هەڵە باوەكان بۆ ڕاڤەى بەشێك لە ئايەتەكان

دەییەم:

ئەوەى لەم ئایەتە پیرۆزەدا بە پێویستى دەزانین هەڵوەستەی لەسەر بکەین، (دوو) خاڵە. یەکەم: گوایە ئەمە کۆتا ئایەتە دابەزیوە و، ئیدی دواى ئەمە نیگاى ئاسمانى پچڕاوە. دووەم: ڕاڤە و واتەى بڕگەی: [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ]. کە پێمان وایە ئەم (دوو) بابەتە وەکو پێویست نەگەییشتوونەتە زۆرێک لە مسڵمانان. ئێمە لێرەدا پشتیوان بە خودا هەردووکى ڕوون دەکەینەوە.
یەکەم/ کۆتا ئایەت کە دابەزى:
بێگومان ئەم بابەتە جێگەى مشت و مڕ و ڕاجیایی زانایانە، هەندێکیان پێیان وایە: [الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] کۆتا ئایەتە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەمە بۆچونى یەکلاکەرەوە و کۆتایی نییە؛ چونکە لە دواى ئەم ئایەتە پێغەمبەر (درودى خواى لەسەر بێت) ماوەى (سێ) مانگ ژیا، لەو ماوەیەشدا چەند ئایەتێکى دیکەى بۆ دابەزی، بە تایبەت لە کۆتا ڕۆژەکانى ژیانى، زیاد لە هەر کاتێکى دیکە، بەردەوام و پەیتا پەیتا وەحى بۆ دەهات .
جگە لەم بۆچوونە، چەند بۆچونێکى دیکە دەبارەى کۆتا ئایەت لە بەردەستدان، لەوانە:
١ـ (بەرائی کوڕی عازب، خودا لێی ڕازى بێت) دەفەرموێت: کۆتا ئایەت کە دابەزى، ئایەتى کۆتایی سورەتى (النساء) بوو: [يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ] .
٢ـ پێشەوایان (عومەر و ئیبن عەباس، خودا لێیان ڕاى بێت) دەفەرموون: کۆتا ئایەت دابەزى، ئایەتى سوو (ڕیبا) بوو: [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ]. البقرة: 278. کە پێشەوا (بوخارى )ش جەخت لەسەر هەمان ڕا دەکاتەوە .
3ـ بەدەر لەمانەى ڕابوورد، چەند بۆچونێکى دیکەى جیاواز هەن. لەوانە: زانایان هەندێکیان ئایەتى (28١)ى سورەتى (البقرة): [وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ]. بە کۆتا ئایەت دادەنێن. هەندێکی دیکە پێیان وایە ئایەتى: [لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ]. التوبة: ١٢٨. کۆتا ئایەتە . بەشێکى دیکە سورەتى (الفتح) بە کۆتا ئایەت و کۆتا سورەت دادەنێن.
بەڵام ڕەنگە دروستترین و نزیکترینى نێو ئەم بۆچونانە لە هەقەوە، سەبارەت بە کۆتا ئایەتى قورئان، ئایەتى ژمارە (٢٨١)ى سورەتى (البقرة) بێت، واتە ئایەتى: [وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ]. هەروەک پێشەوایان (قورتوبی ) و (ئیبن حەجەر ) پەسەندیان كردووە.
بەوەى ڕابوور دەردەکەوێت ئایەتى: [الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] وەک کۆتا ئایەت، ڕایەکى چەسپاو و یەکلابووە نییە، بەڵکو زۆربەى بۆچون و سەرنجەکان دەچنەوە سەر ئایەتى: [وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ].
دووەم/ مەبەست لە بڕگەى [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ]:
ئەم بڕگە پیرۆزە هەڵگرى ڕاڤە و واتەى جیاوازە، زانایانیش بە وردى لەسەرى وەستاون، ئێمەش لێرەدا پشتیوان بە خودا گشت ئەو بۆچونانە و، دواتریش ڕاى پەسەندى تێدا دەستنیشان دەکەین. کۆی بۆچونەكانيش لەم چەند خاڵەدا چڕ دەبنەوە:
١ـ پێشەوا (ئیبن عەباس، خودا لێی ڕازى بێت) فەرمویەتى: مەبەست لە وشەی [دِينَكُمْ] ئەوەیە: پێشتر خەڵکى -بە مسوڵمان و هاوبەشدانەرەوە-، هەموو پێکەوە بە تێکەڵى مەراسیمی حەجیان بەجێدەهێنا، بەڵام کاتێک ئایەتى سورەتى (البراءة) دابەزى: [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا]. لەوە بەدوا خودا هاوبەشدانەرانى قەدەغە کرد لەوەى چیدی لەگەڵ بڕواداراندا بە تێکەڵی حەج ئەنجامبدەن، بەم فەرمانەش تەواوى نیعمەتەکانى خۆی بەسەردا ڕشتن، وە هەر ئەوەش مەبەستە لە تەواوکردنى نیعمەتەکانى بەسەریانەوە .
وە ئەمە بۆچونى هەریەکە لە پێشەوایان (قەتادە ) و (سەعید ) و (حەکەم )یشە، (خودا لێیان ڕازى بێت)، کە دەفەرموون: مەبەست لە [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] بەجێهێنانى فەریزەى حەجە بە بێ بەشدارى و تێکەڵى بێ باوەڕ و هاوەڵدانەران .
پێشەوا (تەبەرى)ش ئەم بۆچونەى لەلا پەسەندە و، دەفەرموێت: ((وأولى الأقوال في ذلك بالصواب، أن يقال: إن الله عز وجل أخبر نبيه صلى الله عليه وسلم والمؤمنين به، أنه أكمل لهم =يوم أنزل هذه الآية على نبيه= دينَهم، بإفرادهم بالبلدَ الحرام وإجلائه عنه المشركين، حتى حجَّه المسلمون دونهم لا يخالطهم المشركون)) .

٢ـ بەشێکیتر لە زانایان دەفەرموون: مەبەست لە تەواوێتى ئایین [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ]، تەواو بەجێهێنانى (پێنج) پایە سەرەکییەکەیە، کە (حەج) دواهەمینیان بوو؛ چونکە پێشتر مسوڵمانان پایەکانى نوێژ و ڕۆژوو و زەکاتیان بەجێهێنا بوو، تەنها مابووە فەریزەى (حەج)، بە ئەنجامگەیاندنى ئەم پایەش ئەو کەلێنەیان پڕ بوویەوە و، هەر (پێنج) پایەکەیان تێر و تەواو کرد.
سەبارەت بەم بۆچوونە، پێشەوا (قورتوبی) دەفەرموێت: ((والوجه الآخر: أنه أراد بقوله: [الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] أنه وفقهم للحج الذي لم يكن بقي عليهم من أركان الدين غيره، فحجوا، فاستجمع لهم الدين أداء لأركانه وقياما بفرائضه، فإنه يقول عليه السلام: «بني الإسلام على خمس» الحديث. وقد كانوا تشهدوا وصلوا وزكوا وصاموا وجاهدوا واعتمروا ولم يكونوا حجوا، فلما حجوا ذلك اليوم مع النبي صلى الله عليه وسلم أنزل الله تعالى وهم بالموقف عشية عرفة: [الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي] فإنما أراد أكمل وضعه لهم. وفي ذلك دلالة على أن الطاعات كلها دين وإيمان وإسلام)) .
٣‌ـ هەندێکی دیکە لە زانایان دەفەرموون: واتاى [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] بریتییە لە لەناوبردنى بێ باوەڕان و سەرکەوتنى ئیسلام و زاڵبوونى مسوڵمانان بەسەر هەموو ئایینەکانیتردا . ئەمەش بۆچوونى پێشەوا (بەیزاوى ) و (نەسەفی ) و (ئالوسی )یە (ڕەحمەتى خودایان لێ بێت).
٤ـ بەشێکى دیکە لە زانایان –کە زۆرینەن- دەفەرموون: مەبەست لە [أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ] دیاریکردن و بڕاندنەوەى بنەماکانى بیر و باوەڕ و ڕەگى شەریعەت و یاساکانى ئیجتیهادە . واتە: هەموو ئەو شتانەى کە بۆ ئایین پێویستن خودا بە زیادیشەوە تێر و تەواوى کردووە ، هەر بە ئەرکە ئاینییەکان و، واجب و سونەتەکان و، سنورەکان و، حەڵاڵ و حەرامەکانەوە .
لەمبارەیەوە پێشەوا (تەبەرى) پێی وایە ئایەتەکە ئاماژەیە بە تێر و تەواوێتى ئایین و کامڵ بوونى بە گشت وردەکارییەکانەوە. وەک فەرمویەتى: ((أكملت لكم أيها المؤمنون فرائضي عليكم وحدودي، وأمري إياكم ونهيي، وحلالي وحرامي، وتنزيلي من ذلك ما أنزلت منه في كتابي، وتبياني ما بيَّنت لكم منه بوحيي على لسان رسولي، والأدلة التي نصبتُها لكم على جميع ما بكم الحاجة إليه من أمر دينكم، فأتممت لكم جميع ذلك، فلا زيادة فيه بعد هذا اليوم)) .
بەڵام ئەم تێگەشتنە بەو ڕەهاییە، پێ دەچێت لە زێدەڕۆیی بەدەر نەبێت؛ چونکە ئاشکرایە وردەکارییەکانى شەریعەت کۆتاییان نەهاتووە و نەبڕاونەتەوە، ئەوەتا بەدەر لە قورئانى پیرۆز، چەندین سەرچاوەى دیکە بەرکارن و زانایان پەیڕەوى لێ دەکەن، وە لە دەرکردنى یاسا و دیاریکردنى حوکمەکاندا دەگەڕێنەوە بۆ سەریان. لەلایەکى دیکەوە بابەتى (ئیجتیهاد) هەمیشە هەبووە و بەردەوامیش هەر دەمێنێت.
بۆیە ئەگەر بڵێیین مەبەستی ئایەتەکە بەرجەستەکردن و چەسپاندنى تەواوى بوارەکانى ئایین و گشت ئەحکامە شەرعییەکانە بە تێر و تەسەلى لە قورئاندا، ئەوا دەکەوینە نێو گێژاوێک کە دەرچوون لێی ئەستەمە. خۆ گەر بمانەوێت ئەم ڕاستییە زۆر بە سادەیی ڕوون بکەینەوە، ئەم فەرماییشتەى پێشەوا (عومەر، خودا لێی ڕازى بێت)، باشترین گەواهیدەر دەبێت بۆمان، کە فەرموویەتى: «ثَلَاثٌ وَدِدْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَمْ يُفَارِقْنَا حَتَّى يَعْهَدَ إِلَيْنَا عَهْدًا: الْجَدُّ وَالْكَلَالَةُ وَأَبْوَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الرِّبَا» . واتە: حەزم دەکرد پێغەمبەر (سەلامى خوداى لەسەر بێت) بەجێی نەهێشتینایە تاوەکو ئەم (سێ) بابەتەى بۆ ڕوون دەکردینەوە: میراتى باپیر، بابەتى (کەلالە)، چەند مامەڵەیەک کە گریمانەى سووی لێ دەکرێت.
ئەم فەرمودەیە دەری دەخات کە گشت بوار و بابەتە ئایینی و پرسە شەرعییەکان بەو ڕەهایی و ڕوونى و ڕاشکاوییە نەبووە و نییە، وەک هەندێک بانگەشەی دەکەن. تەنانەت لەلاى یاوەرانیش (خودا لێیان ڕازى بێت)، کە نزیکترین کەس بوون لە پێغەمبەر و لە قورئانەوە، لە کاتێکدا قورئان بە زمانى ئەوان هاتووە و بەیانى حاڵى ئەوانى کردووە.
وە ئەگەر دروست بێت ئێمە دەستبەرداری گشت ئەو بۆچونانەى سەرەوە ببین و وەلایان بنێین و، تەنها ئەم بۆچونە ڕەهایەى کۆتایی پەسەند بکەین، ئەوا توشی هەڵەى گەورە دەبین. بۆیە دروستتر و بەجێتر ئەوەیە بڵێین: مەبەستى ئایەتەکە لە تەواوێتى ئایین، کامڵبوونى پایەکان و، ئاشکرابوونى زۆرینەى فەرزەکان و حەرام و حەڵاڵە سەرەکییەکانە، نەک وردەکاری تەواوى بابەت و پرسە شەرعییەکان بە ڕەهایی. هەروەک ئەمە بۆچوونى پێشەوایان (قورتوبی ) و (ئەبو حەیانى ئەندەلوسی ) و (شەوکانى )یە.