەفەرموێت: ((وإنما أمر لهم بنصفها ولم يكملها بعد علمه بإسلامهم، لأنهم قد أعانوا على أنفسهم بمقامهم بين ظهراني الكفار، فكانوا كمن هلك بجناية نفسه وجناية غيره ، فتسقط حصة جنايته من الدية)). بە هەمانشێوە پێشەوا (خەتابی) دەفەرموێت: ((إنما أمر لهم بنصف العقل، ولم يكمل لهم الدية بعد علمه بإسلامهم، لأنهم قد أعانوا على أنفسهم بمقامهم بين ‌‌أظهر الكفار، فكانوا كمن هلك بجناية نفسه، وجناية غيره، فتسقط حصة جنايته من الدية)) .

بڕگەى دووەم

بۆچی فەرمودەکە باسی (ئاگر)دەکات نەک شتی دیکە؟

سەرەتا پێمباشە واتاى بڕگەى: «لاَ تَرَاءَى نَارَاهُمَا» ڕوونبکەینەوە، كە پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەربێت)، بە نمونە هێناویەتییەوە. سەبارەت بەمە پێشەوا (خەتابی) دەفەرموێت: ((في معناه ثلاثة وجوه. قيل معناه: لا يستوي حكمهما. وقيل معناه: أن الله فرق بين داري الإسلام والكفر فلا يجوز لمسلم أن يساكن الكفار في بلادهم حتى إذا أوقدوا نارا كان منهم بحيث يراها. وقيل معناه: لا يتسم المسلم بسمة المشرك ولا يتشبه به في هديه وشكله كذا في مرقاة الصعود)) . واتە: بڕگەى «لاَ تَرَاءَى نَارَاهُمَا/ نابێت ئاگرەکانیان یەکترى ببینێت» بەم (سێ) شێوازە لێکدەدرێتەوە:

یەکەم/ مەبەست ئەوەیە: حوکمى مسوڵمان و نامسوڵمان یەکسان نين بە یەکترى.

دووەم/ مەبەست ئەوەیە: خودا وڵاتى ئیسلام و وڵاتى بێ باوەڕانى جیاکردۆتەوە و، بۆ مسوڵمان نییە نیشتەجێی وڵاتى بێ باوەڕان ببێت، بەڵکو پێویستە ئەوەندە لێکدووربن، ئاگری یەکترى نەبینن.

سێیەم/ نابێت مسوڵمان سیماى وەکو سیماى هاوەڵدانەران لێ بکات و، شکڵ و شێوە و ڕەفتارى لە ئەوان بچێت.

کەواتە مەبەست لە یەکترى نەبینینی ئاگرى یەکترى، ئەوە نییە ئاگر چاوى هەبێت و شت ببینێت، بەڵکو ئەمە (مەجازە). هەروەکچۆن کەسێک بڵێت: خانووەکەم دەڕوانێت بەسەر خانووى فڵانە کەسدا، واتاى ئەوەیە: خانووەکى بەرامبەرى خانووەکەى ئەوە.

ئەمەش بۆچوونى زۆرینەى زانایانى ڕاڤەکارى فەرموودەیە، لەوانە پێشەوا (هەیتەمى)، کە دەفەرموێت: ((والترائي: تفاعل، من الرؤية. يقال: تراءى القوم، إذا رأى بعضهم بعضا. وتراءى لي الشيء: إذا ظهر حتى رأيته، وإسناد الترائي إلى النارين مجاز، من قولهم: داري تنظر إلى دار فلان، أي تقابلها. ويقال: ناراهما مختلفان، هذه تدعو إلى الله، وكأن هذه النار تعبد. والأخرى تنادى بلسان حالها للترائي وهذه تدعو إلى الشيطان فكيف يجتمعان)) .

هەروەها پێشەوا (ئیبن ئەسیر) دەفەرموێت: ((معنى قوله «لا تراءى ناراهما»: أن لا يكون كل واحد منهما بحيث يرى نار صاحبه، فجعل الرؤية للنار ولا رؤية لها، يعني: أن تدنو هذه من هذه. يقال: داري تنظر إلى دار فلان، أي: تقابلها. وقيل معناه: أنه أراد نار الحرب، يقول: ناراهما مختلفتان، هذه تدعو إلى الله، وهذه تدعو إلى الشيطان، فكيف تتفقان؟ وكيف يساكنهم في بلادهم وهذه حال هؤلاء، وهذه حال هؤلاء ؟)).
حیکمەتیش لە نمونەهێنانەوەى پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەربێت) بە ئاگر؛ لەبەر ئەوە بووە لەو سەردەمەدا زانینی ژمارە و هێزى بەرامبەر لە ڕێگەى مەشخەڵى ئاگرەوە زانراوە، چەندێک ژمارە و قەبارەى ئاگرەکە زۆر و گەورە بووبێت، نیشانەى زۆرى و گەورەیی هێزى بەرامبەر بووە. جا لەبەرئەوەى بێ باوەڕان مسوڵمانەکانى نیشتەجێی وڵاتەکەیان ناچار بە هەڵگرتنى ئاگر نەکەن و، نەبنە مایەی زۆرکردنى ژمارەى بێ باوەڕان و زۆرپیشاندانیان و ورەڕوخاندنى مسوڵمانان، پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەربێت) باسی ئاگرى کردووە و کردویەتى بە چەقی باسەکەى.

دەربارەى ئەمە پێشەوا (هەیتەمى) دەفەرموێت: ((وجه المناسبة بين العلة والمعلول أن في الإقامة بينهم تكثير سوادهم، وأنهم لو قصدهم جيش غزاة ربما منعهم منهم رؤية نيران المسلمين مع نيرانهم فإن العرب كانوا عند تقابل الجيوش يعرفون كثرتها بكثرة النيران كما وقع ذلك في إرسالهم لرؤية جيشه صلى الله عليه وسلم بمر الظهران عند قصد مكة لفتحها، فلما كان في إقامة المسلمين بين أظهر المشركين هذا المحذور العظيم وهو منع المسلمين من غوهم أو عدم إدخال مرعب عليهم برئ منه صلى الله عليه وسلم لكونه سببا لعدم جهادهم فالنار على حقيقتها في الأمرين وهو الوجه الظاهر المناسب المنضبط كما علمت)) .

بڕگەى سێیەم

بۆچی سوجدەکەی (بەنو خەسعەم) قبوڵ نەکرا؟

وەکو پێشتر گوتمان، کاتێک سوپاى مسوڵمانەکان گەییشتنە لاى ( بەنو خەسعەم)، خێرا پەنایان بردەبەر سەجدە بردن، وەک بەڵگە و ئاماژەیەک کە مسوڵمانن، بەڵام سریەکە ئەمەیان لێ قبوڵ نەکردن. لەبەر (دوو) هۆکار:

١ـ مسوڵمانەکان نەیانزانیبوو ئەوانە باوەڕیان هێناوە و، وایاندانا لە ترسا سوجدەیان بردووە. یاخود ویستوویانە بەو سەجدەبردنە مسوڵمانەکان فریوبدەن و چەواشەیان بکەن. بێگومان لەو کاتەشدا تۆبە و سوجدە و شایەتومان وەرناگیرێت. خوداى گەورەیش دەفەرموێت: [فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا]. غافر: 58.

٢ـ ڕەنگە لەبەرئەوە لێیان قبوڵ نەکردبن؛ چونکە نەریتى بێ باوەڕەکان وابووە، سوجدە و کڕنووشیان بۆ گەورە و سەرۆکەکانینان بردووە، سوجدەبردنیش لە وەها دۆخێکدا بەس نەبووە بۆئەوەى سوجدەبەرەکەى وەک مسوڵمان پێ هەژماربکرێت. پێشەوا (خەتابی) ئەم بۆچونەى هەیە و، دەفەرموێت: ((وأما اعتصامهم بالسجود فإنه لا يمحص الدلالة على قبول الدين، لأن ذلك قد يكون منهم في تعظيم السادة والرؤساء فعذروا لوجود الشبه)). هەروەها پێشەوا (بەغەوى) دەفەرموێت: ((مجرد الاعتصام بالسجود لا يكون إسلاماً، فإنهم يستعملونه على سبيل التواضع والانقياد، فلا يحرم به قتل الكافر، فهؤلاء لم يحرم قتلهم بمجرد سجودهم، إنما سبيل المسلمين في حقهم التثبت والتوقف، فإن ظهر أنهم كانوا قد أسلموا، ثم اعتصموا بالسجود، فقد قتلوا مسلماً مقيماً بين اظهر الكفار لم يعرفوا إسلامه، فلا دية عليهم غير انه عليه السلام أمر بنصف الدية استطابة لأنفس أهليهم، أو زجراً للمسلمين عن ترك التثبت عند وقوع الشبهة، والله أعلم)).

بڕگەى چوارەم

پلەى فەرمودەكە

فەرمودەكە هەريەك لە پێشەوايان (ئەبو داود) بە ژمارە و بابی: (٢٦٤٧ -باب النَّهْىِ عَنْ قَتْلِ مَنِ اعْتَصَمَ بِالسُّجُودِ) . وە (ترمزی)، بە ژمارە و بابی: (١٦٠٤ –باب ما جاء في كراهية المقام بن أظهر المشركين). هەروەها پێشەوا (بەیهەقی) لە (السنن الکبرى) بە ژمارە و بابی: (16912-باب مَا جَاءَ فِى وُجُوبِ الْكَفَّارَةِ فِى أَنْوَاعِ قَتْلِ الْخَطَإِ)، ريوايەتیان كردووە.

ئەوەشى پەیوەستە بە پلەى فەرمودەکەوە، زانایان ڕایان جیاوازە لەسەرى. هەندێکیان بە (صەحیح) و، هەندێکى دیکە بە (حەسەن) و، هەندێکى دیکە بە (زەعیف)یان داناوە. لەوانە پێشەوا (بوخارى) و (ئەبو حاتەم) و (ئەبو داود) و (ترمزى)، کە گوتویانە: فەرمودەکە (مورسەل)ە، (مورسەل)یش جۆرێکە لە جۆرەکانى فەرمودەى لاواز.

لەمبارەیەوە پێشەوا (هەیتەمى) دەفەرموێت: ((وهل هو حديث صحيح أم لا؟ فأجاب بقوله: الحديث رواه أبو داود والترمذي والنسائي، وقبلهم أبو بكر بن أبي شيبة بأسانيد صحيحة إلى قيس بن أبي حازم التابعي الكبير، فمنهم من أرسله عن النبي، ومنهم من أسنده عن قيس عن جرير البجلي. وقال البخاري: المرسل أصح)) .

وە پێشەوا (شەوکانى) دەفەرموێت: ((أخرجه أبو داود عنه مرفوعا، من (جامع المشرك وسكن معه فهو مثله). وذكره الترمذي بنحوه ولم يذكر سنده. وحديث جرير المذكور في الباب أخرجه أيضا أبو داود وبن ماجه ورجال إسناده ثقات، ولكن صحح البخاري وأبو حاتم وأبو داود والترمذي والدارقطني إرساله إلى قيس بن أبي حازم، ورواه الطبراني أيضا موصولا)) .

بە هەمانشێوە پێشەوا (عەزیم ئابادى) دەفەرموێت: ((قال المنذري: وأخرجه الترمذي والنسائي. وذكر أبو داود أن جماعة رووه مرسلا. وأخرجه الترمذي أيضا مرسلا، وقال: وهذا أصح، وذكر أن أكثر أصحاب إسماعيل يعني بن أبي خالد لم يذكروا فيه جرير أو ذكر عن البخاري أنه قال: الصحيح مرسل ولم يخرجه النسائي إلا مرسلا والله أعلم)) .

بڕگەى پێنجەم

واتاى دروستى فەرمودەكە

بێگومان واتا و مەبەستى فەرمودەکە بەو ڕواڵەتییە نییە، کە لە بەشێک لە زانا و بانگخوازەکانەوە دەیبیستین. بەڵکو ئەوەى زانایان دەرهەق بە فەرمودەکە فەرمویانە، لە ئەم چەند خاڵەدا دەیخەینەڕوو:

یەکەم/ هەروەکو لە سیاقى ڕووداوەکەوە دەردەکەوێت، هەڕەشە و بێدارییەکەى پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەربێت)، بۆ کاتى جەنگ بووە و، لە دۆخێکدابووە، کە مسوڵمانەکان لە وڵاتى نامسوڵماناندا لە سەر و ماڵیان ئەمین نەبوون.

پێشەوا (ئیبن حەجەر) فەرمویەتى: ئەمە بۆ ئەو کەسانە و، لە ئەو دۆخانەدایە، کە مسوڵمانان بە نیشتەجێبوونیان لە وڵاتانى بێ باوەڕان، ئایینەکەیان بکەوێتە مەترسییەوە. ((وَهَذَا مَحْمُول عَلَى مَنْ لَمْ يَأْمَن عَلَى دِينه)) .

دووەم/ بەشێکى دیکەى زانایان، فەرمودەکە تایبەت دەکەن بە ڕۆژگارى پێغەمبەرەوە، کە لەو کاتەدا کۆچکردن واجب بووە و، کەس بۆی نەبووە لە پێغەمبەر و کۆمەڵى مسوڵمانان داببڕێت و دوابکەوێت. هەروەک ئەمە ڕاى پێشەوا (ئیبن ئەلعەرەبی)یە، کە فەرمویەتى: ((قَالَ اِبْن الْعَرَبِيّ: الْهِجْرَة هِيَ الْخُرُوج مِنْ دَارَ الْحَرْب إِلَى دَار الْإِسْلَام ، كَانَتْ فَرْضًا فِي عَهْد النَّبِيّ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَاسْتَمَرَّتْ بَعْده لِمَنْ خَافَ عَلَى نَفْسه)) . واتە: کۆچکردن بریتییە لە دەرچوون لە (دار الحرب) وڵاتى دوژمن بۆ وڵاتى ئیسلام، ئەوەیش لە سەردەمى پێغەمبەردا (دروودى خواى لەسەربێت) واجب بووە، وە دواى ئەویش بەردەوام واجبە لەسەر ئەو کەسەی لە گیانى خۆی دەترسێت. وە ئەم حوکمە لەو کاتەدا بەردەوام و هەمیشەییە، (واتە: واجبە، لە هەل و مەرجى ترسدا). وەک پێشەوا (موبارەکفەورى) دەفەرموێت: ((وكانت الحكمة أيضا في وجوب الهجرة على من أسلم ليسلم من أذى ذويه من الكفار فإنهم كانوا يعذبون من أسلم منهم إلى أن يرجع عن دينه وفيهم نزلت: [إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا] الاية. وهذه الهجرة باقية الحكم في حق من أسلم في دار الكفر وقدر على الخروج منها)).
سێیەم/ هەندێکى دیکە لە زانایان حەرامێتى مانەوەى بڕواداران لە وڵاتى بێ باوەڕاندا دەبەستنەوە بەوەى ئەگەر لەنێویاندا بمێنێتەوە، مەترسی لەسەر ئایینەکەى بۆ دروست ببێت و، ڕەسەنایەتى خۆی لەدەست بدات و، خۆی بچوێنێت پێیانەوە. ((لأن الإنسان لا يتمكن على دينه في ديار المشركين ويحتمل أن يكون المعنى حتى يفارق المشركين في زيهم وعادتهم الى زي المسلمين في العادات والمعاملات فإن من تشبه بقوم فهو منهم والله أعلم إنجاح الحاجة)) .

چوارەم/ ئەگەر بێت و حوکم و واتاى فەرمودەکە بە ڕەهایى وەربگرین، ئەوا تێکگیرانى دەبێت لەگەڵ زۆر دەقى ڕوون و ڕاشکاوى قورئانى پیرۆز و، ڕەفتارى شیرینى پێغەمبەر (دروودى خواى لەسەربێت)، کە لە سونە و سیرەدا بۆمان تۆمارە. دیارترینیشیان لەگەڵ ئەو کۆچەى کە فەرمانى کرد بە یاوەرەکانى، کۆچ بکەن بۆ (حەبەشە)، ئاشکرایشە لەو کاتەدا ئەو ناوچە و کۆمەڵگەیە بێ باوەڕ بوون و، لەسەر ئایینی (نەسارا / مەسیحی) بوون، لەگەڵ ئەوەشدا پێغەمبەر فەرمانى جێهێشتنى (مەکە)ى کرد بۆلاى ئەو بێ باوەڕانە. ئەمە لەلایەک.

لە لایەکى دیکەوە، جێگەى خۆیەتى بپرسین: ئاخۆ مەبەست لە بڕگەى «أَنَا بَرِىءٌ/ من بەریم». تەبەڕاکردنە لە ئایینەکە، یاخود لە بژاردنى خوێنەکە؟ کە ئەمەش خۆی بۆ خۆی جێگەى باس و پرسیارە. هەر بۆیە (توربشتى) هەردوو گریمانەکەى خستۆتەڕوو و، دەفەرموێت: ((قال التوربشتي: يحتمل أن يكون المراد منه البراءة من دمه، وأن يكون البراء من موالاته)) .

گەرنا، خۆ ئەگەر مسوڵمانێک لە وڵاتى بێ باوەڕاندا مایەوە و، کوژرا، ئەوا تۆڵە و خوێنباییەکەى مسۆگەرە و نافەوتێت. هەروەک پێشەوا (بەغەوى) ئەم پرسەی ڕوونکردۆتەوە و، دەفەرموێت: ((قال الإمام: المسلم مضمون الدم إن لم يسقط ضمان دمه بالمقام فيما بين الكفار أصلا ، فلا يجوز أن ينتقص به الضمان أصلا ، ألا ترى أن القاتل إذا عرفه مسلماً مقيماً فيما بينهم ، فقتله من غير ضرورة يجب عليه القصاص، أو كمال الدية، ولا تجعل إقامته فيما بينهم مشاركة لقاتله في قتله، فيحتمل – والله أعلم – أن تكون الدية غير واجبة بقتلهم، لأن مجرد الاعتصام بالسجود لا يكون إسلاماً، فإنهم يستعملونه على سبيل التواضع والانقياد، فلا يحرم به قتل الكافر، فهؤلاء لم يحرم قتلهم بمجرد سجودهم، إنما سبيل المسلمين في حقهم التثبت والتوقف، فإن ظهر أنهم كانوا قد أسلموا، ثم اعتصموا بالسجود، فقد قتلوا مسلماً مقيماً بين اظهر الكفار لم يعرفوا إسلامه، فلا دية عليهم غير انه عليه السلام أمر بنصف الدية استطابة لأنفس أهليهم، أو زجراً للمسلمين عن ترك التثبت عند وقوع الشبهة، والله أعلم)) .

کەواتە ڕەهایی و گشتاندنى فەرمودەکە لە جێی خۆیدا نییە و، لە بنەڕەتدا بۆ حاڵەتێکى تایبەتى گوتراوە. ئەویش کاتێکە شەڕ و ئاڵۆزى دەستەویەخە و تێکڕژان ڕوودەدات و، مسوڵمان و نامسوڵمان لێکجیاناکرێنەوە.

زانايانيش فەرمویانە: دروستە مانەوە لە وڵاتى بێ باوەڕاندا بەو مەرجەى:

یەکەم/ خاوەنى زانستێکى وەهابێت، کە بتوانێت گومان و تۆمەتەکانیان سەبارەت بە ئایینەکەى وەڵامبداتەوە.

دووەم/ خاوەنى بڕوایەکى دامەزراوى وەهابێت، کە خۆی لە ئارەزووەکانى بپارێزێت.

سێیەم/ پێویست، یاخود ناچاربێت بەوەى لەو شوێنەدا بمێنێتەوە.

لە ریوایەتێکى پێشەوا (ئەحمەد)یشدا هاتووە -سەربارى ئەوەى ڕشتەکەى لاوازە-، پێغەمبەرى خودا (دروود و سەلامى لەسەر بێت) دەفەرموێت: «عَنِ الزُّبَيْرِ بْنِ الْعَوَّامِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: الْبِلَادُ بِلَادُ اللَّهِ وَالْعِبَادُ عِبَادُ اللَّهِ فَحَيْثُمَا أَصَبْتَ خَيْرًا فَأَقِمْ». واتە: زەوى وڵاتان هەمووی هی خودایە، بەندەکانیش هەموویان هى خودان، لە هەرکوێیەک خێر و بەرژەوەندیت دەستکەوت، لەوێ بمێنەرەوە.

پێشەوا (موناوى) لە ڕاڤەى ئەم فەرمودەیەدا دەفەرموێت: ((وهذا معنى قوله: [يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ]. وظاهره أنه لا فضل للزوم الوطن والإقامة به على الإقامة بغيره. لكن الأولى بالمريد أن يلازم مكانه إذا لم يكن قصده من السفر استفادة علم مهما سلم له حاله في وطنه وإلا فليطلب موضعا أقرب إلى الخمول وأسلم للدين وأفرغ للقلب وأيسر للعبادة فهو أفضل)).

کەواتە گرنگ ئەوەیە بڕوادار لە هەرکوێیەکبوو، بتوانێت مومارەسەى ئایین و خواپەرستى و دروشمەکانى خۆی بکات. وەک پێشەوا (زەمەخشەرى) فەرمویەتى: ((أنه إذا لم يتسهل له العبادة في بلد هو فيه ولم يتمشى أمر دينه كما يجب فليهاجر لبلد آخر يقدر أنه فيه أسلم قلبا وأصح دينا وأكثر عبادة وأحسن خشوعا)).

کەواتە لە کاتى سەلامەتى سەر و ماڵدا، ياخود لە کاتى هەبوونى بەرژەوەندییەکى گشتى چەسپاوى مسوڵماناندا، مانەوە لە وڵاتى بێ باوەڕان دروستە. وەک پێشەوا (هەیتەمى) فەرمویەتى: ((فإن قلت: قد ينافيه قول الفقهاء تجوز الإقامة بينهم لمن أمن على نفسه. قلت: لا ينافيه لأنهم شرطوا أمنه على إظهار دينه وإذا أمن ذلك كان في إقامته بينهم مصلحة للمسلمين راجحة على خروجه من بينهم فجوزوا له ذلك لئلا يصير محله لهجرته منه دار حرب بل تجب عليه الإقامة حينئذ. فإن قلت: التعليل في الحديث بالخشية منهم على دينه أظهر فلم عدل لذلك. قلت: لأن فيما ذكر في الحديث مضرة المقيم فقط على أن حرمة الإمامة لخشية الفتنة معلوم عند كل أحد فلا يحتاج للتنبيه عليه بخلاف حرمتها لترائي النارين فإن هذا لا يعرفه كل أحد، فمن ثم نبه صلى الله عليه وسلم جريا على عادته الكريمة من تنبيهه أمته على الأشياء الخفية التي لا يهتدي إليها إلا بنوع توفيق، والله سبحانه وتعالى أعلم)).