کۆمەڵگەی کوردی لە روانگەی شەرەفخانی مێژوونووسەوە

پوختەی توێژێنەوە:

شەرەفخانی بەدلیسی لە کۆتایی ساڵانی سەدەی شانزە بەنووسینی شەرەفنامە، مێژوونووسیی کوردی دەسپێکرد. شەرەفنامە هەڵگری مێژووی بەسەرهاتی بنەماڵە دەسەڵاتەدارەکوردییەکانی سەردەمی خەلافەتی عەباسی تا کۆتایی ساڵی(٧-١٥٩٦) واتە تا سەرەتای سەفەوییەکانە.

شەرەفنامە لە ئەساسدا درێژەی هەمان نەرێتی میژوونووسییسونەتی واتە مێژوونووسیی سیاسی و عەسکەری و بنەماڵییە. بەڵام پێشەکییەکەی شەرەفنامە سەبارەت بە مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردی دەتوانێت تا ڕادەیەک ئەم بەرهەمە مێژووییە لەبەرهەمە مێژووییەکانی هاوچەرخ و پێش خۆی جیا بکاتەوە و وەکدابڕانێک لەو نەرێتە مێژوونووسییە پێناسەبکرێت.

ئەم وتارە دەیەوێت پاش ئاماژەدان بە ڕوانگەی شەرەفخانسەبارەت بە مێژوو و هەروەها ڕەوشتی میژوونوووسیشەرەفخان، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی کوردی و مرۆڤی کوردلە ڕوانگەی ئەم مێژوونووسەوە ڕوون و شی بکاتەوە.

ئەم وتارە پێیوایە لە ڕوانگەی شەرەفخانی بەدلیسیەوە، ئاییینیبوون، غیابی عەقڵانییەت، پەرتەوازەیی، غیابی ئەندیشەییەکگرتن، ویستی یەکتر کوژی، بیرنەکردنەوە لە داهاتوو، گرنگیدانی بە  نازناوی ئازایەتی و ڕێگەپێنەدان بۆ دامەزرانیدەسەڵاتی کوردی ، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد وکۆمەڵگەی کوردیین کە  لەم وتارەدا بە شێوازی شیکاری گوتاردەخرێنە بەر باس و توێژێنەوە.

وشەسەرەکییەکان:

مێژوونووسیی کوردی، شەرەفخان، شەرەفنامە، کۆمەڵگەیکوردی، شیکاری گوتار.

پێشەکی:

هەزارەی دووەم– لە ساڵژمێری ئیسلامیدا– سەرەتای دەرکەوتنیمێژوونووسی کوردستان و مێژووی دەسەڵاتە کوردییەکانە. «شەرەفنامە“یان میژووی موفەسسەڵی(تێروتەسەلی) کوردوستان» یەکەمین مێژووی کوردستانە کە لە ساڵی(١٥٩٦/١٠٠٥ ) و لە سەر دەستی شەرەفخانیبدلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣ ) نووسراوە.

هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و غیاب لە ڕەوتی مێژوونووسی، شتیکنییە کە بکرێ چاوی لێ داخرێت و بە ئاسانی بە سەریدا تێپەڕێتو دواهات و دەرنجامەکانی ڕوون نەکرێتەوە و خوێندنەوەیان بۆنەکرێت، درێژە کێشانی گوتاری بە گاڵتەجاڕ کردن و پەراوێزخستنی کورد، تێکەڵ کردنی ڕابردووی بە وەهم و ئەفسانە، پەرەپێدانی هەڵوێستی بێدەنگی بەرامبەر بە مێژووی کورد، کێشەیسا‌غ کردنەوە و پەردە هەڵدانەوە لە سەر ڕابردوو و قەیرانیناسنامەی ئەمرۆی ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی، لە ڕیزیبەرچاوترین دەرنجامەکانی ئەم غیابەیە کە  شەرەفنامەویستووییەتی بەشێکی ئەم غیابە پڕبکاتەوە.

مێژووی شەرەفنامە بەرهەمی سەردەمی دەسەڵاتیسەفەوییەکانە(۱۷۲۲–١٥٠١) و شەرەفخانیش پەروەردەیکۆشکی شاهی ئەم خانەدانە و بە تایبەت شاە تاماسبیسەفەوییە (۱۵۷۶ -۱۵۲۴). بۆیە دەکرێت بڵێین گوتاری سەفەوییەتا ڕادەیەکی بەرچاو کاریگەری لە سەر پەروەردەو و ڕوانینیشەرەفخان بۆ مێژوو و مێژوونووسی هەبووە و هەر لەم ئاراستەیەدەکرێت بە زمانی شەرەفنامە کە فارسییە ئاماژە بدەێن کە جیالەوە فارسی لەو سەردەمە زمانی باوی نووسێن بووە دەکرێتبڵێین گوتاری زاڵی سەفەوییە و پەروەردەی سەفەوییە ڕۆڵیهەبووە لە سەر نووسینی ئەم میژووە بە زمانی فارسی.

سەردەمی سەفەوییە لە مێژووی ئێراندا بە سەردەمی بایەخدان بەمێژوونووسی و مێژوو سازی و گرینگدان بە مێژوونووس –جیا لەپرسی ئاستی مێژوونووسی لەم سەردەمەدا–  ناسراوە بۆ نموونەلەم سەردەمە واتە لە ماوەی نزێکی (٣٣٠) ساڵ دەسەڵاتیسەفەوییە، نزیکی چل مێژووی گشتی و خانەدانی نووسراوە(ئارام، ١٣٨٦ :١١-٢ )و گرنگتر ئەوەی هەر لەم سەردەمە شایەتینووسێنی و بەرهەمهێنانی(٣٢) کتێبی مێژوویی لە شێوازیمێژوونووسی ناوچەیی و لۆکاڵیین (سواقب: ١٣٩٢: ٦-٢٤ )

ڕاستە شەرەفخان لە سەرەتای دەسەڵاتی سەفەوییە و شاهتاماسب(1576-1524)واتە دووەمین پاشای سەفەوییە ژیاوەبەس نووسێنی ئەو ڕادەیە لە کتێبی مێژوویی لەو سەردەمەپیشاندەری بایەخی میژوو و مێژوونووسی و مێژوونووس وهەروەها پیشاندەری ئەوەیە پاشاکانی خانەدانی سەفەوییەگرنگییەکی تایبەتیان بە مێژوو و مێژوونووسی داوە.

سەبارەت بە نێوەرۆکی کتێبە مێیژووییەکانی ئەو سەردەمەڕاوبۆچوونی جیاواز هەیە بۆ نموونە «ئادەمییەت» مێژووناس ومیژوونووسی هاوچەرخی ئێرانی لەمبارەوە دەڵێیت:«کۆی ئەوکتیبە مێژووییانەی وا لە سەرەدمی فەترەت تا سەردەمیدەسەڵاتی قاجار نووسراوە لە ئەساسدا ئاوینەی گەمژەیی وجەهالەتی ئەدەب زانان و مێژوونووسانە……کەمترین عەیبەی ئەمشێوازە لە مێژوونووسی ئیغراق، زیادەبێژی لە رادەبەدەر، ئاڵۆزنووسی و فرەکاوێژی و فەزڵفرۆشی بێعەقڵانەیە(آدمیت،١٣٤٦:-٢٨٤) ڕۆژهەڵاتناسێکیش بەرهەمەکانیئەم سەردەمە وەک «ڕووداونامەی عەسکەری» و «ئالۆز وماندووکەر» پێناسە دەکات و پێیوایە سەرجەمی ئەو کتێبەمێژوییانەی سەردەمی سەفەوییە «خەسار و گەندەڵ»ن ( براوان، ٤٥ : ١٠٢ ) هەر لەم ئاراستەیە «تەبابایی» توێژەری ناسراویئێرانی، پێوایە سەردەمی سەفەوییە  کە هاوکات بووە لە گەڵسەرهەڵدانی فەرهەنگی مۆدێرنیتەی ڕۆژئاوایی، سەردەمیداڕمانی مێژوویی و ئاوابوونی ئەندیشەیە لە ئێران. بۆیە لەدەسەڵاتی سەفوییە « مێژوونووسی وەک زۆربەی دەرکەوتنەکانیڕۆحی ئێرانی نوقمی گەمژەیی و بێ ئاوەزی و چەوتی بوون»( طباطبایی،١٣٨٢:٢٨٥ )

زۆربەی توێژەران لە سەر ئەو بڕوایەن سەردەمی سەفەوییە لەبواری ژمارەی سەرچاوە مێژووییەکان یەکێک لە دەوڵەمەندترینسەردەمەکانی مێژوو نووسی ئێرانە[ ئەگەرچی] بابەتی چییەتیمێژوو و پێناسەی میژوو بۆ ئەوان گرنگ نەبوو و هەموو شتێک لەبازنەی باسی سیاسی و عەسکەری دەخولایەوە (آرام، ١٣٨٦ : ٩-٢٢٨)

لەم سەردەمە سێ شێوازی مێژوونووسی گشتی، مێژوونووسیخانەدانی و ناوچەیی باو بووە، لە مێژنووسی گشتی، مێژوونووسبە باسکردن لە سەرەتای مێژووەوە دەسپێدەکات تا  ڕووداوەکانیڕۆژگاری خۆی (آژند،١٣٨٠ : ٨) و لە شێوازی خانەدانی تەنیاباس لە خانەدانی دەسەڵاتدار واتە خانەدانی سەفەوییە دەکرێت ولە مێژوونووسی ناوچەیی مێژوونووس ئەولەویەت بە ڕابردووی زێدو ناوچەی خوێ ئەدات و ڕەنگە کەمترین سەردەمێک بێت ئەوندەگرنگی بە مێژووی ناوچەیی درابێت، لەم شیوازە، خوشەویستیزێد، شانازیکردن بە نیشتمان، پەرچەکردار لە ئاست ناوەند، حەزی تاکەکەسی و ویستی دەسەڵاتدارانی ناوچەیی بۆ مانەوەینێو و نیشانیان و هەرەوها دەرس وەرگرتن لە ڕابردوو لە هۆکارەسەرکییەکانی نووسێنی مێژووی ناوچەیین(وسواقب، ١٣٩٢: ٢٦)  و «رۆزنتال»ش پێیوایە لە درێژایی مێژووی ئیسلام ئەم چەشنەمیژوونووسینە باو بوو لە بەر ئەوەی بەردەوام نووسەران  پێوەندیانلە  گەڵ زێد و ناوچەکەیان هەبوو و لەم ڕێگەوە هەست و سۆزیخۆیان لە ئاست زێد و ناوچەیان دەربڕیوە(روزنتال، ١٣٦٦ : ١٧٢)

بە گشتی میژوونووسی سەردەمی سەفەوییە لە ئەساسدا  تەنیاڕووداونووسیو درێژەی هەمان سونەتی مێژوونووسی ئێسلامی– ئێرانییە کە گرنگی بە ڕەوایەت و نووسێنەوەی ڕووداو لە سەربنەمای ڕووداوی سیاسی و عەسکەریی و بنەماڵەیی دەدرێت و بەواتاییەک مێژووی ئەم سەردەمە مێژووی سیاسی و عەسکەرییە وجێگەیەک بۆ مێژووی فەرهەنگی و کۆمەڵاییەتی نییە و هەروەهابوونناسی مێژوونووسانی سەفەوییە درێژەی هەمان بوونناسیتەقدیرخوازانە(چارەنووس خوازانه) و موعودگەرانە وبلیمەتخوازانەیە و گرنگتر ئەوەی فەلسەفەی مێژوو لە سەر بنەمای فەلسەفەی ئیلاهیاتی و مەشیەتگەرانەیە( ویستی خودایی) (آرام، ١٣٨٦ : ١٦)

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین گوتاری مێژوونووسی سەردەمیسەفەووییە و ڕەوتی مێژوونووسیی ئێرانی–ئیسلامیی لە سەرشێوازی مێژوونووسیی شەرەفخان بە هەندێ جیاوازیەوە، کاریگەری بەرچاویان هەبووە. ئەم وتارە هەوڵ ئەدات پێش ئەوەیبپەرژێتە سەر بابەتی سەرەکی وتارەکە واتە باسکردن لەتایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد و کۆمەڵەگەی کوردی لە نیگایشەرەفخانی مێژوونووسەوە، پاش ئاماژەدان بە پێشینەیتوێژینەوە، ڕوانگە شەرەفخان سەبارەت بە مێژوو و مێژوونووسیو هەروەها ڕەوشتی مێژوونووسی شەرەفخان بخاتە بەر باس وتوێژینەوە.

١)پێشینەی توێژێنەوە:

شەرەفنامە لە ئێراندا وەک مێژووییەکی ناوچەیی وسەرچاوەیەکی سەرەکی کوردناسی پێناسەی کراوە و لە نێوکوردیش وەک سەرەتای مێژوونووسی کوردی ناسراوە و لەمڕووەوە چاوەرێ دەکرێت توێژینەوەی شیاو و بەرچاو لە هەر دوولاکرابێت، بەس تا ئەو جێگەیەی توێژەر بە دوای ڕۆشتووە جگە لەچەند ئاماژەی کورت و یەک توێژینەوەی تایبەت، نووسینێکیبەرچاو لە سەر ئەم بەرهەمە نەنووسراوە و لێرەدا لە دووبەشدائاماژە بەو بەرهەمانەی دەکرێت سەبارەت مێژووی نووسیشەرەفخان نووسراوە.

١-١) یەکەم: بە زمانی فارسی: بە زمانی فارسی دوو کتێبیتایبەت سەبارەت بە ناساندن و توێژێنەوەی مێژوونووسیسەردەمی سەفەوییە نووسراوە بەس کەمترین ئاماژەیان بەشەرەفنامە نەکردووە.

لە بەشی وتار، تەنیا یەک وتاری فارسی تایبەت بە شەرەفنامەنووسراوە. کەیوان شافیعی مامۆستای کوردی مێژووی زانکۆیئازادی(ئەهلی) سنە بە نێوی «ڕادەی دەنگدانەوەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و مەزهەبی کوردستان لە شەرەفنامە» بە شێوازێکیخێرا ئاماژەی بە هەندێ ئیشاراتی کۆمەڵایەتی و ئابووری وئایینی شەرەفنامە داوە و هەروەها شەرەفنامەی وەک بەشێک لەڕەوتی مێژوونووسی سونەتی پێناسە کردوە.

جگە لەم وتارە سەرەڕای هەندێ وتاری بەرچاو کە سەبارەت بەڕەوت و ئەندیشەی مێژوونووسی سەردەمی سەفەوییە بە زمانیفارسی نووسراوە تەنیا دوو کەس ئاماژەیان بە شەرەفنامە کردوە. «جەهانبەخشی سەواقب» لە وتارێک بە نێوی«خوێندنەوەی پێگەو تۆخمەکانی مێژوونووسیی ناوچەیی سەردەمی سەفەوییە» شەرەفنامەی وەک «توێژینەوەیەکی عەشرەتی» پێناسە کردوەو و«عەباس قیداری قەدیمی»ش لە وتارێک بە ناونیشانی«مێژوونووسی ناوچەیی و سەرهەڵدانی یەکەم مێژوونووسی ژنیئێرانی» کە سەبارەت بە «مەستوورەی ئەردڵانە»، هەندێ ئاماژەبە شەرەفخان وەک یەکەم مێژوونووسی کورد کردوە و پێوایەشەرەفنامە لە شێوازی مێژوونووسی سونەتی نەترازاوە و بەمبۆنەوە لە دۆزێنەوەی پێوەندی عیللەت (بکەر) و مەعلوولی(کرده) ڕووداوەکان بەتاڵە.

١-٢)بە زمانی کوردی: سەرەڕای ئەوەی یەکەم مێژوویکوردستانە و بە واتایەک سەرەتای نووسینی مێژوویکوردستانتەوەرە بەس وادیارە تا ئیستە توێژینەوەیەکی تایبەت بەشێوازی مێژوونووسی و هەروەها  بابەتی کورد و کۆمەڵگەیکوردی لە نیگای شەرەفخان و بە گشتی پێگەی مێژوونووسیشەرەفخان نەنووسراوە و جگە لە هەندێ ڕوونکردنەوە لە سەرژیانی شەرەفخان لە دوو کتێبی  ئەنوەر سوڵتانی  بە نێوەکانی«دووذەیلی شەرەفنامە بتیلسی» و«دەستنووسی شەرەفنامەبەتلیسی لە کتێبخانەکانی جیهان، » و هەروەها کتێبیکیعبدالرقیب یوسف، بە نێوی« تابلۆکانی شەرەفنامە.»کارێکیتایبەت لە سەر شەرەفخان نەکراوە و ڕەنگە بڵێین هێشتاپێشەکییەکەی مامۆستا هەژار لە وەرگێرانی شەرەفنامە تەنیاکارێک بێت بە زمانی کوردی لە سەر شەرەفنامە کرابێت. کەواتەدەکرێت بڵێن ئەم وتارەی بەردەست یەکەم کاری تایبەتە کەسەبارەت بە ڕەوشت و ڕوانگەی شەرەفخان و هەروەها  کورد وکۆمەڵگەی کورد لە نیگای شەرەفخانەوە نووسراوە.

٢)ژیانی شەرەفخان و دەسپێکردنی کاری مێژوونووسی:

شەرەفخان کوڕی شەمسەدین خانی میری بەدلیسە، باو وباپیرانی لە میرانی عەشرەتی ڕۆژەکی و یەکێک لە بەناوبانگترین بنەماڵە بە دەسەڵاتەکانی کوردستان بوونە. باپیریشەرەفخان میر ئەشەرەف بوو کە لە شەڕێکدا لە بەر خەیانەتیئەمیرە بەگی فەرماندە( شەرفخان،١٣٧٧: ٤٣٢) لە سەر دەستیسپای ئولامە سوڵتان حاکمی ئازەربایجان کوژرا. ( شەرفخان،١٣٧٧ : ٤٣٨)

عەشرەتی ڕۆژەکی پاش کوژرانی میر ئەشرەف، شەمسەدینیکوڕیان وەک جێگرێ باوکی دیاری کرد و گەرچی سەرەتا توانیتا ڕادەیەک متمانەی ئەستەمووڵ بە دەست بێنێت بەس پیلانیبەردەوامی ئولامە سوڵتانی برای شاە تاماسب کە پەنای هێنابووەئەستەمووڵ و ڕقی لە شەمسەدین هەڵگرتبوو و چاوی بڕێبوەبەدلیس. بە ناچاری وازی لە دەسەڵاتی بەدلیس هێنا و ڕوی لەدەسەڵاتی سەفەوییە کرد. شاە تاماسب بە گەرمی پێشوازی لێکرد و کردی بە هاوڕێ نزێک و بە واتاییەک نەدیمی خۆی  وپلەی خانی و هەروەها داهاتی چەندین ناوچەی ئیڕانی وەک داهاتی شارەکانی سەراب، مەراغە و دەماوەندی پێبەخشی وپاش چەندین ساڵ خزمەتی شاە تاماسب بە هۆی زێدەرەوی لەکێشانی مادە هۆشبەرەکان وازی لە هەموو شتێک هێنا و تەنانەتپاش دەسەڵاتگرتنی شاە ئیسماعیل دووهەم و بانگهیشت کردنیئەمیر شەمسەدین  بۆ قەزوین وەک پەێتەختی دەسەڵاتیسەفەوییە، بە خاتری ئەوەی میزاجی تەواو تێک چووبوو نەیتوانیبریاری خزمەت بدات و لە قەزوین مایەوە تا کۆچی دوایی کرد ودوو کوری بە نێوەکانی خەلەف و شەرەف لێبەجێما(شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٤٤٣)

«شەرەف» واتە نووسەری شەرەفنامە لە ساڵی(١٥٤٣) لە «کەرەروود»ی سەر بە شاری «قوم» لە دایک بوو. لە منداڵییەوە بۆپەروردەکردن سپێردراوە دەس بنەماڵەی «قازییەکانی کەرەروود» کە خانەدانێکی خوێنەوار بوون. ڕەسمی شاە تاماسب ئەوە بوومناڵان و میرمناڵانی بنەماڵە میرەکانی نزیک لە خۆی ڕاسپاردەیمامۆستایانی بەتوانا دەکرد بۆ پەروەدە و بارهێنان. شەرەفخانپاش ماوەیەکی کورت سەرنجی شاە تاماسبی بۆ لای خۆیڕاکێشا و لە تەمەنی (٩) ساڵاندا ئیجازەی ئامادبوونی لەکۆشکی شایی پێ بخشرا و بۆ ماوەی سێ ساڵ لەوێ ماییەوە(هەمان:٤٤٩). بە پێ ڕەسمی ئەو سەردەمە، بوونی سەرۆکعەشرەت زۆر گرنگ بوو و بە خاتری ئەوەی عەشرەتی ڕۆژەکیبێ سەرۆک مابوونەوە داویان لە شاە تاماسب کرد ئەمیر شەرەفوەک سەرۆکی عەشرەت دیاری بکا و بینێرێتەوە لای خزمانی . شاە تاماسب، جیا لەوەی ئەو داواییە قبووڵ کرد، شەرەفخانیوەک  میری «سالیان» و «مەحموود ئاباد»  ناوچەی «شیروان»  دیاری کرد(هەمان:٤٥٠)

پاش سێ ساڵ مانەوە لە شیروان، ڕووی کردە شاری «هەمەدان» وەک بنکەی عەشرەتی ڕۆژەکی و پاش سێ ساڵ مانەوە لەهەمەدان بە بۆنەی مەسەلەی شۆڕشی «خان ئەحەمەد خانیگەیلانی» ئەمری ڕووبەڕووبوونەوەی لە گەڵ خان ئەحمەد پێدەسپێدرێت. لە «گەیلان» پاش دامرکانی شۆڕشی خان ئەحەمەدخان، بۆ ماوەی هەفت ساڵ دەمێنیتەوە  و لە بەر خراپی کەش وهەوای ناوچەی گەیلان، داوا لە شاە تاماسب دەکات بیگوازێتەوەلەم کاتە بە هۆی پیلانی قزلباشەکانەوە شاە دڵی لێ پیس دەکاتو ڕەوانەی شیروانی دەکاتەوە،(هەمان:٤٥٢-٤٥٣) پاش هەشتمانگ مانەوە لەوێ. لە سەر بانگهیشتی شاە ئیسماعیل دووهەمکە پاش مەرگی شاە تاماسب ببووە پاشا گەراییەوە قەزوینیپێتخت. لە سەر دەستی شای نوێ  کرا بە میری هەموو کوردانواتە ئەمیروئومەرای کورد (هەمان:٤٥٥) ئەرکی ئەوە بوو بەردەواملە خزمەت شاەدا بێت و سەبارەت بە کاروباری کوردان ڕاوێژبداتە شاە.. بەڵام پاش ماوەیەکی کورت بە تاوانی پیلانگێری دژ بەشاە دوورخرایەوە بۆ «نەخجوان» و بوە میری ئەوێ…پاش یەکساڵ و نیو لە نەخجوان لە ڕێگەی خوسرەپاشا حاکمی وانئاگادار کرایەوە سوڵتان موراد ئامادەییە پێگەی باوپیرانی واتەمیری بەدلیسی پێ بداتەوە بۆیە لە تەمووزی ساڵی( ١٥٧٨ )  لەگەڵ عەشرەتی ڕۆژەکی خۆیان گەیاندە ناوچەی «وان»  و وەکمیری بەدلیس دیاری کرا و تا ساڵ ( ١٥٩٧) لە سەر دەسەڵاتوەک میری ئەو ناوچەیە مایەوە. پاش ئەم ماوە هەستی بەماندووبوون کرد و دەسەڵاتی ڕاسپاردەی کورەکە واتەشەمسەدین کرد و لە ساڵی(٤-١٦٠٣) واتە پاش حەوت ساڵدووری لە دەسەڵات  کۆچی  دوایی کرد (یوسف، ٢٠٠٥: ٢٧ )

٢-١)نووسینی شەرەفنامە:

شەرەفخان ئەو کاتەی لە لایان بنەماڵەی قازییەکانی کەرەڕوودەبوو، فێری وانەی ئایینی و نیگارکێشی بوو(شەرەفخان،١٣٧٧: ٥٠-٤٤٩) و دواتر بە وتەی خۆی جار جار خەرێکی خویندنەوەیکتێبی مێژوویی دەبێت و «ڕەوزەتەسەفای میرخاند»  لە ڕێزی ئەوکتێبانەیە کە وەک سەرچاوە و هاندەر دەبێت بۆ بیرکردنەوە لەمیژوونوووسی. (شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٥)

شەرەفخان لە سەر چەند ئەساس وازی لە دەسەڵات هێنا بۆئەوەی مێژووەکەی بنووسێت، سودمەندی میژوو، پەراوێزخستنیمێژووی کورد و کوردستان لە لایان مێژوونووسانەوە ، پێویستیکۆکردنەوەی باس و خواسی گەورەپیاوان و ناوداران وسەردارانی کورد و کوردستان و گرینگ تر لە هەموویڕزگارکردنی نێوبانگی خانەدانە  دەسەڵات دارە گەورەکانیکوردستان لە فەوتان و فەرامۆشی لە ڕیزی گرینگترینهۆکارەکانی دەسپێکردنی مێژوونووسی لە لایان شەرەفخانەوەبووە(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨-٥)کەواتە ئەولەویەت ئەساسی بۆنووسینی شەرەفنامە، زیندووکردنەوەی مێژووی بنەماڵەی خاوەندەسەڵاتدارەکانی کوردستان بووە و ئامانجی سەرەکی نووسێنیمێژوو لای شەرەفخان. بە ئەبەدی کردنی ناوونیشانی ئەوبنەماڵانە بووە.«هەموو نیاز و ئاواتیشم هەر ئەمەیە کە خانەدانەگەورەکانی کوردستان ناویان بمێنێ و لە ناونەچن»( بدلیسی،٢٠٠٦ : ١٣-١٤ )

٢-٢)ڕوانگە و ڕەوشتی شەرەفخان سەبارەت بە مێژوو:

مەبەست لە ڕوانگە، چۆنییەتی ڕوانینی مێژوونووسە سەبارەت بەهۆکار و کارێگەری ڕووداوەکان و هەروەها ڕۆڵی دەسەڵاتی خوداو سوڵتان و میر لە ڕوودانی ڕووداوەکان و مەبەست لە ڕەوشتئەوەیە مێژوونووس بە پێی کام ڕەوشتی خاوەن سامان، دەست بەوەسف و ئانالیز دەکات و بە واتاییەک نەزم و مەنتێقی زاڵ لە سەرپێوەندی نێوان دیاردە مێژووییەکان بە لای مێژوونووسەوە چین وکامن؟(حسن زادە، ١٣٨٨ : ٨٢)

لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە، مێژوو ئەو زانستەیە کە بابەتی سەرەکی «نەسی ئایەتەکان» و «هەقیقەتیڕەواییەتەکانە»(شەرەفنامە،١٣٧٧: ٥) شەرەفخان پێیوایە مێژوووەک «هونەرێکی شەریف»  ئەوندە دەسکەوتی زۆرە کە ناکرێت بەساکاری باسیان بکرێت و بەس پێیوایە ئەو دە سوودەی کە «خاندمیر» لە مێژووی «رەوزەتەوسەفا» باسی کردوەن دە سوودیسەرەکین و شەرەفخانیش لە زمانی خاند میرەوە دەڵێت مێژووئەم دە سوودەی هەیە:«یەکەم مەعریفەیە بۆ مرۆڤ، دووەم: چیژبەخشە و شادمانی هێنەرە، سێهەم: سەرەڕای سوودی زۆر، خێرا دەس دەکەوێت و زەحمەتی نییە. چوارەم: بە بۆنەی ئەوەیکە ئاگاداری گێڕانەوەی زۆر دەبێت بە ئاسانی هەق لە ناهەق جیادەکەێتەوە. پێنجەم: دەبێتە خاوەن ئەزمە و ئاوەزداران گوتوویانەبوونی ئەزموون فەزیلەتە و ئەزموونیان وەک بەشیک لە «عقووڵیعەشرە» پێناسە کردوە. شەش: مێژووزان لە کاتی ڕووداوپێویستی بە ڕاوێژ نییە. حەوتەم: دەروونی خاوەن دەسەڵاتداران لەکاتی کارەساتی ڕۆخێنەر بە بۆنەی شارەزایی لە مێژووە ئارامن. هەشتەم: مێژووزانی دەبێتە هۆی فرەیی عەقڵ و هەروەهاگەشەسەندنی فەزڵ و دروستی بریار. نویەم:مێژووزانی دەبێتەهۆی گەیشتن بە قۆناغی سەبر و پشوودرێژی.دەهەم: دەسەڵاتداران دەسەڵاتی باڵا دەستی خودا دەهێنەوە بیری خۆیانو ئیتر تووشی خۆبایی نابەن و هەروەها لە مەینەت نارەحەت نابن هەر بەم بۆنەیەوە لە کەلامی موعجیزە هاتووە: بە ڕاستی لەداستانەکانی پەند و مۆچیاری هەبوو بۆ خاوەن دڵان» (شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٥)کەواتە لای شەرەفخان مێژووە«هونەریکی شەریف» و پیرۆزە و دەبێتە مایەی مەعریفە، شادمانی، ئاوەزمەندی، پشوودرێژی، ،موچیاری، هێمنی، ترس لەباڵا دەست بۆ ستەم نەکردن و وانە وەرگرتن لە ڕابردوو.

مێژوو لای شەرەفخان، واتە ئەوە هونەرە شەریفە بار و مانایئایینی هەیە و پیشاندەری ویست(مەشییەت) و ئیرادە خودایە « ئەوانەی بە دەسەڵات گەیشتوون بە ویستی خودا بووە»(هەمان: ٣)  و هەر وەها پێوایە، هەر ئەو شتەی ڕووئەدات بە ویست و ئەمرو تەقدیری(چارەنووسی) خودایە و تەنانەت گەیشتن بە پلە و پایە وبە واتایەک سەروەری میر و پاشاکان بەرهەمی بەخشین و لوتفیخوداییە« یەزدان بە پێی لێهاتوویی پلەی پاشایەتی و میریدیاری کردوە»(شەرەفخان،١٣٧٧: ٢) و هەر لەم ئاراستەیە لەباسی پەنابردنی «موغیسی کوری عومەر» بە سوڵتانی میسر وپاش کوشتنی بە نهێنی لە لایان سوڵتانەوە دەنووسێت« پاشنەجم ئیتر منداڵان و نەوەکانی نەبوونە خاوەن دەسەڵات. دەستیچارەنووس و تەقدیری مالک الملک علی الاطاق عظم شانە بەدەسەڵاتی ئەو حکوومەتە کۆتایی هێنا و خوا ئەو شتەی بییەوێتجێبەجێ دەکات (شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٢)

کەواتە ڕوانگەی شەرەفخان سەبارەت بە پێشچوونی مێژوو، مەشییەتگەرایانە و تەقدیر(چارەنووس)خوازانەیە واتە لە ڕوانگەیشەرەفخانەوە هەموو شتێک بە ویست و حەز و مەشییەتی خودادەجوڵێت. بەم ئەساسە فەلسەفەی مێژووی شەرەفخان لە سەربنەمای ئیلاهیاتی مێژوویی واتە لە سەر «ئەساسی بەدیهاتنیوەعدەی خوایی و ڕزگاری» دامەزراوە (لوویت، ١٣٩٦ :بیست ودو). بۆ وێنه سەرەڕای بەکار هێنانی هەندێ بۆچوونی عەقڵانی وواقیعخوازانە لە پێشەکی شەرەفنامە، لەو  بۆچوونی مەشییەتخوازانە بە دەگمەن دووری دەگرێت بۆ نموونە  لە باسی ڕەگەز وڕەچەڵەکی کورد دووبارە پەنا دەباتەوە بەر ئەم ڕوانگە و گوتارە بۆنموونە (وێنە)لەم بارەوە دەنووسێت:« بە وتەی هەندێ لە زانایانکورد لە تایفەی ئەجنەیە.کشف اللە عنهمالغطا»(شەرەفخان،١٣٧٧: ٣) هەر لەم ئاراستەیە دەڵێیت:«بەڕەوایەتی هەندێ لە مێژوونووسان دێو لە گەڵ ئینسان ئیزدواجی(زەواجی)کرد و تایفەی کوردی لێ درووست بوو العلم عنداللەعلی کلی تقدیر(شەرەفخان،١٣٧٧: ٣)  

بە گشتی مێژوو لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە واتە ئەو ڕەوتە هێڵییەکە بە ویستی خودا( مەشییەتی ئیلاهی)  و لە سەر ئەساسیوەعدی خودایی دەچیتە پێشەوە و هەر شتێک ڕووبدات بە ویستیخودایە و تەنانەت ئەوانەی خاوەن دەسەڵات و تاجی پاشایەتین بەویستی خودا بووە و مێژوو شتێک نیە جگە لە ئیرادە و ویستیخودا و سوژەی ئینسانی(مرۆڤایەتی) خاوەن رۆڵ و دەسەڵاتنییە بۆیە  لای شەرەفخان، مێژوو لە سەر بنەمای وەعدی خوداییدەچێتە پێشەوە و مێژوو وەک چەمکێکی ئیلاهیاتی پێناسەدەکرێت

٢-٣)ڕەوشتی مێژوونووسی شەرەفخان:

ئەم کتیبە دووبەشە، بەشی یەکەم سەبارەت بە مێژووی کورد وماڵە میرانی کوردە و خودی ئەم بەشەش لە یەک سەروتار و چواربەش بە نێوی «سەحێفە» پێک دێت . لە هەر سەحێفەیەک باس لەبەشێک لە دەسەڵاتدارانی کوردی دەکات بۆ وێنە سەحیفەی یەکەمتایبەتە بەو «دەسەڵاتدارانەی وا ئاڵای سەربەخۆییانبەرزکردووەتەوە و مێژوونووسان وەک پادشا و دەسەڵاتدارانیسەربەخۆ ناویان بردوون» و خۆی پێنچ بەشە. فەرمانڕەوایانیدیاربەکر وجەزیرە، فەرمانڕەوایانی دینەوەروشارەزوور(حەسنەوییە)، فەرمانڕەوایانی لوڕی گەورە ( فەزلەوییە)و هەروەها فەرمانڕەوایانی لوڕی بچووک،پادشاکانیمیسر و شام(بنەماڵەی ئەیوەبیەکان)بەشی دووەمی کتێبەکە بەنێوی «خاتەمە» تەرخانکراوە بۆ مێژووی پاشاکانی عوسمانی وئێران و توران.

سەرچاوەی شەرەفخان جیا لە هەندێ کتێبی مێژوویی وەکئەوەی خۆی ئاماژەی پێداون و بە وتەی خۆی «مێژوویعەجمان»، قسەی پیرەپیاوانی ڕاست بێژ، بیستن و بینیی خۆیگرنگترین سەڕچاوەکانی مێژوونووس بوونە(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨) بۆ  نموونە (وێنە)لە کاتی باسکردن لە بنەماڵەی ئەردەلاندەنووسێت«: بە تەواتر گەیشتوە و هەندێکیش خۆم بینیوومە(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٣) واتە لە مێژوونووسی و بە واتاییەکگێڕانەوەی ڕووداوەکان پشت  بە «تەواتر» کە چەمکێکی ئاینیە ولە حەدیس باسی دەکرێت دەبستێت و هەر وەها لە کاتیباسکردن لە منداڵانی «کڵۆڵ» میری ئەردەڵان دەنووسێت:« لاینووسەر ڕاست نەبووەوە و لە کەسێکی خاوەن متمانە شتێکمنەبیست کە جێگەی متمانە و ڕەزامەندی بێت بۆیە بە ناچاری وتەساموحەوە وازم لێ هینا»(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٣) واتە جیا لەسەرچاوی نووسین واتە کتێبە مێژووییەکان، بۆ نووسینیڕووداوەکان پشت بە «تەواتر» و ڕەوایەتی کەسانی خاوەن متمانەو بینینێ خۆی دەبستێت.

بەم وەسفە دەکرێت بڵێن ڕەوشتی ئەم درێژەی ڕەوشتیمێژوونووسانی سونەتی و بە واتاییەک نووسێنەوەی ڕووداویسیاسی و عەسکەریە و تەنیا جیاوازی شەرەفخان لەو سونەتەپێشووە دوو شتە، یەکەم لە باسی بەدلیس جیاواز لە ناوچەکانیدیکە وەک زێدی خۆی هەندێ ئاماژەی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی وئایینیش دەکات و بە واتاییەک هەندێ وردکاری سەیر باس دەکات(شەرەفخان،١٣٧٧: ٣٦٠-٣٣٤) کە ڕەنگە بکرێت بڵێین زۆردەگەمەنە و دووەم باسی کورد و کۆمەڵگەی کوردی لە پێشەکیشەرەفنامە، لەم ڕوەوە دەکرێت بڵێین رەوشتت و روانگەیمێژوونووسی شەرەفخان  تا ڕادەیەک جیاواز دەکات لەمێژوونووسانی پێشوو و تەنانەت مێژوونووسی خودیشەرەفنامەش. پێویست بە ئاماژەیە پێشەکی شەرەفنامە پاشخۆدی شەرەفنامە نووسراوە و بە واتاییەک دەکرێت بڵێین پێشەکیشەرەفنامە خوێندنەوەیەکی شەرەفخانە  لە  میژووی کورد وکۆمەڵگەی کوردی.

شەرەفخان لە پێشەکی شەرەفنامە بە ڕوانگەیەکی ڕخنەگرانە وتەنانەت فەرهەنگی پرسی کورد دەخاتە بەر باس و هەندێ جارئیتر لەو ڕوانگە مەشییەت (چارەنووس)خوازانە دەرباز دەبێتوئەمە تەواو پێچەوانەی ڕوانگە و ڕەوشتی مێژوونووسی سونەتی وتەنانەت نێوەرۆکی خۆدی شەرەفنامەیە.

بە گشتی دەکرێت بڵێیین ئەو پێشەکییە وەک بەشێک لە شەرەفنامەڕاستە پاش کۆتایی شەرەفنامە نووسراوە بەس وەک بەشێک لەشەرەفنامە دابڕانە لەو نەرێتە مێژووییە کە تەنیا باسی سیاسی وعەسکەری دەکرێت و ئەولەویەت بە بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان دەداتو  هەموو شتێک وەک  ویست و مەشییەتی خودایی تەعبیر وپێناسە دەکات. لەم پێشەکییە گرنگی بە مێژووی کۆمەڵایەتی وفەرهەنگی دەدرێت و ئیتر هەندێ جار لە بازنەی ئیلایهاتیمێژوویی و مەشییەت گرایی دەرباز دەبێت و فەکتەر و سوژەیئینسانی(مرۆڤایەتی) وەک هۆکار پێناسە و تەماشا دەکرێت.

بەم وەسفە ئەم پێشەکییە جیا لەوەی دەکرێت وەک دەسپێکێ بۆڕەخنەگرتنی خۆماڵی و ناوەکی کۆمەڵگەی کوردی وئینسانی(مرۆڤایەتی) کوردی پێناسە بکرێت تەنانەت بە بەراورد لەگەڵ مێژوونووسانی هاوچەرخ و  پێش خۆی و تەنانەت خۆدیشەرەفنامەش– گەر بکرێت ئەم پێشەکییە جیا لە خۆدی شەرەفنامەپێناسە و تەماشا بکرێت– دابڕانێکە لەو سونەتە باوە کە سوژەیئینسانی و توێژێنەوە و هۆکاری عەقڵانی کەمترین ڕۆڵ و پێگەیانهەبوو و هەموو شتێک لە سەر بنەمای مەشییەت و تەقدیر(چارەنووس)و تەواتر و متمانە و بینین دانرابوو و خاڵی گرنگ ترئەوەی ئەو سونەتە و مێژوونووسانی ئەو سونەتە خاوەن ڕەوشتیتایبەت و زانستی نەبوون، چوونکە ڕەوشت ئەندیشەی نوێپێویستە و لەو سونەتە پێشووە کە پێشچوونی ڕەوتی مێژوو وەکویستی خوا تەعبیر دەکات شوێنێک بۆ نەندیشەی نوێ و دژەباونەبوو.

٣)کورد لە نیگای شەرەفخانەوە:

کورد لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە بریتییە لەو هۆزانەی کە «شێوەیئاخافتن و هێندێک ئاکار و داب و دەستوور و هەڵس و کەوتیانلێک جیاوازە» وچوار بەشن:«یەکەم کرمانج،دووەم: لوڕ، سێهەم: کەڵهوڕ و چوارەم:گۆران»(بدلیسی،٢٠٠٦ : ٢١ )  بە واتاییەککورد واتە ئەو چوار هۆزە کە لە میژە لە  وڵاتیک بە نێویکوردستان دەژین کە  سنووری لە «لە سەر لێواری دەریایهورمزەوە– کە لە سەر کەناری دەریای هیند هەڵکەوتووە– دەسپێدەکا و لەوێوە بە خەتێکی ڕاست دەکشێ و دێت هەتا لەمەڵبەندی مەلاتیە و مەرعش دەبرێتەوە. وڵاتی فارس و عیراقیعەجەم و ئازەربایجان و ئەرمەنستانی گەورە دەکەونە لایباکووری ئەو خەتەوە. عیراقی عارەب و مووسڵ و دیاربەکر دەبنەباشووری ئەو سنوورە. سەرەڕای ئەوەش زۆر و زەوەند بە هۆز وتیرەکانی کورد لەو پەڕی مەڵبەندی ڕۆژهەڵاتەوە دایانگرتووە تێیدابڵاو بوونەتەوە و ئەو سەریان گەییوەتە ئەو پەڕی مەڵبەندیخۆرنشین»(بدلیسی،٢٠٠٦ : ٢-٢١ )

لای شەرەفخان کورد چوار تایفەی سەرەکییە کە لە باری زمانی ودابونەرێت و هەڵسوکەوتەوە هەندێ جیاوازیان هەیە و ئەمانە لەوڵاتێکی پان و بەرێن بە نێوی کوردستان نیشتەجێن و ڕەگەز وڕەچەلەکیان دیار نییە و بەس خودا شارەزای سەرەکی ڕەگەز وڕەچەڵەکی کوردە (شەرەفخان،١٣٧٧: ٣) و ئەو مرۆڤانەی کە بەناوی کورد و لە وڵاتی کوردستان دەژین و کۆمەڵگەی کوردیپێکدێنن لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە هەڵگری ئەم تایبەتمەندیانەن کەلێرەدا ئاماژەیان پێ دەدەین.

٣-١)کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی دینی و مەزهەبییە:

شەرەفخان پێوایە کۆمەڵگەی کوردی کۆمەلگەیەکی دینی و ئایینیەو لە سەر بەرێوەبردنی کاروباری ئایینی زۆر سوورن و لە خزمەتئایین و پیاوانی ئاینی و مەلاکان هەمیشە ئامادە و لارەملن « زۆربەی کوردەکان سوننی مەزەبن و لە سەر شۆپی ئیمامیشافعی دەڕون و لە سەر بەجێهێنانی رێوشوێنی خۆیان زۆرسوورن و سەریان بچێ نوێژیان ناچێ و لە چوونە حەج وزەکاتداندا هیچ لام و جومیان نیە و بۆ پێکهێنانی هەموو ئەرکیسەرشانیان– لە مەڕ ئاینیەوە– هەتا بڵێی  چالاک و ئامادەن و لەڕووی فەرمانی مەلایاندا لارە ملن و چیان پێ بسپێرن بە موو لێی(لا)نادەن. خزم و یارانی پێغەمبەریشیان زۆر خۆشگەرەکە»(بدلیسی،٢٠٠٦ : ٣-٢٢ )

جیا لە شافیعی بوونی زۆربەی کورد تەنیا باس لە کوردانی ئیزدیدەکات و دەنووسێت: «هێندێک هۆز و تیرەی کورد کەوتوونە ئالیمووسڵ و شامەوە– وەک داسنی و خاڵدی و پەسیان و بڕێکێش لەمەحموددی و دونبوڵیەکان، ئیزەدیین و لە دەستە و بەستەی شێخعەسی کوری موسافێرن کە سەر پە پاشاکانی زەنجیرەیمەڕوانی بووە (هەمان:٢٣)هەڵبەت وەک «تایفەی ناپەسەند»( بدلیسی، ١٣٤٣: ١٥٦ ) کە «رێگەی ناراستیانهەڵبژاردووە»(هەمان: ٣٤١) و خاوەن «بڕوای بەتاڵ»نپێناسەیان دەکات(هەمان: ٢٦)

لەوانەیە بە هۆی دەمارگرژی ئایینی شەرەفخان کە بۆ ئایینیسونە و بە تایبەت شافیعی هەبوویە باسی لە کوردانی یارسان وتەنانەت کوردانی شیعەی نەکردبێت. بەس بەگشتی کۆمەڵگەیکوردی وەک کۆمەڵگەیەکی دینی و ئایینی پێناسە دەکات کەئەولەوییەتی سەرەکی بۆ ئەو کۆمەڵگەیە بەجێهێنانی رێوڕەسمیدینی و ئاینییە.

٣-٢) غیابی ئەندیشەی یەکگرتن و ویستی یەکترکوژی:

شەرەفخان پێوایە کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی پەرتەوازە وسەرەڕوو(سەرەڕۆ) و سەیرە، لەم کۆمەڵگەیە کەس بە قسەی کەسناکات و قەت پشتی یەکدی ناگرن و شتێک بە نێوی یەکگرتنبوونی نییە و هەرکەسەو تەنیا خۆی بە باش و بەرز دەزانێت وتەنیا لە بازنەی تەنگی «عەشرەتدا» هەندێ جار یەکبوون مانایهەیە و  هەڵبەت بە گشتی تەنیا لە سەر وشەی «تەوحید»یش یەکدەگرن و لەم بارەوە دەنووسیت:« بە قسەی یەک ناکەن ویەکیێتییان  نییە،کەسیان بۆ کەسیان ناچەمینی و بۆ یەکتر نایەنەبەرکەمەند و هەر وەک تاکە تاکە هەر کەسەو بیر لە سەربەرزیخۆی دەکاتەوە، بە تێکڕایی بیر لە سەر بڵیندی تێکڕایی ناکەن وپشتی یەکتری ناگرن و نابنە یەک، دەربارەی ئەم ئاکارەنالەبارەیانەوە مامۆستاس زانا مەلا سەعدەدین کە فێرکاریسوڵتان مرادخانی خوالێخۆشبووە لە ناو مێژووە تورکیەکەیدا – کە بۆ عوسمانیانی داناوە– لە مەڕ کوردیشەوە دواوە و دەڵێ: هەموو کوردێک بۆ خۆی سەربەخۆیە و ئاڵای ملهۆری و زۆرداریبەرزکردوتەوە و لە ناو ئەو شاخ و کێوانەدا بە سەربەستی دەژین. ئەگەر سەرنج بدەیە باری یەکدیگیری و هاوبیری و هاوکارییانەوە، تەنیا لە شادەو ئێماندا( وشەی تەوحید) لە هیچ شتێکیی دیکەدایەکتر ناگرنەوە»(بدلیسی،٢٠٠٦ : ٦-٥٢ )

هەر لەمبارەوە لە باسی «ئیدریس بەدلیسی» و کۆکردنەوەیسەرۆکە کوردەکان بە پێشنیاری خۆی و لە زمانی ئیدریسبەدلیسی دەڵێت: «کە ئاڵای بەڕێزی سوڵتان لە تەوریزەوە بۆ لایڕۆم ڕووی وەرگێڕا، حەکیم ئیدریس بە سوڵتانی خاوەن شکۆیپێشنیار کرد کە میرەکانی کوردستان لە بەزەیی شاهانەتانچاوەنێڕن، وڵگەی باو و باپیرانیان پێ ببەخشێ و یەکێکێشیانهەرلە خۆیان بۆ بکەی بە سەرداری گشتی و بە تیکڕایی هێرشبەرنە سەر قەرەخان و لو دیاربەکری دەرپەڕێنن. سوڵتانی هەموودونیاگر لە وەرامیاندا فەرموویان هەر کام لە میر و مەزنانەیکوردستانێ بۆ میری میران دەسی دەدا با بۆ خۆیان ناودێریکەن و دابنڕێ و میرە کوردەکانی تریش دەژێر فەرمانی ئەودا بنو کۆشش بکەن قزڵباش لە ناوبرن. حەکیم ئیدریس جوابی داوەکە ئەوانە زۆربەیان هێند خۆپەرستن[ فەرەبوونی لە زاتیاندایە] هیچیان سەراین بۆ ئەوەی تر ناچەمێنێ و ئەگەر تۆ چاوت لەوە بێکە قزڵباش لە ناو ڤەری، واباشترە نۆکەرێکی بەر بارگای دونیاپەنا ]لەی پێ بسپێردرێ تا سەردارە کوردەکانیش زوو بێنە بەرفەرمانی»(شەرەفنامە،٢٠٠٦ : ٥٢٤)

کەواتە لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە نەبوونی یەکرێزی و یەکتر قبووڵنەکردن بۆتە هۆی ئەوەی کورد بەردەوام خەرێکی یەکتر کوشتن وشەڕی یەکتر کوژی و یەکتر سرێنەوە بن و پرسی یەکتر کوشتنئەوندە زق و زاڵە کە بە وتەی شەرەفخان، کورد سەرەڕای زاو وزێ زۆر چۆنکە بەردەوام خەرێکی شەڕی یەکتر کوشتننە ئێترجەماوەریان فرە نابێت و لەمبارەوە دەڵێت:« کورد بە پێ سونەتیپێغەمبەر چوار ژن دێنن و چوار کەنیزیشی دەخەنە سەر و بەویستی خودا دەبنە خاوەنی مناڵی زۆر. ئەگەر یەکتریاننەدەکوشت، گرانی نە تەنیا لە ئێران بەڵکۆ ئەکەوتە هەموو جیهان» (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٨ )

دیارە شەرەفخان بە وردی بە چەند خاڵی سەرەکی لێرەدا ئاماژەدەکات. یەکەم یەکتر کوژی، دووەم نەبوونی عەقڵانییەت و سیهەمنەبوونی یەکڕێزی و لەم سێ خاڵە دەیەوێت بڵێیت لە نەبوونیعەقڵانییەتدا کورد لە باتی یەکرێزی خەریکی یەکترکوژی و بەواتاییەک براکوژی و خۆکوژییە.

٣-٣)ڕێگەنەدان بۆ دامەزرانی دەسەڵاتی کوردی:

شەرەفخان پێیوایە کورد زۆر پەرتەوازەیە و کەس بە قسەی کەسناکات و هەریەکەو بانگەشەی سەربەخۆیی دەکات و بۆیە بەردەواملە ناوخۆدا خەرێکی شەڕی براکوژی و یەکترکوژییە و ئەمە وای لەکۆمەڵگەی کوردی کردوە قەت رێگە بۆ دروست بوونی دەسەڵاتیکوردی نەدات و قەت نەتوانێت ببێتە خاوەن پادشا و میرێک کەدەسەڵاتی بە سەر هەموو کوردەوە هەبێت و دەرنجامی ئەمدیاردەیە ئەوەیە کۆمەڵگە کوردی زۆرتر ویستی بەرەوو خوێنڕشتنو بێ ڕەحمی بچێت و لەمبارەوە دەنووسێت:« لە نێوان کوردانداچۆنکە دەسەڵاتدار و پادشایەکی خاوەن قسە و دەنگ و فەرماننیە زۆربەیان بێ ڕەحم و خوێنرێژ، چاونەترسن بەو جۆرەی کەوابە کەمترین تاوانێک خراپی زۆر دەکەن». (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٧ ) و تەنانەت بێ بەهرەن لەو هونەرانەی وا نزیکیان دەکاتەوە لەدەسەڵات «کورد و زانایانی کورد لەو زانست و هونەرانەی کەزانین و فیربوونیان دەرگای شاکانیان بە ڕوودا دەکاتەوە ودەتوانن بگەن بە پلە و پایەی باش بێ بەهرەن»(بدلیسی.١٣٧٧ : ١٥ )

لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە نەبوونی سەرۆکێک کە هەموو کوردقبووڵی بکات و سەرۆکی هەموو کورد بێت و بەواتاییەکڕێگەنەدانی کورد بەوەی خاوەن یەک سەرۆک بن بۆتە هۆیپەرتەوازەیی و خوێنرێژی و توندوتێژی لە ئاست یەکدی و تەنانەتیەکترکوژی و ئەم دیاردەیە لای شەرەفخان بەرهەمی غیابیعەقڵانییەتە لە کۆمەڵگەی کوردی و لای ئینسانی کورد. غیابیبیرکردنەوە و عەقڵانییەت وای لە ئینسانی کورد و کۆمەڵگەیکوردی کردوە خەرێکی قسەی زل و بێ مانا و خۆباییانە وناعەقڵانی ببن و بەم هۆیەوەش زۆر جار لە ئاست داگیرکەر ودوژمن تووشی شکست ببن(بدلیسی.١٣٧٧ : ٤٣٢ )

٣-٢)غیابی عەقڵانییەت لە کۆمەڵگەی کوردی:

شەرەفخان لەو بڕوایەدایە بیرکردنەوە و عەقلانیەت لە کۆمەڵگەیکوردی پێگە و جێگەی نیە و مرۆڤی کورد گرنگی بە پرسیبیرکردنەوە نادات و دروشمی «کەسێک بیر لە دوارۆژ بکاتەوەترسەنۆک دەبێت» بوەتە بەشێک لە سونەت و نەریت کۆمەڵگەیکوردی و شەرەفخان لەمبارە دەڵێت:« بە پێ من تفکر فی العواقبلم یشجع لە زۆربەی کارەکانی ئەم دونیا و هەروەها کاری گەورەو مامەڵەکان بیر لە دوارۆژ ناکەنەوە»(بدلیسی.١٣٧٧ : ١٤) خاڵی گرنگ لەم نێوانەدا ئەوەیە ئەمە بوەتە هۆی ئەوەی کەئازایەتی ببێتە باشترین تایبەتمەندی مرۆڤی کورد و تا ئەو جێگەیەبایەخ و گرنگی پێبەدەن کە حەز لە  ناوونیشانی جەردەیی لە باتیخاوەن بیرو عەقڵ بکەنەوە«زۆربەی کوردەکان ئازا، بوێر، جوامێرو مێرخاس و بە فیز و دەمارن، تا ئەو ڕادەیە لەو پەری ئازایەتی وبوێری و بەغیرەتی بە خۆیان دەڵێن دز و جەردە» (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٤ )

کەواتە غیابی بیرکردنەوە لە کۆمەلگەی کوردی لە ڕوانگەیشەرەفخانەوە بۆتە هۆی ئەوەی کە کورد خاوەن بەرنامە بۆ دوارۆژنەبێت و بیری لە سازکردنی داهاتووی نەکات و تەنیا بیر لەئازایەتی و شەڕ بکاتەوە و بەردەوامیش شکست ئەزمە بکات.

بە گشتی کۆمەڵگەی کوردی لە نیگای شەرەفخانەوە کۆمەڵگەیەکەکە کەمترین بایەخ بۆ عەقڵ و بیرکردنەوە دادەنێت، کۆمەڵگەیەکیچەند پارچە و لێکترازاوە و زۆرتر سەرقاڵی توندوتیژی وخۆکوشتنە بۆیە نەیتوانیوە قەت ببێتە خاوەن دەسەڵاتی کوردی و هەروەها نە توانیوە یەکڕیزی بپارێزێت و تەنانەت  بیر لە یەکڕیزیبۆ دانانی یەک کەس وەک سەرۆکی خۆیان بکەنەوە تا ئیترتووشی شکست و یەکترکوژی و خوێنرێژی نەبن.

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین شەرەفخان لە بازنەی ڕوانگەیمەشییەتخوازانەی شەرەفنامە لەم پێشەکییە تا ڕادەیەک دەربازدەبێت و ئاماژە بە سوژەی ئینسانی و بە واتاییەک مرۆڤی کوردوەک هۆکاری دواکەوتەیی و پەرتەوازەیی کۆمەڵگەی کوردی دەکاتو پێوایە نەبوونی یەکڕیزی بوەتە هۆی کوردکوژی  ویەکترکۆژی وکورد کوژیش بوەتە هۆی پەرەرسەندنی توند وتێژی و یەکتر قبوڵنەکردن و بە واتاییەک ڕق و کینەی ناوخۆیی و ئەمە خۆی لە خۆیدارێگرە بۆ دامەزرانی دەسەڵاتی کوردی و سەرهەڵدانی  یەکسەرۆک لە نێوام کورداندا و هۆکاری سەرەکی ئەم خەسارەشغیابی عەقڵانییەت و بیرکردنەوەیە لە کۆمەڵگەی کوردی.

ئەنجام:

شەرەفنامە واتە مێژووی بنەماڵە خاوەن دەسەڵاتدارەکانیکوردستان، سەرەتای دەسپێکردنی رەوتی مێژوونووسی کورد وکوردستانە کە لە سەردەمی سەفەوییەدا سەری هەڵداوە و گوتاریزاڵی سەردەمی سەفەوییە لە سەر روانگە و رەوشت و تەنانەتزمانی شەرەفنامەش کاریگەری هەبووە.

روانگەی شەرەفخان لە سەر مێژوو و مێژوونووسی درێژەیهەمان سونەتی پێشووی میژوونووسانە کە لە سەر بنەمایمەشییەت و ئیرادە یەزدان و وەعدی خوایی بۆ رزگاری ئینساندامەزراوە، بەس پێشەکی شەرەفنامە کە پێدەچیت پاششەرەفنامە نووسرابێت و بەرهەمی خوێندنەوەی مێژوویکوردستان و شەرەفنامە بێت  دەکرێت وەک دابڕانێک لەو سونەتەپێشووە تەماشا بکرێت.

شەرەفخان لە پێشەکی شەرەفنامە بۆ یەکمجار لە باتی ئیرادە وویست یەزدان ئەولەویەت بە  ئیرادەی ئینسان و هۆکاری ئینسانیئەدات و بە واتاییەک لە باتی ویستی یەزدان باس لە هۆکاریئینسان کوردی دەکات و فەکتۆری کوردی وەک هۆکاریپەرتەوازەیی و نەبوونی دەسەڵاتی کوردی  لە باتی ویست ومەشییەتی خوایی پێناسە دەکات.

جیا لەوە دەکرێت ئەم روانگەیە وەک سەرەتای دابڕان لەو سونەتەزاڵەی سەردەمی شەرەفخان و تەنانەت پاش خۆی پێناسە بکرێتو پێدەچێت بکرێت وەک سەرەتای خوێندنەوەی خۆماڵیکۆمەڵگەی کوردی بە پێ فەکتی مێژوویی تەماشا بکرێت و ئەمخاڵانە وا دەکات شەرەفنامە تا رادەیەک وەک بەرهەمێکی جیاوازلە مێژوونووسانی سونەتی  پێناسە بکرێت کە روانگەی رخنەگرانەو عەقڵانی بۆ کۆمەڵگەی کوردی هەبووە.

لە روانگەی شەرەفخانەوە کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵەگەیەکیپەرتەوازە و بێ سەرۆکە کە خۆدی ئەمە بوەتە هۆی ئەوەیتوندوتێژی و کوردکوژی و یەکترکوژی تێدا باو ببێت و لە لایشەرەفخان هۆکاری سەرەکی ئەم دوخە غیابی عەقلانییەت وبیرنەکردنەوەیە و ئەمە واتە یەکەم خوێندنەوە بۆ کۆمەلگەی کوردیبە پێ فەکتی مێژوویی لە لایان مێژوونووسێکی سەردەمیسەفەوییە کە لە ژێر کاریگەری گوتاری سونەتی و بڕوامەند بەئامادەبوونی ویست و مەشییەتی خوایی لە رەوت و جوڵەیمێژوودایە و ئەم روانگەیە دەتوانی وەک سەرەتای شێوازیخوێندنەوەی عەقڵانی کۆمەڵگەی کوردی و هەروەها  وەکسەرەتای سونەت و روانگەیەکی نوێ تەعبیر بکرێت.

تێبینی:

بە بۆنەی ئەوەی مامۆستا هەژاری رەحمەتی لە هەندێ جێگەدا کەشەرەفخان بە شەفافیەت رخنەی لە کورد گرتووە وەری نەگێڕاوەتەوە  وتەنانەت بە پێچەوانەوە وەرگێڕانی کردوە لێرەوە من ناچار بە کەڵک وەرگرتنلە هەم شەرەفنامە کوردی هەژار و هەمیش نوسخە فارسیەکەی بووم وهەندێ جاریش دوو نوسخەی فارسی، بۆیە رفڕنسەکان جیاوازەن.

سەرچاوەکان:

بەشی فارسی:

آرام، محمد باقر(١٣٨٦) اندیشە تاریخنگاری عصر صفویە، تهران. امیرکبیر.

آژند،یعقوب(١٣٨٠) تاریخنگاری در ایران، تهران.گسترە

بدلیسی، شەرەفخان(١٣٧٧) شرفنامە، بە اهتمام ولادیمیرزرنوف. تهران،اساطیر.

بدلیسی، شەرەفخان(١٣٤٣) شرفنامە، با مقدمە محمدعباسی.تهران،موسسە مطبوعات علمی

روزنتال،فرانتس(١٣٦٦) تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمەاسداللە آزاد، مشهد.آستان رضوی

سواقب،جهانبخش(١٣٨٠) تاریخنگاری عصر صفویە،شیراز.نوید

طباطبایی، سید جواد(١٣٨٢)دیباچەایی بر نظریە انحطاط درایران،تهران. نگاە معاصر

لوویت، کارل(١٣٩٦)معنا در تاریخ، ترجمە سعید ناصری وزانیار ابراهیمی،تهران، علمی و فرهنگی

وتاری فارسی:

آدمیت، فریدون(١٣٤٦) انحطاط تاریخنگاری در ایران، سخن، سال ١٧. شمارە ١

حسن زادە،اسماعیل(١٣٨٨) بینش و روش در تاریخ نگاریعتبی، فصلنامە علمی–پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری. دانشگاە الزهرا. سال نوزدهم. دورە جدید. شمارە ٣.پیاپی٨٠.صص. ٩٢-٦٠

شافعی. کیوان(١٣٨٢) میزان بازتاب اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مزهبی در شرفنامە بدلیسی.فصلنامە فرهنگی،ادبیو اجتماعی زریبار. مریوان، دورە جدید، سال هفدهم.شمارە٢-٨١، صص ١٩٧-١٨٥

قەدیمی قیداری. عەباس(١٣٨٨) تاریخنگاری محلی کردستان وظهور نخستین تاریخنگار زن در ایران. پژوهشهای تاریخی، دانشکدە ادبیات و علوم انسانی اصفهان، سال ٤٥، دورە جدید، شمارە ١. صص ١٢٨-١١٣

سواقب، جهانبخش(١٣٩٢) بررسی جایگاە و مولفەهای تاریخنویسی محلی عصر صفویە، دو فصلنامە پژوهشنامە تاریخ هایمحلی ایران، سال اول،شمارە دوم، بهار و تابستان ٩٢،صص٢٩-٥

بەشی کوردی:

بدلیسی،شەرەفخان(٢٠٠٦) شەرەفنامە،وەرگیڕانیهەژار،هەولێر.ئاراس.

بدلیسی، شەرەفخان(٢٠٠٧) شەرەفنامە شەرەفخانی بدلیسی. مێژووی میرانی خانەدانی عوسمانی و پادشایانیئێران و توورانی هاوچەرخیان، بەرگی دووەم،وەرگێڕاویسەلاحەدین ئاشتی،سلێمانی.ژین

سوڵتانی، ئەنوەر(٢٠٠٥) دووذەیلی شەرەفنامە بتیلسی، سلێمانی، ژین

————(١٩٩٧) دەستنووسی شەرەفنامە بەتلیسی لەکتێبخانەکانی جیهان، سوئد. نەرزان.

یوسف، عبدالرقیب(٢٠٠٥) تابلۆکانی شەرەفنامە.سلێمانی، ژین

Abstract:

By writing Sharafnama, Sharaf Khān Bidlīsī began to write Kurdish history in the last years of the sixteenth century. Sharafnama includes the history of the powerful Kurdish families during Abbasi Caliph era to the end of 1596-7, namely the beginning of the Safavid dynasty.

Sharafnama is mainly the continuous of the same method of historiography which is the political, military, and familial historiographical. However, regarding Kurdish people and Kurdish society, its introduction can partially distinguish this historical writing from its past and contemporary historical writings and it can be considered as a separation from that historiographical method.

This essay attempts to explore the characteristics of Kurdish society and its people from the perspective of this historian after revealing Sharaf Khān’s view of the history and his method of historiography.

The present essay unravels, from Sharaf Khān’s perspective, that being religious, the lack of rationality and uniting thought, dissension, the will to kill each other, thinking about future, stressing the importance of the courage and the prevention of establishing Kurdish government are the most important features of Kurdish people and Kurdish society which are explored in terms of discourse analysis.

Key Words:

Kurdish Historiography; Sharaf Khān; Kurdish Society; Discourse Analysis.