عبد الله الطحاوي
ساڵی 1948 جۆرج ماكلوین یه‌كه‌م گه‌نجی ره‌شپێستی ئه‌مریكی بوو پێوه‌ندی به زانكۆی ئوكلاهوما كرد، یه‌كه‌م قوتابی به‌ره‌گه‌ز ئه‌فریقی بوو بچێته ئه‌و زانكۆیه، قانوونی جیاوازی ره‌گه‌زی قوتابیانی سپی پێستی له ره‌ش پێست جیا ده‌كرده‌وه، به‌ڵام ئه‌و قوتابیه هه‌وڵی دا تا چووه زانكۆ، زانكۆی (wc) و شوێنی خواردنی بۆ جیا كردبۆوه، له گۆشه‌یه‌ك دوور له هۆڵی وانه خوێندن بوو بۆ ئه‌وه‌ی تیڵكه‌ڵی قوتابیانی تر نه‌بێت، ئه‌مه‌وای له ماكلوین كرد ببێت به پێشه‌نگی دژایه‌تی كردنی جیاوازی ره‌گه‌زی له زانست و فێركردن له كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریكی.
به‌ڵام دوور له ویلایه‌تی ئوكلاهوما و ته‌نگه‌فه‌سی مه‌عریفی، نه‌ك ئه‌وه‌ش به‌ڵكو بوونیان له‌و وڵاته رووبوه‌ڕووی ته‌نگ پێهه‌ڵچنین بوویه‌وه، ئه‌مه به‌ر له‌و رۆژگاره‌ی تر ناونرا جۆرج فلۆید له سه‌ر ده‌ستی پۆلیسێكی سپی پێستی ئه‌مریكی، ده‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ سه‌دان ساڵ بۆ ویلایه‌تی مه‌كه‌ی موكه‌ڕه‌مه، هه‌روه‌ك فاكهانی (ت 272هـ) له كتێبی “أخبارمكة” باسی كردوه، والیه‌كان له زه‌مه‌نی به‌نی ئومه‌یه فه‌رمانیان ده‌كرد بانگ بكرێت: ئاگاداربن ته‌نیا عه‌تائی بنی ئه‌بو ره‌با (ت 115 ك).
عه‌تاء به‌نده‌یه‌كی ره‌شپ پێست بوو لای ئافره‌تێك له مه‌كه، به‌ڵام بوو به گه‌وره‌ی زانایانی حیجاز، خه‌تیبی به‌غدادی(ت 463هـ) له كتێبی ” الفقيه والمتفقه” ده‌گێڕێته‌وه، كه ده‌ڵێت: خه‌لیفه‌ی ئه‌مه‌وی سوله‌یمانی كوڕی عه‌بدوله‌مه‌لیك(ت 95هـ) هاته لای ئه‌و “زانا ره‌شه” هه‌ردوو كوڕه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ بوو، عه‌تاء رووی خۆی لێوه‌رگێڕا خه‌ڵك به‌رده‌وام پرسیاری حه‌جیان لێی ده‌كرد، پاشان سولێمان به كوڕه‌كه‌ی گوت: كه‌مته‌رخه‌م مه‌به له فێربوونی زانست، من ملكه‌چی خۆمان له به‌رده‌ستی ئه‌و به‌نده ره‌شه‌یه له بیر ناچێت.
ئه‌وه جیاوازیه‌كی زۆر گه‌وره‌یه له نێوان ئه‌و دوو هه‌ڵوێسته، كه ئه‌مه روون ده‌كاته‌وه رۆشنبیری ئیسلامی له لوتكه‌ی یه‌كسانی مرۆڤایه‌تی ئیسلام جیاوازیه‌كانی نه‌هێشتووه له نێوان ره‌گه‌ز و نه‌ته‌وه‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ پاراستنی جیاوازی و جۆری، ئیسلام سه‌ركه‌وتوو بووه له گۆڕانكاری له سه‌ر پێوه‌ره‌كانی نه‌ك سه‌ركردایه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌ی خێله‌كی عه‌ره‌بی، به‌ڵكو له سه‌ر پێوه‌ره‌كانی جیاوازی له نێوان پێوه‌ره‌كانی ناو رۆشنبیری جوو و مه‌سیحی و یۆنانی و فارسی، به جۆرێك بووه، كه زانایه‌كی به‌نده له ره‌گه‌زێكی تر خۆی دوور ده‌گرێت له فێركردنی فه‌رمانڕه‌وایه، پێوه‌ری گه‌وره‌یی ته‌زكیه‌ی رۆحی بوو، كه ئه‌مه حه‌قیقه‌تێكه ته‌نا خوای گه‌وره له رۆژی دوایی كه‌شفی ده‌كات.
ئه‌و بابه‌ته باس له هه‌ندێك رووڵی ره‌شپێسته‌كان و به‌شداریان له مێژووی ئیسلامی ده‌كات، هه‌وڵده‌دات ده‌رفه‌ت بۆ چه‌ند ده‌روازه‌یه‌ك بڕه‌خسێنێت لایه‌نه گه‌وره‌كانی زانایانی ره‌ش پێست و رۆڵی زاناستی و كۆشش و ئه‌ده‌ب و سیاسه‌تیان له به‌ره‌وه پێشبردنی بزووتنه‌وه‌ی موسڵمانان به درێژایی چه‌ندین سه‌ده بخاته ڕوو، له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ستكردنی ئه‌و رۆڵانه به ناوچه‌ی عه‌ره‌بی و رۆژهه‌ڵاتی ئیسلامی، كه ره‌شپێسته‌كان تێیدا “كه‌مینه” بووینه، كه جێی تێڕوانین و سه‌رسوڕمانه.
له نێوان دوو رشته‌به‌ند
زۆرینه‌ی پێشه‌نگانی موسڵمانانی سه‌ره‌تا له هه‌ژار و به‌نده‌كان بوو، ئه‌وه‌ش شتێكی سروشتیه له‌گه‌ڵ بانگه‌وازێك گه‌وره‌یی و ئه‌خلاقی مرۆی بكرێته قه‌چی كۆمه‌ڵایه‌تی و دارایی، ئه‌و ده‌رفه‌ته ئاماده بوو كه نه‌وه‌یه‌كی پاك له سته‌ملێكراوان له بیابانی عه‌ره‌بی، بۆ ئه‌وه‌ی ببن به پێشه‌نگی یانگه‌وازی ئایینی نوێ، دیارترینی ئه‌و كه‌سانه بیلالی كوڕی ره‌باح (ت 20هـ) بوو، بۆیه ئیمامی عومه‌ر ده‌ڵێت: گه‌وره‌مان ئه‌بوو به‌كر، گه‌وره‌مانی ئازاد كرد ــ مه‌به‌ستی بیلاله(صحيح البخاري). بیلال خواپه‌رستێكی گه‌وره‌بوو، وه‌ك ئه‌بوو نه‌عیمی ئه‌سفه‌هانی (ت 430هـ) له كتێبی “حلیة الأولیاء” وه‌سفی ده‌كات و ده‌ڵێت: وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت سوربوونی عومه‌ر بۆ به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی “گه‌وره‌مان” ده‌لاله‌تێكی روونه ده‌رباره‌ی ئه‌و به‌ها به‌رزه‌ی كه هاوكاری بووه.
بیلال خاون پێستێكی ره‌شبوو، نمونه‌ی جوڵه‌بوو، ئه‌و به‌هایه ره‌نگی دابۆوه، ئه‌و نمونه بوو له به‌رجه‌سته‌كردنی ئیمانه‌كه‌ی و قوربانی دانی، باشترین ده‌سته واژه بۆ ئه‌و بریتیه له‌وه‌ی هاوه‌ڵی پێغه‌مبه‌ری خوا بوو، پاشان خه‌لیفه‌كانی دوای پێغه‌مبه‌ر، بۆ هه‌ڵوێستی دانوستانی له‌گه‌ڵ رۆم له ساڵی 13ی كۆچی له كاتی گه‌مارۆی قه‌یسه‌ره‌كان له فه‌ڵه‌ستین كه ده‌كه‌وته شوێنه‌رانی دێرین نزیكه‌ی 37 كلیۆمه‌تر له باشووری حه‌یفا دوور بوو، به‌رجه‌سته‌ی جۆرێك له روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی به‌های كرد له نێوان رۆشنبیری ئیسلامی، كه په‌یامی ئیسلامی، ئه‌وه‌ی تر رۆشنبیری رۆم، نوێنه‌ری موسڵمانان پیاوێكی ره‌ش پێست، تا دونێ به‌نده بوو، به‌ڵام نوێنه‌ری رۆم كوڕی پادشای گه‌وره‌ی رۆم بوو، به بانگه‌وازێك بۆ دانووستان هاتووه، قه‌شه‌یه‌كی سپی پێستی گه‌وره هه‌ڵی گرتوه، كه ئه‌مه پوخته‌ی ناوه‌ندی رۆشنبیری مه‌سیحیه‌ته، خاچێكی له دووڕ دروست كراوی له‌ده‌ست بوو.
له كتێبی”فتوح الشام”ی واقدی (ت 207هـ) هاتووه هێرقه‌لی گه‌وره‌ی رۆم داوای داوای له قه‌شه‌یه‌كی خاوه‌ن پایه‌ی نه‌سڕانی كرد كه قه‌شه‌ی قه‌شه‌كان و زانایان بوو، پێی گوت: سواربه برۆ بۆلای ئه‌و هۆزه به جوانترین شێوه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكه، پێیان بڵێ كوڕی پادشا داوا ده‌كات، كه پاراوترین كه‌س و بوێرترین كه‌ستان بێت، له كه‌سانی ژێر ده‌سته‌ی عه‌ره‌ب نه‌بێت، قه‌شه‌كه سوار بوو تاگه‌یشته موسڵمانان، راوه‌ستا تا موسڵمانان گوێیان له قسه‌كانی بێت، په‌یامی گه‌وره‌كه‌یانی پێگه‌یاند، بیلال پێشی كه‌وت بۆلای عه‌مری كوڕی عاس (ت 43هـ) داوای لێكرد نوێنه‌رایه‌تی موسڵمانان بكات له دانوستان له‌گه‌ڵ سه‌كرده‌ی سوپای رۆم، وه‌ڵامی سه‌ركرده‌ی ئه‌وه‌ی بوو”بڕۆ پشت به‌خوا ببه‌سته، له قسه‌كردن مه‌یترسێنه، پاراوبه له وه‌ڵام، گه‌وره‌یی شه‌ریعه‌تی ئیسلامی ده‌رخه، بیلال گوتی: إن شاءالله چۆنت ده‌وێت وا ده‌بم.
واقیدی ده‌ڵێت: ئه‌و كاته‌ی بیلال له سه‌ربازگه‌ی موسڵمانان ده‌ركه‌وت قه‌شه سه‌یری كرد، گوتی: ئه‌وانه لێره‌ن، ئێمه داوام لێكردن قسه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ین، ئه‌وان به‌نده‌یه‌كیان نارد ئه‌وه‌ش له به‌ر به بچووك سه‌یركردنمانن، پاشان گوتی: ئه‌ی به‌نده به گه‌وره‌كه‌ت بڵێ: پادشا فه‌رمانڕه‌وای ئێوه‌ی ده‌وێت تا قسه‌ی له‌گه‌ڵ بۆ جۆره‌ی ده‌یه‌وێت، بیلال گوتی: ئه‌ی قه‌شه من بیلالم خزمه‌كاری پێغه‌مبه‌ر و بانگبێژی پێغه‌مبه‌رم، من ده‌سته‌وه‌ستان نیم له وه‌ڵامدانه‌وه‌ی هاوه‌ڵه‌كه‌ت، قه‌شه گوتی: له شوێنی خۆت بوه‌سته، تا بزانم پادشا چی فه‌رمانت پێ ده‌كات، قه‌شه گه‌ڕایه‌وه لای پادشا رووداوه‌كه‌ی بۆ باسكرد، پاشان گه‌ڕایه‌وه لای بیلال پێی گوت ئه‌ی ره‌ش پێست، ئێمه قسه له‌گه‌ڵ به‌نه‌ده‌كان ناكه‌ین با فه‌رمانڕه‌واكه‌ی فه‌رمانت پێ ده‌كات، ئه‌و بێت، بیلال به دڵشكاوی گه‌ڕایه‌وه.
پارێزگاری هه‌ژاران و بێ ده‌سه‌ڵاتان نمونه‌ی به‌رزی به‌ها تا‌زه‌كان بوون، ئه‌وه‌ش له یه‌كه‌م جه‌نگی به‌دری گه‌وره له ساڵی 2ی كۆچی ده‌ركه‌وت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه ره‌مزێكی دیاربوو له كاروانی ئیسلام ، پێگه‌ی ئازایه‌تی له ویژدانی موسڵمانان جێگه‌یه‌ی دیاری هه‌بوو.
یه‌كێكی تر له ره‌ش پێسته به‌شداره‌كان مه‌هجه‌عی (ت 2هـ) ی سه‌حابی بوو، كه خزمه‌تكاری عومه‌ری كوڕی خه‌تاب بوو به یه‌كه‌م كوژراو له پێناوی خوا له رۆژی به‌در، وه‌ك ئیمامی زه‌هه‌بی(ت 748هـ) له كتێبی “سير أعلام النبلاء” باسی كردووه.
هه‌روه‌ها هاوه‌ڵی پێغه‌مبه‌ر فارسی كوڕی میقدادی كوڕی ئه‌سوه‌د(ت 33هـ) كه زه‌هه‌بی له كتێبی “السیر” ده‌ڵێت: به‌نده‌یه‌كی ره‌ش پێست بوو، تاكه هاوه‌ڵ بوو ئه‌سپی پێ بوو، زه‌هه‌بی له عه‌لی خوای لێ رازی بێت گواستۆته‌وه كه ده‌ڵێ: شه‌وی به‌در بینیمان، ئه‌و رۆژه كه‌سمان ئه‌سپی پێ نه‌بوو ته‌نیا میقداد نه‌بێت، به‌شداری هه‌موو جه‌نگه‌كانی كرد، پێی ده‌گوترا”سوار ئه‌سپی پێغه‌مبه‌ری خوا.
پێوه‌ره نوێكان
ئه‌و بیروباوه‌ڕه شۆرشگێڕییه به‌ره‌وام بوو بۆ ئه‌و كۆمه‌ڵه پاكه، كه ئایینی تازه په‌روه‌رده‌ی ده‌كردن، له دوای ده‌ركه‌وتنی مانگی چوارده له نشتیمانێكی پیرۆز، هه‌موو هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ر له ره‌گه‌زی ره‌شی ئه‌فریقی نه‌بوون، هه‌ندێكیان عه‌ره‌بی بیابان بوون خاوه‌ن پێستێكی ڕه‌شبوون، دیارترینی ئه‌و كه‌سانه عوباده‌ی كوڕی سامتی خه‌زره‌جی (ت 34هـ) كه‌سێكی ره‌ش پێست بوو، نمونه‌ی هێنانه‌وه‌ی ئایینی تازه له زه‌وی میسڕی هه‌ڵوێستی بیلال بوو له شام” به‌ڵام ئه‌وجاره له‌گه‌ڵ موقه‌وقه‌سی پادشای گه‌وره‌ی قیبتی.
سه‌ركرده‌ی سوپای فه‌تحی میسڕ عه‌مری كوڕی عاسی به سه‌رۆكایه‌تی وه‌فدێك بۆ دانوستان له‌گه‌ڵ موقه‌وقه‌س، كاتێك عوباده چووه لای موقه‌وقه‌س، له به‌ر ره‌شی لێی ترسا، گوتیه: موسڵمانه‌كان ئه‌و ره‌شه‌م لێ دوورخه‌نه‌وه، با كه‌سێكی تر قسه‌م له‌گه‌ڵ بكات، سه‌رجه‌م موسڵمانه‌كان گوتیان: ئه‌وه له رووی بۆچوون و زانسته‌وه گه‌وره‌مانه، گه‌وره و باشترینمانه، پێش ئێمه خراوه، هه‌موومان بۆ قسه و بۆچوونه‌كانی ده‌گه‌ڕێینه‌وه، فه‌ڕمانڕه‌واكه‌مان فه‌رمانی پێكردووه، جگه له ئێمه، فه‌رمانی ئێمه‌یه ئه‌وه‌ی پێچه‌وانه‌ی بۆچون و قسه‌ی نه‌بین، موقه‌وقه‌س گوتی: چۆن رازی ده‌بن ئه‌و ره‌شه گه‌وره‌تان بێت، به‌ڵكو پێویسته ئه‌و له ئێوه بچووكتر بێت؟ گوتیان: نه‌خێر ئه‌گه‌رچی پیاوێكی ره‌شه، وه‌ك ده‌یبینی، به‌ڵام له روی شوێن و پێگه‌و عه‌قڵ و بۆچوون له ئێمه گه‌وره‌تره، بۆمان نیه نكۆڵێ له ره‌شت پێست بكه‌ین له ناوخۆمان. موقه‌وقه‌س گوتی: فه‌رموو: ئه‌ی ره‌ش به نه‌رمی قسه‌م له‌گه‌ڵ بكه، هه‌روه‌ك له كتێبی “فتوح مصر والمغرب” ئیمام ابن عبد الحكم (ت 257هـ)
ئه‌وه خاڵێكی جیاكه‌ره‌وه‌یه له نێوان رۆشنبیری جه‌نگ و به‌های فه‌تكردن، ئه‌وه یه‌ك خاڵه دوو هاوه‌ڵی ره‌ش پێست لێیه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه، ئه‌وانیش بیلال و عوباده‌ن، له كاتی گفتوگۆكردنیان له‌گه‌ڵ گه‌وره‌ی رۆم و قیبت، به‌رجه‌سته‌كردنی كرده‌یی موسڵمانان له‌و گوته‌یان بوو”ره‌شپێستی لای ئێمه نكۆڵی لێ ناكرێت”.
له سه‌ره‌تای ئیسلام، ره‌شپێسته‌كان له كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ینه له نزیكانی پێغه‌مبه‌ربوون، به ئه‌ندازه‌یه‌ك یارییه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیان له مزگه‌وتی پێغه‌مبه‌ر ده‌كرد، وه‌ك له “صحيح ابن حبان” هاتووه: زۆرێك له هاوه‌ڵه ره‌شپێسته‌كان به‌كاری گرنگ هه‌ڵسان له خزمه‌تكردنی ده‌وڵه‌تی تازه دروستبوو، له‌وانه ره‌باحی مه‌ولای پێغه‌مبه‌رصلی الله علیه وسلم، كه گه‌یشته پله‌یه‌كی زۆر گه‌وره، ئه‌ویش كاری ده‌رگاوانی پێغه‌مبه‌ر بوو صلی الله علیه وسلم، ئیبن عه‌بدولبه‌ڕ(ت 463هـ) له “الاستيعاب في معرفة الأصحاب” ده‌ڵێت: ره‌باح كه‌سێكی ره‌شپێست بوو، پێغه‌مبه‌ر هه‌ندێك جار مۆڵه‌تی ده‌دا به ته‌نیا لای پێغه‌مبه‌ر بێت، ئیبن ئه‌سیر (ت 630هـ) له “أُسْد الغابة” باس له‌وه ده‌كات” مۆڵه‌تی بۆ عومه‌ری كوڕی خه‌تاب له پێغه‌مبه‌ر وه‌رگرتووه، هه‌روه‌ها جوله‌بیب كه پێغه‌مبه‌ر له كاتی شه‌هیدی بوونی فه‌رمووی” حه‌وتی كوشت، پاشان كوشتیان، ئه‌و له‌منه من له‌وم، ئه‌و له‌منه و من له‌وم، (صحيح البخاري). به‌هه‌مان شێوه زانای گه‌وره سالم مه‌ولی ئه‌بوو حوزه‌یفه (ت 12هـ) كه له ئیمامه‌تی بۆ موهاجیرانی مه‌كه ده‌كرد، چونكه له هه‌موویان خوێنده‌وارتر بوو.
كاتێك باسی ئافره‌ته ره‌شپێسته‌كان ده‌كرێت، له پێش هه‌موویانی باسی ئوم ئه‌یمه‌نی حه‌به‌شی ده‌كرێت، كه له خیلافه‌تی عوسمان وه‌فاتی كرد، له ماڵی پێغه‌مبه‌ر و دایكی ئوسامه‌ی كوڕی زه‌ید بوو(ت 54هـ) كه ئوسامه ره‌شیه‌تی له‌و بۆ به‌جێمابوو، خه‌لیفه ئه‌بوو به‌كر و عومه‌ری دوای كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر سه‌ردانیان ده‌كرد، له لایان ده‌گریا، ده‌یگوت” من بۆ پچڕانی وه‌حی ئاسمانی لێمان ده‌گریم.
سه‌ركه‌وتنێكی به‌رده‌ستهاتوو
ره‌شپێسته‌كان نمونه‌یه‌كی دامه‌رزێنه‌ری گه‌وره‌ن له مێژووی ئیسلامی، هیچ شارستانیه‌تێك نیه، بۆ ئه‌و ره‌نگ پاك و زیره‌كه پێگه‌ی هه‌بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له ئیسلام هه‌یه، هێزی ره‌شپێسته‌كان كرۆكی شارستانیه‌تی ئیسلامیان جێگیر كرد، هاوه‌ڵه ره‌شپێسته‌كان”به‌جیهاد و زانست و ئه‌ده‌بیان ــ كاریگه‌ری گه‌وره‌یان هه‌بوو، له سه‌ر به‌نده و خزمه‌تكاره‌كان له نه‌وه‌كانی تابیعین و دوای ئه‌وانیش، بۆ ئه‌وه‌ی گه‌وره‌یی كۆمه‌ڵایه‌تی رۆشنبیری و مه‌عریفیش به‌ده‌ست بهێنن، زانست لای ئه‌وان ته‌رازوێكی جێی ره‌زامه‌ندی بوو له كۆمه‌ڵگه‌ی تازه‌ی موسڵمانان، سه‌ركردایه‌تی ده‌یكرد به بازانیه‌ك بۆ پاراستنی قه‌ڵاكان.
دیارترین پیاوانی زانست و فیكر له رۆشنبیری ئیسلامی یه‌زیدی ئه‌بوو حه‌بیبی نه‌وبی (ت 128هـ) كه زه‌هه‌بی له “تاريخ الإسلام” وه‌سفی ده‌كات كه یه‌كێك بووه له ره‌شپێسته‌كانی حه‌به‌شه، موفتی خه‌ڵكی میسڕ بوو، پیاوێكی نه‌رم و نیان و عاقڵ بوو، ئایه یه‌زید ئه‌و ده‌نگ و باسه‌ی عوباده‌ی كوڕی سامیتی قیه‌می پێگه‌یشتووه له‌كاتی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ مقه‌وقه‌س؟
كتێبه‌كانی مێژوو باس له‌وه ده‌كه‌ن یه‌زیدی نه‌وبی ئه‌و دابوو نه‌ریته‌ی میسڕی سه‌راوبن كرد، گۆڕانكاریه‌كی گه‌وره‌ی مه‌عریفی داهێنا، له گرنگی دانا میسڕیه‌كان به زانست، كاتێك مه‌عریفه پاڵی نان به ئاراسته‌ی عه‌قڵ و زانستی به‌هێز، دوای ئه‌وه‌ی كه رۆحی زانستی به‌ربه‌ست بوو له‌وه‌ی كه له میسڕ پێشكه‌وێت به‌هۆی كاریگه‌ری رۆشنبیری كۆن كه پڕبوو له شتی سه‌یر و سه‌مه‌ره، یه‌زیدی نه‌وبی یه‌كه‌م كه‌س بوو زانست پرسی”فیقهی” و حه‌ڵال و حه‌رامی له میسڕ باس كرد، پێش ئه‌وه قسه‌كان زیاتر له ترسان و هاندان و نیشانه‌كانی دوای و ئاشووب بوو.
كۆمه‌ڵێك كه‌س له ئه‌هلی عیلم له میسڕ له سه‌رده‌ستی پێگه‌یشتن، دیاترینیان فه‌رموده‌ناس
عبد الله بن لَهِيعة (ت 174هـ) وئیمامی گه‌وره‌ی مصر موفتی به‌ناوبانگ الليث بن سعد (ت 175هـ)، كه زه‌ید ده‌رباره‌ی ده‌یگوت: زانا و گه‌وره‌مانه، بۆ جارێكی تر بیر له‌و نازناوه گه‌وره‌یه بكه‌ینه‌وه، كه پێگه‌ی پیاوێكی وه‌ك ئیمامی له‌یيثده‌گه‌ینێت.
شیعر و ره‌وانبێژی
به‌شداری ره‌شپێسته‌كان ته‌نیا له بواری زانستی قورئان و فه‌رمووده و فیقه نه‌بوو، به‌ڵكو به‌شداریان هه‌بوو له داهێنه‌كانی ئه‌ده‌ب و شیعر و بواری ره‌وانبێژی، ئه‌سمه‌عی(ت 216هـ) پێشه‌وای زمان و ئه‌ده‌ب له كتێبی “ فحولة الشعراء” ژماره‌یه‌كی زۆری شاعیرانی ره‌شپێستی باسكردوه شایه‌تنیان بۆ ده‌دات به ره‌وانبێژی و شاعیری، له نمونه‌ینُصَيب بن رباح أبو مِحْجِن النوبي (ت 108هـ)، شاعری گاڵته‌و گه‌پ أبي دلامة (ت 161هـ)، شاعر ئه‌بو عه‌طاء السندي (ت بعد 180هـ). پاشان له ره‌شپێستان پێشه‌وا ئه‌بو عثمان الجاحظ (ت 255هـ) خاوه‌نی مه‌وسوعه‌ی زاستی و دانراوی به‌هێز، جاحظ پابیره‌ی ره‌شپێست بووه پێیان گوتووه”فزارة “كان جَدُّ الجاحظ أسودَ يُقال له فَزارة”هه‌روه‌كياقوت الحموي (ت 626هـ) له ‘معجم الأدباء‘. باسی كردووه.
كۆنترین و دیارترین شاعیرانی ره‌شپێست سوحه‌یم بووه، ناسرابوو به عه‌بدونه‌بی حه‌سحاس، كه عه‌بدولقادری به‌غدادی عبدالقادر البغدادي (ت 1093هـ) له كتێبی ‘خزانة الأدب‘ ده‌رباره‌ی ده‌ڵێت: ئه‌و له‌و پیاوانه‌بوو سه‌رده‌می نه‌فامی ئیسلامی بینیی بوو، به‌ڵام نه‌زانراوه هاوه‌ڵایه‌تی پێغه‌مبه‌ری كردوه یاخود نا، پیاوێكی زۆر ره‌ش بوو، له نمونه‌ی شیعره‌كانی:
إن كنتُ عبداً فنفسي حُرّةٌ كَرَماً ** أو أسودَ اللونِ إني أبيضُ الخُلُقِ!
له شاعیرانی ره‌شپێست ئه‌بوو فه‌نه‌ن ئه‌حمه‌د بن صالح (ت 270هـ) كه أبو عُبيد البكري الأندلسي (ت 487هـ) له “سمط اللآلي” ده‌ڵێت: كه‌سێكی ره‌ش، شاعیر بوو، یه‌كێك بوو له شاعیرانی به‌غدا، ئامانجی نوێ و واتای تۆكمه‌ی هه‌بوو، له سه‌رده‌می موته‌وه‌كیل(ت 247هـ)، به شیعر به‌ناوبانگ بوو، له سه‌رده‌می فه‌تحی كوڕی خاقان(ت 247هـ)، له شیعرێكی بوویه‌وه، كه ده‌ڵێت:
ولما أبَتْ عينايَ أن تملِكا البُكا ** وأن تحبِسا سَحَّ الدموع السواكِبِ
تثاءبتُ كــيلا يُنكرَ الدمعَ مُنكِرٌ ** ولكن قلـــيلا ما بقــاءُ التثـــاؤب
به هه‌مان شێوه نه‌سیبی كوڕی ره‌باح ئه‌بو میحجه‌ن له نه‌وبه ره‌شتربوو، موبه‌ڕید له كتێبی “الكامل” ده‌ڵێت: نه‌سیب ستایشی عبدَ الله بن جعفر (ت 80هـ)ی كردووه، فه‌رمانی پێدانی ئه‌سپێك و وشترێك و هه‌ندێك پاره و پێداویستی كرد پێی بده‌ن، پێی گوت: ئایه ره‌شپێستێك له‌و شێویه ئه‌و هه‌موو ماڵه‌ی پێ ده‌درێت؟
عه‌بدوڵای كوڕی جه‌عفه‌ر گوتی: ئه‌گه‌ر ئه‌و ره‌شه، شیعره‌كه‌ی بۆ سپیه‌كه، ستایشی بۆ عه‌ره‌بێكه، ئه‌وه‌ی گوتی زیاتری شایسته‌یه، له‌و شیعرانه‌ی لێی ده‌گێڕنه‌وه:
وإنْ أكُ حالـــكاً لوني فإني ** لِعَــــــــقْلٍ غيرِ ذي سَقَطٍ وِعاءُ
وما نزلتْ بي الحاجاتُ إلا ** وفي عِرضي من الطمعِ الحَياءُ.
نشاط سياسي
ره‌شپسته‌كان ته‌نیا له بواری جیهاد و زانست و ره‌وانبێژی و شیعر رۆڵیان نه‌بووه، به‌ڵكو له رووی سیاسیشه‌وه كاریگه‌ریان هه‌بووه” به ئه‌ندازه‌یه‌ك گه‌یشتوونه‌ته لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵات و وه‌زاره‌ت و فه‌رمانڕه‌وایی، ئه‌و تائیفه‌یه نوێنه‌ریان له لای ده‌سه‌ڵات هه‌بووه له میسر پێیان گوتراوه”عورفاء سودان” له سه‌ر شێوه‌ی سه‌رۆك هۆز و عه‌شایره عه‌ره‌ب و سه‌رۆكی كۆمه‌ڵه ناعه‌ره‌به‌كانی تر.
دیاتر كه‌سایه‌تیه ره‌شه‌كانی په‌یوه‌ست بووه به ده‌سه‌ڵات ئه‌میری میسری كافووری ئیخشیدی بوو (ت 356هـ) كه پشكێكی باشی زانست و ئه‌ده‌بی بۆ ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی كۆكردۆته‌وه، سه‌فه‌دی له ژیانه‌كه‌ی وه‌سفی ده‌كات به‌وه‌ی، كه ده‌سه‌ڵاتدارێكی میسڕی به‌ناوبانگ بووه، هیچ خزمه‌تگوازرێك نه گه‌یشتۆته ئه‌و پێگه‌ی ئه‌و، پیاوێكی زیره‌ك بوو ورده‌كاری هه‌بوو له زانست و ئه‌ده‌ب، ئومێد ده‌كه‌م ئه‌و ستایشه ئه‌و وێنه نێگه‌تیفه راستبكاته‌وه كه ئه‌بوو ته‌یبی موته‌نه‌بی بۆی كێشاوه له شیعرێكی دوای ئه‌وه‌ی ستایشی ده‌كات، سه‌رزه‌نشتی ده‌كات.
له‌پاڵ باسكردنی كافوری ئیخشیدی سه‌فه‌دی هه‌ندێكی كه‌سایه‌تی تری سه‌ركرده‌ی ره‌شپێست باس ده‌كات كه له‌ناو هاوبه‌ش بووینه، له هه‌ندێك كات له زانست و نزیكایه‌تی ده‌سه‌ڵات هاوبه‌ش بووینه، له‌وانه كافوور شبل ده‌وله (ت 623هـ)…كه خزمه‌تكاری كۆشكی ئه‌یوبی بووه له قاهیره، كه‌سێكی دیندار و باش بووه، حه‌نه‌فی مه‌زهه‌بووه، مه‌درسه و قانه‌قایه‌كی دروستكردووه.
زه‌هه‌بی له “ تاريخ الإسلام” ژیانی یه‌كێك له كه‌سایه‌تیه ره‌شپێسته دیاره‌كان باس ده‌كات، پێگه‌یه‌كی زانستی و سیاسی دیاری هه‌بووه، ناوی ئه‌میر به‌دره دین حه‌به‌شی سه‌وابی عادلی بووه (ت 698هـ)؛ زه‌هه‌بی ده‌ڵێت“ به ئازایه‌تی و خاوه‌ن بۆچوون له جه‌نگ و عه‌قڵ و چاكه‌خواز وبۆ هاوڕێكانی به‌ناوبانگ بوو، فه‌رمانه‌ڕه‌وایه‌كی ته‌مه‌ن چل ساڵ بوو، زیاد له جارێك حه‌جی به خه‌ڵك ده‌كرد، زه‌هه‌بی ده‌ڵێت: ئه‌و ئه‌میره ره‌شپێسته مامۆستام بووه، به‌شێك له ئیبن عه‌بدودائمی مه‌قدسی له سه‌رده‌ستی ئه‌و گوێگرتووه(المتوفى 726هـ)
له‌گه‌ڵ تێكه‌ڵبوونی ره‌شپێسته‌كان له سیاسه‌ت له رووی خزمه‌تگوزاری و فه‌رمانڕه‌وایی، ده‌بینین به‌شداریان چه‌ندین رووه له ڕووداو جه‌نگه‌كان و ململانێكان، ڕه‌شپێسته‌كان له 145 ك له رووداوی مه‌دینی منه‌وه‌ره كه له شۆڕشی محه‌مه‌دی كوڕی عه‌بدوڵای حه‌سه‌ن ناسراو به نه‌فس زه‌كیه (ت 145هـ)به‌شداربوون.
نووسراوه‌كان ده‌رباره‌ی گه‌وره‌یی ره‌شپێسته‌كان
به‌شداری ره‌شپێسته‌كان له شارستانیه‌تی ئیسلامی شتێكی به‌رچاوبووه، به‌ڵكو ئه‌ده‌بیاتێكی ناوازه‌ی بۆ ته‌رخان كراوه، كاتێك به ناو نووسراوه گوزه‌ر ده‌كه‌ین ده‌گه‌ینه كۆمه‌ڵێك كتێب ده‌رباره‌ی هه‌وڵه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی ره‌شپێسته‌كان له كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامی، جگه له سه‌رسام بوون به‌و رێژه‌یه لێهاتوویی هیچ شتێكی ترمان بۆ نامێنێته‌وه، ئه‌وه جگه له هه‌ستی مرۆیی به‌رز و جیاوازی نووسین به به‌راورد به نووسینی ئه‌وروپیه‌كان ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی فه‌یله‌سووفه دیاره‌كانیش نووسیویانه، به ڕووانین بۆ دابه‌شكردنی مرۆڤ به گوێره‌ی پێوه‌ره ره‌گه‌زپه‌رسته‌كان و نازانستیه‌كان بۆ پێناسه‌ی مرۆڤی شارستانی و مرۆڤی دواكه‌وتوو.
ئه‌وه‌ش له نمونه‌ی فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی ئیمانوێڵ كانت (ت 1804م) كه ڕه‌گه‌زی سپی له پله‌ی یه‌كه‌م به‌خششه‌كان داناوه، پاشان ره‌شپێسته‌كان له پله‌ی سێیه‌م، پاشان هندیه‌كان، هه‌روه‌ك محه‌مود حه‌یده‌ر له لێكۆڵێنه‌وه‌ی ده‌رباره‌ی “فه‌لسه‌فه‌ی نكۆڵیكردن” باسی كردووه، هه‌روه‌ها هێڵگلی فه‌یله‌سوف كه‌سێكی ره‌گه‌زپه‌رست بووه به‌رامبه‌ر ره‌شپێسته‌كان، هه‌موو ئه‌و كتێبانه باس له بچووكی ره‌گه‌ز و جوگرافیا ده‌كه‌ن، كه كتێبه ئیسلامیه‌كان ئه‌و شتانه نیه.
دیارترین دانراوی سه‌ربه‌خۆ كه باس له ئاماده‌یی ره‌شپێسته‌كان ده‌كات له ناو رۆشنبیری عه‌ره‌بی حاجي خليفة (ت 1068هـ) له كتێبی “كشف الظنون” باسی كردوه به‌و جۆره‌یه به‌گوێره‌ی كۆچی دوایی نووسه‌ره‌كانیان “فخر السودان على البيضان“ للجاحظ (ت 255هـ)، و“في تفضيل السود على البيض“ لأبي العباس ناسراو بـه”ابن شرشير“(ت 293هـ)، حاجی خه‌لیفه ده‌رباره‌ی ئه‌و كتێبه ده‌ڵێت: “كتاب لطيف جامع” ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كتێبه‌كه‌ی بینیوه ئه‌گه‌رچی ئێمه نه‌مان دیوه.
پاشان كتێبی” السودان وفضلهم على البيضان“ ئیبن المَرْزُبان (ت 309هـ)، “زهد السودان“ ئیبن السراج القاري (ت 500هـ)، “تنوير الغبش في فضل السودان والحبش“ئیبن الجوزي (ت 597هـ)، “نزهة العمر في التفضيل بين البياض والسود والسمر“ “رفع شأن الحبشان” هه‌ردووكیان ئیمامی سيوطي (ت 911هـ) نووسیویه‌تی، “الطراز المنقوش في محاسن الحُبوش“ عه‌لاء الدين البخاري (ت بعد 991هـ)
نامه‌ی جاحز دێت به ناونیشانی”فخر السودان على البيضان” ئه‌وه له سیاقێك هاتووه ماوه‌یه‌ك بژارده‌یه‌ك هه‌بوو لای هه‌ندێك ره‌شپێست كه هه‌وڵیان ده‌دا ناسنامه‌ی ره‌گه‌زی خۆیان به شێوه‌یكه‌ی ته‌نگتر بخنه‌ڕوو، له‌وه‌ی به‌ها ئیسلامیه‌كان دانیان پێداناوه، به‌وجۆره به‌دیارخستنی ناسنامه‌ی تایبه‌تیان له كۆنتێكستی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ركه‌وت، ئه‌وه‌ش ئه‌و سه‌رده‌مه‌مان به‌بیر ده‌خاه‌وه له دوای بزووتنه‌وه‌ی مه‌ده‌نی له ئه‌مریكا به سه‌رۆكایه‌تی مارتن لۆسه‌ر كینگ (ت 1968م)، كه داوای له كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریكا مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ره‌شپێسته‌كان هه‌مان مامه‌ڵه بێت له‌گه‌ڵ سپی پێسته‌كان، به‌ڵام به هاتنی كۆتایی شه‌سته‌كان گروپگه‌لێكی وه‌ك “الفهود السود” و”أمة الإسلام” كه ململانێی ئه‌وه‌یان ره‌شپێسته‌كان داب و نه‌ریت و هۆشیاری تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه، پێویسته شانازی پێوه بكه‌ن كه ئه‌وه‌ش به گوێره‌ی فۆكۆياما له كتێبی”ناسنامه”.
ئه‌وه لێك نزیكه‌یه‌كی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جاحز تیشكی خستبووه سه‌ر، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ناوه‌رۆكی به‌تایبه‌ت لایه‌نێكی گرنگی گرتبۆوه له ژیانی ره‌شپێسته موسڵمانه‌كان و به‌شداریان له شارستانی ئیسلامی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له ره‌شپێسته‌كان له زه‌مه‌نی جاحز هه‌وڵی ئه‌وه‌یان ده‌دات به‌لای بیری نه‌هێشتنی گه‌وره‌تر دابچن، به‌ڵام له راستیدا ناونیشانی كتێبه‌كه‌ی جاحز ئه‌و گومانه لاده‌دات كه نووسه‌ر ویستێكی ره‌گه‌زی گه‌وره‌تری هه‌بووه، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌و هاوسۆزیه به‌هێزه‌ی بۆ بنه‌چه‌ی ره‌گه‌زی.
ده‌روازه‌یه‌كی شۆڕشگێڕی:
له‌و كۆنتێكسته ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كۆبوونه‌وه له ده‌وری شتێك، ده‌بێته هۆی جوڵاندنی هه‌ست و سۆز، ئه‌وه جگه له بیری ناڕه‌زایی كه زۆربه‌ی ره‌شپێسته‌كانی گرتبۆوه له‌وانه زاناكانیانی وه‌ك عطاء و يزيد النوبي و ئیبن جبير؛ دوای ده‌ركه‌وتنی ئه‌و نامه‌یه له كۆتایی به‌رهه‌می خاوه‌نه‌كه‌ی شۆڕشی زه‌نجی به دواوه كه له به‌سڕه له شاری جاحز له مانگی ره‌مه‌زانی 255 ك شه‌ش مانگ دوای مردنی حاجز روویدا، ئه‌وه‌ش یه‌كێك له ئه‌گه‌ره‌كان ئه‌وه‌بوو ئه‌و نامه‌یه هۆكاری كردنه‌وه‌ی رێگه بووبێت، كه هانده‌ر بووبێت به ڕه‌شپێسته‌كان له‌به‌ر زۆریان له باشووری عێراق كه تێكه‌ڵ به شۆڕشه‌كه بووبن، وه‌ك وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك بۆ عه‌لی بن محه‌مه‌د عه‌له‌وی (ت 270هـ) سه‌ركرده‌یان، كه بگه‌ن به دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی، به‌وه‌ش ده‌كرێت جاحز ناوه‌ڕۆكی یه‌كه‌م به‌یاننامه‌ی ئه‌و شۆڕشه‌ی داڕشتبێت، ئه‌گه‌رچی به‌خۆشی نه‌زانی بێت.
نامه‌كه‌ی جاحز، به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی پێشه‌كی وه‌رگیرێت، وه‌ڵامی كه‌سێكی نادیاره، جاحز ده‌ڵێت: ده‌رباره‌ی رێز و گه‌وره‌یی ره‌شپێسته‌كان داوای نووسینی لێكردووم، چونكه جاحز له نامه‌یه‌كی تر پشتگوێی خستبوون. نامه‌كه به قسه‌كردن ده‌رباره‌ی ره‌وانبێژی رسته‌یه‌ك ده‌ستپێ ده‌كات، كه دراوه‌ته پاڵ”به‌نده‌یه‌كی ره‌شپێستی ده‌شته‌كی” ده‌ستپێكردن به ئافره‌تێكی ده‌شته‌كی جاحز ده‌یه‌وێت بیكاته به‌ڵگه له سه‌ر لێهاتووی ره‌شپێسته‌كان، كه لێهاتووی تایبه‌ت نیه به پیاوه‌كانیان.
هه‌روه‌ها جاحز هه‌وڵی ئه‌وه ده‌دات كه ناوی هاوه‌ڵه ره‌شپێسته‌كان بنووسێت، ده‌بینین ئه‌وانه پێش ده‌خات خاوه‌نی سوارچاكین، وه‌ك مه‌هجه‌ع ومیقداد و وه‌حشی وجوله‌يبيب و فه‌رج حه‌جام، هه‌رچی ببلاله باسی نه‌كردوه‌چونكه گه‌وره‌مانه، وه‌ك پێشه‌وا عومه‌ری كوڕی خه‌تاب باسی كردووه.
وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت جاحز ده‌یه‌وێت بنه‌مای فیكره‌كه‌ی له سه‌ر گه‌وره‌تری بنیات بنێت، هه‌روه‌ك ئاماژه‌ی به شاعیری ڕه‌شپێستی ئه‌مه‌وی حه‌یقوتان بكات، كه له قه‌سیده‌یه‌كی به‌ڵگه‌ی پێ له سه‌ر قوڕه‌یش و موزه‌ڕ ده‌هێنێته‌وه، به‌ڵگه به عه‌جه‌م و حه‌به‌ش ده‌هێنێته‌وه له له سه‌ر عه‌ره‌ب، قه‌سیده‌كه له ژێر ده‌رباره‌ی نه‌جاشی ده‌دوێت، به‌و پێیه‌ی تاكه پادشا بووه له ناو پادشا سپی پێسته‌كانی وه‌ك موقه‌وقه‌س و كیسرا و قه‌یسره و ئیبنه‌ی جه‌له‌تندی له عه‌مان موسڵمان بووه، به‌ڵام نه‌جاشی به‌ر له فه‌تح موسڵمان بووه، موڵك و سامانی به‌رده‌وام بووه، خوای گه‌وره نیعمه‌ته‌كه‌ی له‌وانه‌ی تر سه‌ندۆته‌وه.
قه‌سده‌یه‌كه‌ی حيقطان تانه‌دانه له قوڕه‌یش كه دڵی عه‌ره‌به، له یه‌كێك له دێره‌كانی هاتووه باس له غه‌زووی حه‌به‌ش ده‌كات دژی مه‌كه و شكانی قوڕه‌یش به‌رامبه‌ریان:
ولقمانُ منــــــهم وابنُه وابنُ أمِّه ** وأبرهةُ المَــلْك الذي ليس يُنكَرُ
غزاكم أبو يَكْـسومَ في أمّ دارِكم ** وأنتمْ كقبض الرمل أو هو أكثرُ
حاجز ده‌رباره‌ی ئه‌و دێڕانه ده‌ڵێت: واته خاوه‌نی فیل هات بۆ وێرانكردنی كه‌عبه، ده‌ڵێت: ژماره‌ی ئێوه وه‌ك چه‌وه، بۆچی هه‌ڵاتن له به‌ری، كه‌س رووبه‌ڕووی نه‌بوونه‌وه تا گه‌یشته مه‌كه، كه أم القری و ماڵی عه‌ره‌به؟ كه به‌یت لحارمی تێدایه، كه گه‌وره‌یی ئێوه، جه‌نگی له‌گه‌ڵ هه‌مووتان كرد.
پاشان جاحز ئاماژه به وه‌سفی رۆڵه‌كانی زه‌نج ده‌كات له عه‌ره‌ب، كه كه‌سی ئازایان هه‌یه، كه له ناوبانگی پێیان گوترێت سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كانی عه‌ره‌ب له به‌ر سوارچاكی، كاتێك رووی ئازایی عیزه‌تی نه‌فس روویان له زه‌نج ده‌كرد، باسیان له خُفاف بن نُدْبة (كه هاوه‌ڵی پێغه‌مه‌به‌ر بووه له 20مردووه‌ـ)، عه‌باس بن مه‌رداس (هاوه‌ڵی پێغه‌مبه‌ر بوو له 18ی كۆچی مردووه).
قه‌ره‌بووكردنه‌وه:
جاحز پێی وایه خه‌ڵك له سه‌ر ئه‌وه كۆكن كه زه‌نجیه‌كان تائیفه‌یه‌ك خاوه‌ن به‌های به‌رزن، ئه‌وه‌ی ئه‌وان هه‌یانه نه‌ته‌وه‌كانی تر نیانه، هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌ك نیه زۆرینه‌ی سه‌خی بێت، زه‌نجیه‌كان زۆینه‌یان سه‌خین، ئه‌و دوو سیفته ته‌نیا له مرۆڤی خاوه‌ن رێز هه‌یه، له سه‌ر زه‌وی زمانێك نیه له زمانی ئه‌وان ئاسانتر نیه، له زه‌وی هیچ نه‌ته‌وه‌یه نیه‌ك وه‌ك ئه‌وان له رووی جه‌ستییه‌وه به هێز بێت.
