بایه‌خی په‌روه‌رده‌ی منداڵ له دیدی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سلێماندا “كتێبی داڕمانی ژیاریی ئیسلامیی و دووباره سازدانه‌وه‌ی به‌نموونه”
دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سلێمان(1)، یه‌كێكه له‌و نووسه‌ره هاوچه‌رخانه‌ی بابه‌تی په‌روه‌رده پانتاییه‌كی فراوانی له‌نووسینه‌كانیدا گرتووه، نه‌ك هه‌ر ئه‌مه، به‌ڵكو كاریگه‌ری گه‌وره‌شی هه‌بووه له‌سه‌ر چه‌ندین ناوه‌ند و ڕێكخراو كه كاری كردووه تێیاندا (2)، له‌م كورته باسه‌دا ناتوانین هه‌موو كتێبه‌كانی بخه‌ینه به‌ر باس (3)، ته‌نها كتێبی “داڕمانی ژیاری ئیسلامیی و دووباره سازدانه‌وه‌ی) (4) وه‌ك نموونه وه‌رده‌گرین.
كاتێ ناونیشانی ئه‌م كتێبه ده‌بینین، خه‌یاڵمان بۆلای كۆمه‌ڵێك پره‌نیسپی سیاسی و كارگێڕی ده‌چێت كه‌به‌هۆیانه‌وه ژیاری ئیسلامیی دووباره ببوژێته‌وه، به‌ڵام كاتێ به‌وردی و ڕامانه‌وه كتێبه‌كه ده‌خوێنینه‌وه ده‌بینین ناوه‌رۆكه‌كه‌ی بابه‌خی بابه‌تێكی دیكه بۆ ئوممه‌ت باس ده‌كات كه‌ئه‌ویش په‌روه‌رده‌یه، بۆ ئه‌وه‌ی ناوه‌رۆكی كتێبه‌كه به‌پوختی ئاشنای خوێنه‌ری به‌ڕێز بكه‌ین، خستنه ڕوویه‌كی خێرا بۆ كتێبه‌كه ده‌كه‌ین.
كتێبی “داڕمانی ژیاری ئیسلامیی و دووباره سازدانه‌وه‌ی، ڕه‌گ و ڕیشه كه‌لتووریی و په‌روه‌رده‌ییه‌كان) له (297) لاپه‌ڕه یه، له پێشه‌كییه‌ك و شه‌ش به‌ش پێكهاتووه، له‌سه‌ره‌تا پێشه‌كییه‌كه‌دا نووسه‌ر به‌خوێنه‌رانی ده‌ڵێت: “ئەم كتێبە لەخۆوە بەدڵدا نەهاتووە و بێ بیركردنەوە و تێفكرین نووسرابێت، بەڵكو ئەنجامی بڕێكی زۆر ئەزموون و توێژینەوەیە، لەپاڵ كتێبی (قەیرانی عەقڵی موسوڵمان)دا، هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لەو هۆكارانەی كە تاوەكو ئەمڕۆ ڕێگربوون لە سەركەوتنی پڕۆژەی چاكسازی و ژیاری ئیسلامی و هێنانە ئارای گۆڕانكاریی پێویست لە ئوممەتەكەماندا”( ل6)، ده‌بێت ئه‌و ڕێگرییانه‌ی به‌رده‌م سه‌ركه‌وتنی پرۆژه‌ی چاكسازی و ژیاری ئیسلامی چی بن؟ ئه‌مه ئه‌و پرسیاره‌یه كه‌نووسه‌ر به‌شوێن وه‌ڵامه‌كه‌یدا ده‌گه‌ڕێت، هه‌ر زوو خۆی له‌پێشه‌كییه‌كه‌دا وه‌ڵاممان ده‌داته‌وه” ئەم توێژینەوەیە ڕوونیدەكاتەوە، كە هێشتا ڕەهەندێكی نا ئامادە لە پڕۆژەی چاكسازیی (ڕیفۆرمی) ئیسلامییدا بوونی هەیە، كە ناكرێت پڕۆژەی ژیاریی –بەبێ ئەو ڕەهەندە– ئەو گۆڕانكارییە خوازراوە بهێنیتەدی، كە وزەی ئوممەتی ئیسلامیی دەتەقێنێتەوە و توانا شاراوەكانی وزە ویژدانییەكەی تێدا دەخاتەگەڕ، ئەم ڕەهەندەش بریتییە لەو منداڵەی، كەخۆی لە تۆوەكەدا دەنوێنێت كە جۆری درەختەكە و تامی بەرەكەی دیاری دەكات.
ئەم كتێبە، هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لە غیابی لایەنی دەروونی ویژدانی لە گوتاری پەروەردەیی ئیسلامیی لە منداڵدا، تا ئەم تێگەیشتنە ببێتە بناغەیەك بۆ ڕیشەداركردنی وزەكانی دەستپێشخەری و داهێنان لە بونیادی دەروونی و ویژدانییدا، لە هەمان كاتدا هەوڵێكە بۆ ئاشنابوون بەو ڕەهەندە ڕووناكبیریی و فیكرییانەی ئەم شێواندن و غیابەیان دروستكردووە، هەروەها بۆ زانینی ئەو چەمك و سەرچاوانەی كە توانای نەهێشتنی ئەم كەموكووڕییە دەبەخشنە موسوڵمانان. گەڕاندنەوەی ئەم فاكتەرە كارێكی پێویستە لە پڕۆسەی گۆڕینی كۆمەڵایەتی و ژیارییدا، لەسەر ڕێگای گێڕانەوەی یەكێتی لەنێوان لایەنی مەعریفی و سایكۆلۆژیی و ویژدانیی لە بونیادی دەروونییانەی منداڵدا، هەروەها بەهێزكردنی توانا و وزەكانی دەستپێشخەری و گیانی زانستییانە و ئافراندن لە بناغەی سروشتی منداڵێتیی مرۆڤی موسوڵمان و پێكهاتە دەروونی و ویژدانییەكەیدا.”( ل7-8)، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نووسه‌ر ئامرازه میتۆدی و ڕووناكبیرییه پێویسته‌كانی چاكسازیی په‌روه‌رده‌یی ڕوونده‌كاته‌وه، به‌پێویستی ده‌زانێت كه مامه‌ڵه‌ی جدی له‌گه‌ڵ سێ قه‌یراندا بكرێت” قەیرانی عەقڵ و میتۆد، قەیرانی فیكر و فەرهەنگ، قەیرانی ویژدان و پەروەردە “(ل9).
به‌شی یه‌كه‌می كتێبه‌كه‌ی ته‌رخان كردووه بۆ “كێشه‌و ڕیشه‌كانی قه‌یرانه‌كه”، له‌ژێر ئه‌م ناونیشانه‌دا سێ سه‌رباس هه‌یه، یه‌كه‌م: كێشه‌كه و پاڵنه‌ره‌كانی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه. دووه‌م: میتۆد. سێیه‌م: ڕه‌گ و ڕیشه‌كانی قه‌یرانه‌كه.
به‌شی دووه‌میشی ته‌رخانكردووه بۆ “ده‌ستنیشانكردنی نه‌خۆشییه‌كه”له‌م به‌شه‌شدا دوو سه‌رباس هه‌یه، یه‌كه‌میان: شێواندن و لادانه‌كان له‌هزر و ڕۆشنبیری ئوممه‌تدا، دوومیشیان: ده‌ستهاتی تاڵ و شوێنه‌واری لادانه فیكرییه‌كان.
به‌شی سێیه‌م كرۆكی ئه‌م بابه‌ته‌ی ئێمه‌یه‌و ناونیشانی “مناڵ خاڵی ده‌ستپێك”ی له‌خۆگرتووه، له‌پاڵ سێ سه‌رباسدا، یه‌كه‌م: بزووتنه‌وه‌كانی چاكسازی ئیسلامی و پێویستی هه‌ڵسه‌نگاندنیان، دووه‌م: پێگه‌ی فیكر له‌كێشه هه‌ره گه‌وره‌كانی ئوممه‌تدا، سێیه‌م: گۆڕانكاریی كۆمه‌ڵایه‌تی و گوتاری په‌روه‌رده‌یی.
نووسه‌ر له‌به‌شی چواره‌میشدا بابه‌تی په‌روه‌رده‌ی مناڵی كردووه‌ته مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی و ناونیشانی “چاره‌سه‌ری بنه‌ڕه‌تی: بونیاتنانی منداڵێتی”ی لێناوه و چوار سه‌رباسی بۆ ته‌رخان كردووه، یه‌كه‌م: ڕێگه‌ی چاكسازی و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پێشهاته‌كان، دووه‌م: كێشه‌ی ڕۆشنبیری، لابردنی شه‌ڕه وه‌همییه‌كان، سێیه‌م: كێشه‌ی په‌روه‌رده‌یی، به‌رنامه و سه‌رچاوه‌ی ده‌ستپێكردن، چواره‌م: له‌نێوان ڕابردوو ئێستادا، بنه‌ماو سه‌رچاوه په‌روه‌رده‌ییه‌كان.
به‌شی پێنجه‌میش ئه‌م ناونیشانه‌ی له‌خۆ گرتووه: “خێزانی موسڵمان كانگای ویژدانه”، له‌م به‌شه‌شدا ئه‌م سه‌رباسانه به‌رچاو ده‌كه‌ون، یه‌كه‌م: نهێنییه‌كانی شه‌ریعه‌ت له‌بونیاتنانی خێزاندا، بنه‌ما و به‌رنامه، دووه‌م: نیشانه‌كانی سه‌ر ڕێگا له (سینا)ی سه‌رده‌مدا.
كۆتا به‌ش، ته‌رخان كراوه بۆ “پلانی كاكردن”، ئه‌میش دوو سه‌رباسی گرتووه‌ته خۆی، یه‌كه‌میان: به‌ره‌كانی كاركردن، دووه‌میشیان: پلانی قوتابخانه‌ی ئیسلامییه‌تی مه‌عریفه.
له‌گه‌ڵ كۆتاییه‌ك كه له‌حه‌وت لاپه‌ڕه پێكهاتووه و پوخته‌ی ئه‌وه‌ی له‌كتێبه‌كه‌یدا پێی گه‌یشتووه تێیدا خستوویه‌تیه ڕوو.
ئه‌مه گوزه‌رێكی خێرابوو بۆ ئاشناكردنی ناوه‌رۆكی كتێبه‌كه و ده‌گه‌ڕێمه‌وه سه‌ر دیدی په‌روه‌رده‌یی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان.
دیدی په‌روه‌رده‌یی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سلێمان
تێنه‌گه‌یشتن له‌ڕۆڵی منداڵ
” فەرامۆشكردنی ڕۆڵی منداڵێتی و تێنەگەیشتن لێی، لە گرنگترین هۆكارەكانی قەیرانی موسوڵمانن “(ل11)”، دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان له‌به‌شی یه‌كه‌می ئه‌م كتێبه‌دا به‌وجۆره گوزارشت له‌بایه‌خی ڕۆڵی مناڵ ده‌كات، كه‌فه‌رامۆشكردنی یه‌كێكه له‌گرنگترین هۆكاره‌كانی قه‌یرانی موسڵمانان، هۆكاری ئه‌و فه‌رامۆشكردنه‌ش ده‌گێڕێته‌وه بۆ دوو هۆكار:
هۆكاری یه‌كه‌میان: كه‌موكوڕی له‌به‌رنامه‌ی فیكری ئیسلامییدا، ئه‌و كه‌موكوڕیانه‌ش بریتین له:
1. ڕەهەندی مەعریفیی گشتگیری شیكاریی پەیوەست بە زانینی (یاسا خوداییەكان: السنن الإلهیە)ی لە سروشتە سایكۆلۆژیی و گەردوونییەكان وەلا نراوە.
2. لاوازی هۆشیارییە لەبارەی بایەخی لێكۆڵینەوەی زانستی تیۆری و ئەزموونكارانەی پێكهاتنی دەروونییانەی مرۆڤ و ڕۆڵی قۆناغی منداڵیی تێیدا و جۆری گوتاری دەروونییانەی پەروەردەیی گونجاو بۆ هەر یەكێك لە قۆناغەكانی ئەو منداڵێتییە و كاریگەری لە پێكهێنانی بونیادی سایكۆلۆژییانەی تاكی موسوڵمان، ئەمەش پاڵنەرە ویژدانییە دەروونییە پێویستەكانی بۆ دەستەبەر دەكات؛ تا نەوەی تازەپێگەیشتوو ببێتە ئامڕازێكی كارا لە چاكسازی و گۆڕانكاری و ڕاستكردنەوەی دیدی گشتییانەی گەردوونیی كۆمەڵایەتی و لابردنی ئەو لادانانەی لێوەی دەكەونەوە و گێڕاندنەوەی توانا بۆ وردەكاریی لە ئەنجامدانیدا و ڕووبەڕووبوونەوەی تەحەددییەكان بەشێوەیەكی كارای ئەرێنی.
هۆكاری دووه‌میان: نائامادەگیی دوواندنی دەروونیی زانستییانەی دروستی پەروەردەیی؛ كە بۆ بونیادنانی سایكۆلۆژیای منداڵی موسوڵمان پێویستە.
به‌م دوو هۆكاره تێده‌گه‌ین كه‌ئه‌بوسوله‌یمان له‌دیاریكردنی كێشه‌كه‌دا هۆكاره‌كه ده‌گێڕێته‌وه بۆكه‌موكورتی میتۆدو كه‌موكورتی گوتاری په‌روه‌رده‌یی.
منداڵ خاڵی ده‌ستپێك
دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان پاش لێكۆڵینه‌وه له‌هه‌موو بزاڤه‌كانی چاكسازی ئیسلامی له‌ڕابردوودا ڕاشكاوانه په‌نجه ده‌خاته سه‌ر ئه‌و خاڵه‌ی كه‌ئه‌وان په‌ییان پێ نه‌بردووه، ئه‌ویش بابه‌تی منداڵه، له‌مباره‌یه‌وه ده‌نووسێت: ” هیچ شتێك نەماوەتەوە بیری چاكسازی و بزووتنەوە چاكسازیخوازە ئیسلامییەكان تاوەكو ئێستا پەرۆشانە قسەیان لەسەر نەكردبێت، لەگەڵ ئەوەشدا گرنگترین ئەو رەهەند و هۆكارانەی كە پێویستە ئاوڕیان لێ بدرێتەوە بابەتی منداڵە، بەو سیفەتەی ئامڕازێكی بنەڕەتی ئەنجامدانی ئەو چاكسازی و گۆڕانكارییە پێویستەیە، چونكە منداڵ توانای ئەو بارودۆخانەی هەیە كە مەرجەكانی چاكسازی و گۆڕانكاری دەستەبەر دەكات كە بزاڤە چاكسازیخوازەكان بانگەشەی بۆ دەكەن‌و دەبێتە مایەی دووبارە ئامادەكردنەوەی تاكی موسوڵمان و كۆمەڵگای موسوڵمان و سەرلەنوێ بەدەستهێنانەوەی توانا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پێشهاتەكان.”( ل113).
لێره‌وه زیاتر بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه كه‌په‌روه‌رده‌ی منداڵ به‌شێوه‌یه‌كی دروست خاڵی ده‌ستپێكه له‌دیدی په‌روه‌رده‌یی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یماندا.
له‌مباره‌یه‌شه‌وه ڕه‌خنه له‌شێوه‌ی خوێندنی جاران ده‌گرێت كه‌جیاكاری كراوه له‌نێوان خوێندنی منداڵانی كه‌سانی ده‌ستڕۆشتوو و فه‌رمانڕه‌وا له‌گه‌ڵ منداڵی كه‌سانی هه‌ژار و نه‌داردا.
سه‌رئه‌نجامی ئه‌مه‌ش وه‌ك دواتر له‌كتێبه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی پێداوه بووته هۆی درێژه‌كێشانی دواكه‌وتوویی ئوممه‌ت :” بەهۆی كەمتەرخەمییەكانی ڕۆشنبیریی ئیسلامییەوە، منداڵ بووە ئەو ئەڵقە بەتاڵەی كە دەستەوەستانی ئوممەت لەگۆڕینی رەوشی‌و نوێكردنەوەی وزەكانی تێدا دەسوڕایەوە.
وه‌ك نووسه‌ر ئاماژه‌ی پێده‌دات ئه‌م حاڵه‌ته‌ی جیاوازی له‌ئێستاشدا هه‌یه و منداڵی به‌رپرسان و كه‌سانی ده‌وڵه‌مه‌ند له‌و قوتابخانه تایبه‌تانه‌دا ده‌خوێنن كه‌باشترین ستافی وانه وتنه‌وه و نوێترین كه‌ره‌سته و پێویستییه‌كانی خوێندنی تێدا فه‌رهه‌م كراوه، له‌به‌رانبه‌ردا منداڵی هه‌ژار و نه‌داران له‌قوتابخانه گشتییه‌كاندا ده‌خوێنن كه‌كه‌مترین پێویستی تێدایه، له‌به‌رانبه‌ریشدا پۆله‌كانی خوێندن ژماره‌یه‌كی زۆر فێرخوازیان تێدایه.
بێگومان وەلانانی كاروباری پەرورەدەی منداڵی موسوڵمان و دەستەوەستانی عەقڵی موسوڵمان لەو بوارەدا و درك نەكردن بە گرنگی گەشەپێدانی پەروەردەیی و فێركردنی منداڵ لە وڵاتانی ئیسلامی و كەمتەرخەمی زۆر لە فەراهەمهێنانی پێویستییەكانی ئەو گەشەپێدانە، یەكێكە لەگرنگترین هۆكارەكانی بێ توانایی لەئەنجامدانی چاكسازیی و گۆڕانكاری پێویست لە دووبارە داڕێژرانەوەی عەقڵی و ویژدانی منداڵی موسوڵمان.”( ل116).
بونیاتنانی منداڵێتی
دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان بونیاتنانی منداڵێتی به‌چاره‌سه‌ری بنه‌ڕه‌تی ده‌بینێت و له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: ” ئێمە وای بۆ دەچین كە ئەو عەقڵە گەورانە وەك پێویست ڕەهەندی پەروەردەیی منداڵیان لەبەرچاو نەگرتووە، كە بناغەی گۆڕانكارییە، بۆیە تاوەكو ئاستێكی دوور، منداڵ و ڕەهەندی پەروەردەیی لە فیكر و سیاسەت و چالاكیی فیكری و كۆمەڵایەتیی ئوممەتدا لەپەراوێزدا مایەوە.
بەداڕمانی فیكری پەروەردەیی -بەو سیفەتەی بەشێكە لە داڕمانی فیكری گەردوونیی كۆمەڵایەتیی مرۆیی- بێ مەبەست دیدگای كۆمەڵایەتی گشتییش شێوا، بەهۆی تەشەنەكردنی دەرد و بەڵای سەركوتكردن‌و زۆرداریی لە سیاسەت و فیكر و پەروەردەدا، لایەنە خراپ و ناڕێكییە كۆمەڵایەتییەكان جێگەی خۆیانیان تۆكمەكرد، چونكە بەبێ ڕۆشنبیری و فیكر، ڕاوێژ و دادپەروەری و توانا بوونیان نییە، هەروەها بەبێ پەروەردە و فێركردن، گەشەپێدان و پەرەسەندن بوونیان نییە.”( ل193).
رووده‌كاته دایكان و باوكان و داوایان لێده‌كات خۆشه‌ویستی بكه‌نه كلیلی چاره‌سه‌ر، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی ڕاست دروست و ده‌ڵێت: ” دایكان و باوكان زۆرجار تێكەڵ و پێكەڵ دەكەن لەنێوان چەمكەكانی خۆشەویستی و ئازادی و ڕێكخستن و وەك كاروبارگەلێكی دژ و پێكەوە نەگونجاو دێتە پێشچاویان، لەڕاستییشدا پێكەوە گونجاو و تەواوكەری یەكترن.
خۆشەویستیی نازپێدانی لەڕادەبەدەر نییە، ئەوە ناگەیەنێت بەدەم هەموو داخوازیی منداڵەكەوە بچیت و لە هەڵە و زیادەڕەوییەكانی چاو دابخەیت، بەڵكو خۆشویستنی ڕاستەقینە كرۆكی ئەو پەیوەندییەیە كە لەنێوان منداڵ و پەروەردەكاردا دەربڕینێ دروست دەكات، لەبارەی هەستی خۆشویستن و گرنگیپێدان و چاودێریی ڕاستگۆیانەی ئەرێنی، كە ئامانج پێی بەرژەوەندیی ئەو منداڵە و فەراهەمكردنی هەموو ئامڕاز و شێوازە جیاوازەكانی خۆشگوزەرانی و چاودێری و گەشەپێدان و بەهێزكردنی توانا و بونیادنانی دەروونیی ئەو منداڵەیە، لەسەر بنەما گەلێكی ئیسلامیی ساغ و چاك، ئەوەش واتای هەوڵ و تێكۆشان دەدات بۆ تێگەیشتنی دەروونی ئەو منداڵە و ئەو قۆناغەی كە پێیدا تێپەڕ دەبێت و ناسینی ئەو شێوازە پەروەردەییانەش كە پێویستە لەپێش چاو بگیردرێن، لەكاتی مامەڵەكردن لەگەڵیدا، بەجۆرێك منداڵەكە پاڵبدات بۆ ڕەفتاری ساغ و لەبار.”( ل204-205).
قۆناغە بنەڕەتییەكانی گەشەی منداڵ
دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان له‌م كتێبه‌یدا چه‌ند قۆناغێكی بنه‌ڕیتی بۆ گه‌شه‌ی منداڵ ده‌ستنیشان كردووه، له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: ” پەروەردەكاری لێزان، پێش هەموو شتێك هەوڵی ناسینی سیفەت و توانا عەقڵی و دەروونی و ویژدانی و جەستەییەكانی منداڵ دەدات، تاوەكو دەستیبگرێت و لەو قۆناغەدا گەشە بەتواناكانی بدات و عەقڵییەتی پێكەوەبنێت و بونیادی دەروونی و ویژدانیی بۆ دروست بكات، لەپێناو چاندنی باشترین بەها و تەقاندنەوەی بەرزترین وزە لە سنووری تایبەتمەندیی منداڵ و توانا بیری و دەروونی و جەستەییەكانی، بەجۆرێك لە دەرەوەی توانای، ئەركی نەخاتەسەر، هەروەك نەهێڵێت وزەكانیشی بەخۆڕایی بەفیڕۆبچن.”( ل211)
له‌مباره‌یه‌شه‌وه ته‌مه‌نی منداڵی بۆ چه‌ند قۆناغێك دابه‌ش كردووه، له‌گه‌ڵ خستنه‌ڕووی پێویستی و چۆنیه‌تی مامه‌ڵه له‌و قۆناغه‌دا له‌گه‌ڵی:
1. قۆناغی خوار ته‌مه‌نی حه‌وت ساڵی: ” سروشتی منداڵی تەمەن خوار حەوت ساڵ بەوجۆرەیە كە بەدەم دووبارەكردنەوە و راهاتنەوە بچێت، ئەو قۆناغەش تایبەتمەندە بەپێكهێنانی سادەترین شارەزایی و دووبارەكردنەوەی، تایبەتمەندە بە لاوازیی توانای وردبینیكردن و بەدواداچوون و بیرهێنانەوە، بۆیە گونجان و گفتوگۆ و یاریی لەگەڵداكردن و ئارامگرتن و دووبارەكردنەوە بناغەی پەروەردەی ئەو قۆناغەن.
گرنگە لەو قۆناغەدا منداڵ وابەستە بێت بە پەروەردەكارەكەی و خۆشەویستی و متمانەی پێ هەبێت، دەبێت پەروەردەكار هەنگاوەكانی جێگیربێت و بزانێت چی شتێك لەو منداڵە داواكراوە، تاوەكو لەبارەی منداڵەكەوە هەستی ئارامیی بێتەدی و هەلی نەریتگرتن و ڕاهاتنی بۆ بڕەخسێت، ئەوەش كاتێك دەبێت كە ئاڕاستەكانی پەروەرەكار دژ و پێچەوانە بەیەكتر نەبێتەوە و ڕیسی ڕاهێنانەكانی نەپچڕێت، تاوەكو منداڵەكە ڕابێت و بزانێت چی شتێكی لێ ویستراوە.”( ل211-212).
2. قۆناغی ناسینه‌وه‌ی باش و خراپ: ئه‌مه‌ش له‌ته‌مه‌نی حه‌وت ساڵیه‌وه ده‌ست پێده‌كات، ” لەو قۆناغەدا پەروەردەكار زۆر ئارامگرانە بەردەوام دەبێت لە بەدواداچوون و ڕاهێنانی منداڵەكە لەسەر نەریت و شێوازە دروست و ڕەوشتە جوانەكان، لە مامەڵەكردن لەگەڵ دەورووبەری لەگەڵ گەورە و بچووك و ئاڕاستەكردنی ڕووەو ڕاهاتن لەگەڵ ئەوانی تر و بەشداریكردن و ڕێزگرتنی مافی ئەوانی تر و هاوكاریكردن لەگەڵیان و هەوڵدان بۆ بەجێهێنانی ئەركەكان و بەستنەوەی هەست و دەستكەوتە ئیجابییەكانی، بەرادەی هێنانەدیی ئەو ئامانجانە لەڕەفتار و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەوانی تردا.”( ل212)
3. قۆناغی پێگه‌یشتی جه‌سته‌یی: ” لەگەڵ گەیشتنی منداڵەكە بەقۆناغی دە ساڵان -بە رادەی جیاواز- قۆناغی پێگەیشتنی جەستەیی و دەروونیی لا دروست دەبێت، ئەوكات پێویستە پەروەردەكار منداڵەكە ڕابهێنێت لەسەر هەڵگرتنی ئەرك و بەرپرسیارێتییەكان و گەڕانی ئیجابییانە بۆ پێشبڕكێ و جیاكردنەوەی ئیجابی و كردنەوەی ئاسۆی زانیارییەكان لەبەردەم خۆیدا، بۆ گەڕان بەدوای مەعریفە و تامەزرۆبوون بەدۆزینەوە و دەستهێنان و داهێنان و حەزكردن لە جیاكردنەوە و هەڵگرتنی مەترسییەكان، جا بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجانە، پێویستە هەموو ئامڕاز و كەرەستە توێژینەوەكراوەكان فەراهەم بهێنرێن، لەهەمانكاتدا پێداگریی بكرێت لەسەر ئەوەی منداڵ نەخرێتە مەترسیی و تێكشكاندنەوە.
بۆیە خۆشەویستیی لە قۆناغی منداڵییدا، كۆڵەكەی پەروەردەی ساغ و سەركەوتووانەیە، لەگەڵ دانانی پشكی شێر بۆ ڕاهێنان و ڕێكخستنی میتۆدی پەروەردەیی.” (ل212)
4. قۆناغی هه‌رزه‌كاریی: ” حەزی مەعریفە و قەناعەتخوازی و حەزی سەربەخۆبوون و ڕێگەگرتنەبەر بەگیانی دۆزینەوە و بەرزبوونەوە بەسەر دەروونی ئەو منداڵەدا بەهێز دەبێت. لەوكاتەی كە ڕووبەڕووی گۆڕانكاریگەلێكی جەستەیی و دەروونی و ویژدانیی دەبێتەوە، كە پێشینەیەكی شارەزایی و مەعریفیی نییە لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییانەدا، وەهای لێدەكات شێواو بێت لەڕووی دەروونی و پەیوەندییەكانی و بەربەرەكانێی هەستەكان، بۆیە پاڵیدەنێن بۆ داخران و زاڵبوونی هەستی شەرم و خەجاڵەتیی بەسەریدا، یان بەپێچەوانەوە پاڵیدەنێن بۆ یاخیبوون و پێكدادان و لەدەست دەرچوون.
لەڕێگەی پەیوەندیبوون لەگەڵی و سنگفراوانی و بواری هەستی سەربەخۆیی و دەستهات و دۆزینەوە و مەعریفەخوازی و چاودێری و فەراهەمكردنی كەشوهەوای پاك و بەدواداچوونی سۆزدارانە و ئاڕاستەكردنی ناسك و تێكەڵیی ساغەوە، دەكرێت ئەنجامگەلێكی ئیجابیی بەدەستبێت و بەهۆیەوە كرانەوە ڕووبدات و كۆنتڕۆڵی وزە و هێزە تەقێندراوەكان بكرێت لە قەوارەی ئەو منداڵەدا.”(ل212-213)
په‌روه‌رده‌كاری سه‌ركه‌وتوو
په‌روه‌رده‌ی دروست و شیاو، پێویستی به‌په‌روه‌رده‌كاری سه‌ركه‌وتوو لێوه‌شاوه هه‌یه، نووسه‌ر له‌م كتێبه‌دا خه‌سڵه‌ته‌كانی په‌روه‌رده‌كاری سه‌ركه‌وتووی به‌جوانی شیكردووه‌ته‌وه، ده‌توانین به‌گشتی له‌م چه‌ند خاڵه‌دا كورتیان بكه‌ینه‌وه:
1- زانست و مه‌عریفه: ” زانست و مەعریفە دوو شتی پێویستن بۆ سەركەوتنی پەروەردەكار و پەروەردە، بەبێ زانست و شارەزایی بەدەروونی منداڵ و قۆناغەكانی پێگەیشتنی، ئەوا سۆز و خۆشەویستیی هیچ سوودێك ناگەیەنێت، بەڵكو ڕەنگە ئەو سۆز و خراپ پەروەردەكردنە هۆی لەدەستچوونی ئەو منداڵە بن، بۆیە دەستەوەستان و خۆپەرست و نەرجسیی پەروەردە دەبێت و ناتوانێت پەیوەندیگەلێكی ڕێك لەگەڵ كەسانی تردا دروست بكات، وەك دەڵێن: “دوژمنێكی ژیر باشترە لە هاوڕێیەكی نەزان”. چەندە ورچی نەزان هەبووە بەهەموو خۆشەویستی و دۆستایەتییەكی بۆ هاوڕێكەی تاوەكو مێشێكی لەسەر سەری هاوڕێ خەوتووەكەی لابدات، نەوەك خەوەكەی لێ تێكبدات، بەمشتێ هاوڕێكەی خۆی كوشتووە.”
2- دادگه‌ری: ” دادگەریش ئەو بناغە پتەو و بەهێزەیە كە خۆشەویستی و ڕێز و كارایی ئاڕاستەكردنی نێوان منداڵ و پەروەردەكارەكەی لەسەر دەوەستێتەوە، چونكە دادگەریی سەنگی مەحەكی ڕاستیی هەستی پەروەردەكارە بەرانبەر منداڵ. منداڵ ناتوانێت گوێ بەدەربڕینی خۆشەویستی و دیمەنی ڕێزلێنان بدات، تاوەكو لە پەروەردەكارەكەیدا هەستی دادپەروەری و لایەنگیری نەكردن و جیاوازیی نەكردنی نێوان ئەو و منداڵێكی تر و كۆمەڵێكی تر نەبینێت.”
3- ئارامگرتن: ” ئارامگرتن و پەروەردە دوانەیەكی لەیەك دانەبڕاون، چونكە دەستەوەستانی و كەمتەرخەمی و ئەزموون و هەڵە و حەزی ئاگاداربوون و ئەزموونكردن، لە سیفەتەكانی منداڵیین و دەبێت بەگیانێكی ئیجابییەوە لەلایەن پەروەردەكارەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، ئەوە ئەو نرخەیە كە پێویستە پەروەردەكار بیدات، تاوەكو منداڵەكە پێبگات، ئەوەش بە دووبارەكردنەوەی هەوڵەكانی و فێربوون لەهەڵەكان و دۆزینەوەی وزەی خۆی و دەورووبەری. بەبێ نەرموونیانی و ئارامگرتن، خۆشەویستیی بەرهەمی نابێت، تەنیا ئاڕاستەكردن سوود ناگەیەنێت، هیچ نەریتێك سەقامگیر نابێت و هیچ ڕەفتارێك ڕاست و دروست نابێت و هیچ توانایەك گەشە ناكات بەبێ نەرموونیانی و ئارامگرتن. ”
4- چاودێریكردنی منداڵ و فەراهەمكردنی پێداویستییەكانی: ” بەبێ تێكۆشان و پێداگریی لەسەر چاودێریكردنی منداڵ و فەراهەمكردنی پێداویستییەكانی، ئەوە خۆشەویستی و ڕێزلێنان و داد بوونی نابێت، بەخۆشەویستی و هەوڵ و ئارامگرتنەوە بەهەشت كەوتووەتە ژێر پێی دایكانەوە و بەو دوانە دایكان و باوكان مەقامی چاكەكاری و جوان هاودەمییكردنیان بەدەستهێناوە .”(ل213-214)
دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان داوا ده‌كات سوود له‌ژیانی پێغه‌مبه‌ری مه‌زن (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) وه‌ك پێشه‌نگێك وه‌ربگیرێت و ده‌ڵێت: ” پێغەمبەری خوا (درودی خوای لێبێت) لەماڵی خۆی و لە مزگەوت و وتار و ئاڕاستە و ڕێنیشاندان و ڕێنمایی و هاوەڵێتیكردنیدا نموونە و پێشەنگ بوو بۆیە لەپێشتر و شیاوترە بە موسوڵمانان لەوانەكانی ڕێباز و گوتاری پەروەردەیی پێغەمبەرێتیی تێبگەن لەبابەت ئافرەت و منداڵ، تاوەكو لەسەر نرخ و بەرزیی و هێزی ئیمان و تێكۆشانی كاری چاك و پوختەكردن، نەوەكانی موسوڵمانان بونیاد بنرێنەوە.”(ل215)
ڕه‌گه‌زه‌كانی پرۆژه‌ی په‌روه‌رده‌یی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یمان
نووسه‌ر له‌م كتێبه‌یدا پرۆژه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی هه‌یه له‌چه‌ند ڕه‌گه‌زێكی گرنگ پێكهاتووه، له‌وانه:
1. تەرخانكردنی بەشێكی گرنگ لە هەوڵی بیریاران و پەروەرشیاران و چاكسازانی ئیسلامی و دەستەبەركردنی پشگیری مەعنەویی ئەو لێكۆڵینەوە زانستییانەی كە گوتاری زانستی ئیسلامی قەناعەتپێكەری كاریگەر بۆ باوكان و دایكان ئاڕاستە دەكات” به‌جۆرێك كه:
أ- لەڕووی پەروەردەییەوە ڕووناكبیریان بكات.
ب- شێوەكانی شێواندنی كەلتووری و كەموكووڕیی پەروەردەییان پێ بناسێنێت.
ت- شوێنەواری لەسەر بونیادنانی ڕۆڵەكانیان و ئوممەتەكەیان ئاشنایان بكات، لەڕووی ئایینی و دەروونیی و مەعریفی و ژیارییەوە.
2. چاوكردنەوەیان بەو زانیاری و ڕێگا و ئامڕازانەی وایان لێدەكات بتوانن ڕۆڵی خۆیان ببینن، لە پەروەردەكردنی ڕۆڵەكانیان و چاودێریكردنی گەشەكردنیان و سەقامگیربوونی بونیادی دەروونی و ویژدانیی و مەعریفییان، بەجۆرێك كە وزەكانی خۆش
ەویستی و دادگەری و هەوڵ و خۆڕاگرتنیان لێوە سەرچاوە بگرێت، لایەنە فیترییەكانی دایك و باوكیان بەرانبەر منداڵەكانیان لێوانلێو بكات.”
كه‌م وكورتی په‌روه‌رده و فێركردن
سه‌باره‌ت به‌كه‌م وكورتیه‌كانی په‌روه‌رده و فێركردنیش له‌وڵاتانی ئیسلامیدا، سه‌ره‌تا ئه‌و ده‌زگایانه‌ی ده‌ستنیشان كردووه كه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر منداڵ هه‌یه، ئه‌وانیش:
1- كاریگه‌ری قوتابخانه و فێركردن.
2- كاریگه‌ری ڕاگه‌یاندن.
3- كاریگه‌ری خێزان.
سه‌باره‌ت به‌كاریگه‌ری خێزان له‌م سه‌رده‌مه‌دا ده‌ڵێت: ” خەریكە ڕۆڵی لە ئەركی پێدانی خواردن و دەستەبەركردنی خواست و پێداویستییە ماددییەكانی منداڵ لە شوێن و خۆراك و پۆشاك كۆتایی بێت.”
پاشان دێت و به‌راوردێك له‌نێوان ئه‌و بڕه پاره‌یه‌دا ده‌كات كه له وڵاتانی ئیسلامیدا بۆ په‌روه‌رده خه‌رج ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بۆ ڕاگه‌یاندن خه‌رج ده‌كرێت و ئه‌وه‌شی بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕۆڵی خێزان خه‌رج ده‌كرێت و ده‌ڵێت: ” گەر بێتو بڕی ئەو پارەیەی لە قوتابخانە و فێركردندا خەرجدەكرێت -سەرەڕای كەمی ڕێژەكەی لە وڵاتانی جیهانی ئیسلامیدا- لەگەڵ ئەوەی بۆ ڕاگەیاندن خەرج دەكرێت بپێوین، بەراورد بەوەی كەبۆ ڕۆڵی پەروەردەییانەی خێزان و بەرزكردنەوەی ئەم ڕۆڵە و ڕووناكبیركردن و ڕابەرایەتیكردن و دەوڵەمەندكردنی بە چەمك و هۆكارە پێویستییەكانی بەجێگەیاندنی كارای پەروەردەیی خەرج دەكرێت، ئەوا دەبینین شایانی بەراوردكردن نییە، گەر هەندێك لە قسەوباسی دارشتن ئاساو ئامۆژگاری سەبارەت بە بایەخی ڕۆڵی دایك و باوك بەوپێیەی سەرمەشقی منداڵان و تازە پێگەیشتووانن جیابكەینەوە، بابەتەكە لەو رادەیەدا كۆتایی دێت، ئیدی دایك و باوك توانای گۆڕینی كانزاكانیان نابێت و ناشزانن چۆن ئەوە ئەنجام بدەن، بەشێوازگەلێكی كردەیی، پێكهاتەی ڕۆڵەكانیان چاك بكەن و بە شێوەیەكی جیاواز لە هی خۆیان دایبڕێژنەوە، سەرەڕای سووربوونی فیترییان لەسەر كاركردن بەهەموو توانای خۆیان، بۆ بەرژەوەندی ڕۆڵەكانیان و بەرزكردنەوەی ئاستییان.”
هه‌نگاوه‌كانی مه‌عریفه‌ی ئیسلامی
له‌لاپه‌ڕه‌كانی كۆتایی ئه‌م كتێبه‌دا نووسه‌ر تیشكی خستووه‌ته سه‌ر كاره‌كانی په‌یمانگای جیهانی فیكری ئیسلامی له‌بواری په‌روه‌رده‌دا به‌گشتی و په‌روه‌رده‌ی منداڵ به‌تایبه‌تی و ئه‌و ده‌زگاو دامه‌زراوانه‌ی دایانمه‌زراندووه، هه‌روه‌ها باسی هه‌نگاوه‌كانی مه‌عریفه‌ی ئیسلامی كردووه كه‌ئه‌ویش به‌شێكه له‌هه‌‌وڵه‌كانی په‌یمانگای جیهانی فیكری ئیسلامی.
گرنگترین هه‌نگاوه‌كانی مه‌عریفه‌ی ئیسلامیش بریتین له:
هه‌نگاوی یه‌كه‌م: چاككردنی مەنهەجەكانی فیكر و پاڵفتەكردنی رۆشنبیری.
هه‌نگاوی دووه‌م: كاركردن لەسەر چاككردنی بونیادی خێزان و پەیوەندییەكانی دایك و باوك لەسەر بناغەی ئیسلامی وەك خۆشەویستی و متمانە و ئاسایش و دەستەبەركردنی ژینگەی پێویستی پەروەردەیی بۆ پەروەردەكردنی منداڵی كەسێتی كامڵ و بەهێزی خاوەن توانای دەستپاك.
هه‌نگاوی سێیه‌م: هۆشیاركردنەوەی پەروەردەیی كە تواناكانی خێزان لە كانگاكانی خۆشەویستی و متمانە و ئاساییشەوە دەگۆڕێت بۆ بەرنامەیەكی پەروەردەیی ئەرێنی كارا، دەستی منداڵ دەگرێت و چاودێری دەكات، توانا‌و لێهاتووییەكانی پێكهێنەرەكانی عەقڵییەتی زانستی و ویژدانی زیندوو كۆمەڵایەتی گەشە پێدەدات.
هه‌نگاوی چواره‌م: دەستەبەركردنی هۆكارە زانستی و پەروەردەییەكانە بۆ مامۆستایان، تا هاریكارین بێت لەراپەڕاندنی ئەركەكانیاندا. ئەمەش لەرێگای كۆمەكیكردنیان بە هەموو نوێ و بەسوودێك لە بواری پەروەردەییدا‌و بەرهەمهێنانی ئەو ئەدەبیاتەی یاریدەیان دەدات و توانای تێگەیشتنیان قووڵتر دەكات، هەروەها ئەو بەرنامانەشیان بۆ دەستەبەر دەكات كە زانست و زانیاریی گونجاو بۆ هەرقۆناغێك لە قۆناغەكانی منداڵی پێشكەش دەكات.
ئه‌مه‌ی له‌م بابه‌ته‌دا ئاماژه‌مان پێدا، گوزه‌رێكی خێرا بوو به‌هێڵه گشتییه‌كانی دیدی په‌روه‌رده‌یی دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه‌بو سوله‌یماندا وه‌ك بیرمه‌ندێكی دیاری ئیسلامی و كتێبی داڕمانی ژیاری ئیسلامییمان وه‌ك نمونه هه‌ڵبژارد.
تێگه‌یشتنی ته‌واو له‌و دیده په‌روه‌رده‌ییه‌و پرۆژه‌كانی دیكه‌ی په‌یمانگای جیهانی فیكری ئیسلامی بۆ خوێنه‌رانی به‌ڕێز به‌جێده‌هێڵم.
په‌راوێزه‌كان:
1. دكتۆر عه‌بدولحه‌مید ئه بوسوله‌یمان ساڵی(1355كۆچی- 1936 زاینی) له‌مه‌ككه له‌دایكبووه، خوێندنی سه‌ره‌تای وناوه‌ندی له‌مه‌ككه ته‌واو كردووه، ساڵی (1374ك-1955ز) قوتابخانه‌ی ئاماده‌كردنی نێرده‌كانی ته‌واو كردووه، ساڵی (1378ك-1959ز)به‌كالۆریۆسی بازرگانی له‌به‌شی زانسنته سیاسیه‌كانی كۆلێژی بازرگانی زانكۆی قاهیره به‌ده‌ستهێناوه، ساڵی (1381ك-1963ز) له‌هه‌مان زانكۆ ماسته‌ری له‌زانسته سیاسیه‌كاندا به‌ده‌ستهێناوه، بڕوانامه‌ی دكتۆرایله‌په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی له‌زانكۆی پنسلڤانیا له‌ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ساڵی (1393ك-1973ز) به‌ده‌ستهێناوه.
له‌چه‌ندین زانكۆ وه‌ك مامۆستا وانه‌ی وتووه‌ته‌وه، له‌دامه‌زرێنه‌رانی چه‌ندین ڕێكخراوی ئیسلامی بووه له‌ئه‌مریكاو كه‌نه‌دا، دامه‌زرێنه‌ری په‌یمانگای جیهانی غیكری ئیسلامی و یه‌كه‌م سه‌رۆكی بووه.
2. دامه‌زرێنه‌ری دامه‌زراوه‌ی گه‌شه‌پێدانی منداڵ بووه، دامه‌زرێنه‌رو سه‌رۆكی پێشووی كۆمه‌ڵه‌ی زانایانی كۆمه‌ڵناسی موسڵمانان بووه له‌ئه‌مریكاو كه‌نه‌دا، دامه‌رزێنه‌رو سه‌رنووسه‌ری پێشووی گۆڤاری ئه‌مریكی بۆ زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه ئیسلامییه‌كان بووه، دامه‌زرێنه‌رو سه‌رۆكی زانكۆی ئیسلامی بووه له‌مالیزیا (1988-1999ز)، خاوه‌ن و به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی (دار منار الرائد)ه بۆ راوێژكاری په‌روه‌رده‌یی و فێركردن.
3. له‌گرنگترین كتێبه‌كانی:
– نظرية الإسلام الاقتصادية: الفلسفة والوسائل المعاصرة” (1960م).
– السياسة البريطانية في عدن والمحميات ما بين عام 1799وعام1961م (رسالة ماجستير) 1963.
– “النظرية الإسلامية للعلاقات الدولية: اتجاهات جديدة للفكر والمنهجية الإسلامية” (1973م).
– “أزمة العقل المسلم” (1986)م.
– “إسلامية المعرفة: الخطة والإنجازات” (1986م).
– “العنف وإدارة الصراع السياسي في الفكر الإسلامي بين المبدأ والخيار: رؤية إسلامية” (2002م).
– “قضية ضرب المرأة وسيلة لحل الخلافات الزوجية!” (2003م).
– “أزمة الإرادة والوجدان المسلم” (2004م).
– “الإصلاح الإسلامي : الثابت والمتغير، تجربة الجامعة الإسلامية 2004م”، “الإنسان بين شريعتين 2005″ .
– جزيرة البنائين: قصة عقدية تربوية (للصغار والكبار)” .
– “كنوز جزيرة البنائين: قصة عقدية تربوية (للشباب والكبار)”.
– “إشكالية الاستبداد والفساد في الفكر والتاريخ الإسلامي 2007م”.
– ” الرؤية الكونية الحضارية القرآنية 2009 م”.
4. داڕمانی ژیاری ئیسلامیی و دووباره سازدانه‌وه‌ی، وه‌رگێڕانی بۆ كوردی: حه‌كیم ئه‌بوبه‌كر، لوبڵاوكراوه‌كانی سه‌نته‌ری زه‌هاوی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی فیكری ژماره62، 2018.
