ڕەگەزەكانی پەیڤین له‌ ده‌قه‌ پیرۆزه‌کاندا (قورئان وه‌ک نموونه‌)

بۆ ئەوەی پەیڤین لە زیندوێتی خۆیدا بژيی ‌و پڕۆسەیەكی بەرهەمدار بێت لە ژیاندا‌ و ژیان بەرەو باڵابوون بەرێت ‌و نەزۆك نەبێت لە شێوە‌ و ناوەڕۆكدا ‌و جیاوازيی ‌و ماوە دوورودرێژەكانی نێوان مرۆڤەكان فراوانتر نەكات.

خودا لە میانەی ئایین ‌و پەیامبەرەكەیەوە ویستوویەتی كەشێكی ئەوتۆ بڕەخسێنێت‌ و هێڵە سەرەكيی ‌و گشتییەكانی ئەو پەیڤینە دیاری بكات. تا مرۆڤەكان لە مرۆڤایەتیبوونی خۆیاندا بژین‌ و كێشە لاوەكیی‌ و ئاكارە دزێوەكان باڵ نەكێشێت بەسەر ژیاندا ‌و سەرئەنجام مرۆڤ ‌و مرۆڤایەتی بەرەو هەڵدێر ‌و لەناوچوون نەچێت.

گرنگترین ئەو ڕەگەزانەی بۆ پەیڤین پێویستن‌ و كرداری پەیڤینی لەسەر دەوەستێت لە ئایینی ئیسلامدا بریتین لە:

1) كەسێتی پەیڤینكاران

2) پسپۆڕیی‌ و شارەزابوون

3) بابەتی پەیڤین

4) كەشێكی لەبار ‌و گونجاو

5) شێوازی پەیڤین

لێرەدا و لەچوارچێوەی جیهانبینی قورئاندا هەوڵدەدەین بە ‌وردی تیشك بخەینەسەر هەریەكێک لەو ڕەگەزانە.

1) پەیڤینكاران

هەموو پەیڤینێك لە نێوان دوو تاك، كۆمەڵ، ئایدیۆلۆژیا،ئایینزا، وڵات، ژیار،… تاد ئەنجام دەرێت. بۆئەوەی پەیڤین بگاتە قایلبوونە هاوبەش ‌و ئەنجامە بەرهەمدار ‌و چاوەڕوانكراوەكان، ئەوا دەبێت هەریەك لەو دوو لایەنە پەیڤینكارە خۆیان بە كۆمەڵێك خه‌سڵه‌تی جوان بڕازێننەوە. لەو تایبەتمەندییانەش كە پێویسته‌ لە كەسێتی هەریەكێكیاندا بوونی هەبێت، بریتین له‌ بوونی گیانی پەیڤینكردن‌ و بزوتنەوەی پەیڤینتێیاندا، واتە لە ناخەوە هەریەكەیان وەك كانی بۆ پەیڤینكردن هەڵبقوڵێن ‌و عەوداڵی ڕاستیی بن، هاوکات ویستی گەیشتن بە ئەنجامە ئیجابییەكانیان هەبێت. بەبێ بوونی ئەو تایبەتمەندییەش ناتوانرێت پەیڤینێکی دروست و به‌رهه‌مدار ئه‌نجام بدرێت. واته‌ گه‌ر ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ نه‌بێت ئه‌وا گرێ ده‌روونییه‌ پێشینەییه‌كان ته‌حه‌کوم به‌ پەیڤینه‌که‌وه‌ ده‌کات و جگه‌ له‌ بەفیڕۆدانی كات ‌و ئاڵۆزكردنی كاروبارەكانئه‌نجامێکی تری لێناکه‌وێته‌وه‌. ئەوەش لە میانەی وروژاندنی هەندێ بڕگە كە واقیع تێكدەدات ‌و هەستی خراپ بەدیدەهێنێت. بەوەش ڕەگەزەكانی نائارامیی‌ و هەڵچوون لە كەشی ناوچەكەدا بڵاودەبێتەوە.

هەروەها ئەو كەسەی دەچێتە كرداری پەیڤینەوە، ده‌بێت كەشی ناوەوەی خۆی ئامادەكردبێت، بۆ قایلبوون بەو ئەنجامە یەكلاكەرەوانەی كە پێی دەگات. ئەگەر ئەو ئامادەییەی نەبێت ئەوا هەڵوێستەكە بۆ جەدەلێكی نەزۆك دەگۆڕێت، كە جگە لە دەرخستنی بەهێزی گوفتار ‌و موزایەدە جەدەلییەكان شتێكی تری لێناوێت، بەشێوەیەك نەدەچێتە پێشەوە‌ و نە پاشكەشەش دەكات.

هەروەكو قورئانی پیرۆز جەختی لەسەر ئەم لایەنە كردووەتەوە‌ و دەربارەی ئەو كەسانەی كە نایانەوێت لەسەر بنەڕەتێكی زانستیی ‌و بابەتی باوەڕبەخۆبوون دەفەرموێت: (وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ. وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِنْ يُهْلِكُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُون) (الأنعام : 25 ، 26). واتە هەندێكش گوێت بۆ دەگرن (لەكاتی خوێندنی قورئاندا، بەڵام چونكە مەبەستیان نیە شوێن حەقیقەت بكەون، ئێمە پەردەمان هێنا بەسەر دڵیاندا لە تێگەیشتنیان بۆ قورئانەكە‌ و گوێمان سەنگین ‌و گران كردوون، ئەگەر هەرچی نیشانە ‌و بەڵگەیەكیش هەبێت بیبینن ئەوان بڕوای پێناكەن، هەتا كاتێكیش كە دێن بۆ لات دەیكەنە موجادەلە ‌و دەمەدەمێ و ده‌ڵێن سەرئەنجام ئەم قورئانە هیچ نیيە جگە لە داستانی پێشینان نەبێت!! ئەوان ناهێڵن كەس گوێ بۆ قورئان بگرێت ‌و خۆشیانی لێ دوور دەخەنەوە، جا بەو كارەیان جگە لە خودی خۆیان كەس لەناو نابەن ‌و هەستیشی پێناكەن.

پەیامبەریش (د.خ) وەك پەیامهێنی ئیسلام‌ و لە میانەی تەعالیمەكانی قورئانی پیرۆزەوە ئەو مەرجەی جێبەجێكردووە‌ و هەوڵیشیداوە بۆ ئەو كەسانەی فەراهەمبكات كە لەگەڵیاندا گفتوگۆی دەكرد. سەرباری ئەوەی چەندین جار جەختی لەسەر لایەنی مرۆییبوونی خۆی دەكردەوە، كە ئەویش مرۆڤێكی وەك ئەوانە ‌و لە تەكوینی تایبەتیی خۆیدا هیچ هێزێكی نائاسایی نییە ‌و ناتوانێت موعجیزە بكات، كە پێشنیازیان بۆ دەكرد ‌و غەیب نازانێت‌ و هەموو كاروبارەكە ئەوەیە نیگایەك لە خواوە بۆ مرۆڤایه‌تی دابەزیوە، ڕۆڵی ئەویش لەو نیگایەدا بریتییە لە ڕۆڵیمرۆڤێك كە دەیەوێت بە هەموو ئامرازێكی قاییلكەر بە خەڵكی ڕابگەیەنێت، بەبێ ئەوەی فەرمانی سەپاندنی بەسەریاندا هەبێت و هیدایەتیان بدات، به‌وپێیه‌ی خاوەن وزەیەكی ئەفسوناويی‌ و موعجیزە ئاسابێت، كە باوەڕ بهێنن بەوەی بانگیان دەكات بۆی ‌و ئەوان نەتوانن بەرگری بكەن‌ و دەسه‌وسان بن یان نەتوانن بە باش یان خراپ بیری لێبكەنەوە، بەڵكو ئازادیی ئەوان بۆ خۆیان ماوەتەوە، ئەگەر وەڵامیان دایەوە ‌و قایلبوون بەوەی كە بانگیان دەكات بۆی، ئەوا دەگاتە مەبەستەكەی لە گەیاندنی پەیامەكەیدا، بەڵام ئەگەر وەڵامیان نەدایەوە ئەوا ئەوەی بەسە كە هەستاوە بە ڕاگەیاندنی پەیامی پەروەردگار ‌و ئەركی سەرشانی خۆی جێبەجێكردووە.

پەروەردگار دەفەرموێت: (قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا) (الكهف 110) واتە: (ئەی په‌یامبه‌ر (د.خ) پێیان بڵێ: بەڕاستی من تەنها ئادەمیزادێكم وەك ئێوە، بەڵام ئەوەندە هەیە من وەحی‌ و نیگام بۆ دێت (ئەم ڕاستییەتان تێبگەیەنم) كە بێگومان خوای ئێوە خوایەكی تاك ‌و تەنهایە. جا ئەوەی دەیەوێت بە دیداری پەروەردگار شاد بێت بە خۆشنودییەوە با كار و كردەوەی چاك ‌و دروست ئەنجامبدات ‌و بەهیچ شێوەیەك لە پەرستنیدا هیچ كەسێك نەكاتە هاوەڵ‌ و شەریك بۆی). هەروەها دەفەرموێت: (قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ۚ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ ۚ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ). (الاعراف 188). واتە: (ئەی محەمەد (د.خ) پێیان بڵێ: كە من ناتوانم هیچ قازانج یان زیانێك بە خۆم بگەیەنم مەگەر ویستی خودای لەسەر نەبێت، خۆ ئەگەر غەیب‌ و شاراوەكانم بزانیبایە ئەوا چاكەی زۆرم بۆ خۆم‌ كۆدەكردەوە و هیچ ناخۆشییەكیشمتووش نەدەبوو، من هیچ شتێك نیم تەنها ترسێنەرم بۆ (یاخییەكان)‌ و موژدەدەریشم بۆ كەسانێك كە باوەڕ دەهێنن).

ئەوە وێنەیەكی زیندووە بۆ ئەوانەی گوێ بۆ بانگەواز دەگرن، بەڵام دڵ‌ و هۆشیان داخستووە، ئەوەش كە بۆیان باسدەكرێت گوێیەكانیان نایبیستێت، بۆیە دڵەكانیان ناكەنەوە تابیر بكەنەوە ‌و گفتوگۆ بكەن، بۆئه‌وه‌ی لەسەر بنەڕەتیبەڵگەهێنانه‌وه‌ قایل ببن یان ڕەتیبكەنەوە، بەڵام ئەوان لە هەڵوێستی خۆیان بەردەوامبوون ‌و ڕێ بە خۆیان‌ و كەسانی دیكە نادەن دەربارەی هەر ئەزمونێكی هزریی یاخود پڕۆسەیەكی پەیڤین سەبارەت بە هەڵەیی یاخود ڕاستیی هەڵوێستەكە دیاریی بكەن.

بۆیە لێرەدا ئەنجامێك بەدەستنایەت، لەبەرئەوەی ئەو كەسانە هەڵوێستی خۆیان لەسەر كەسێتی ‌و خۆبەگەورەزانین دیاریكردووە، نەك لەسەر بنەڕەتی هزر‌ و باوەڕ. به‌مشیوه‌یه‌داوادەكات لەگەڵ ئەو ئەزمونەدا نەڕوات، كە نەزۆكییەكەی چەسپاوە، بەڵكو هەوڵبدات بچێتە بوارێكی دیكەوە. كە بیر‌ و ژیارییان پێوەری ڕەتكردنەوە یان وەرگرتنی هزر‌ و بیروباوەڕ بێت.

لێرەدا پێویستە ئاگاداری ئەوە بین، كە زۆرجار هەڵە هزریی‌ و لادانە بیروباوەڕییەكان كوفر بۆ قایلبوونێكی خودیی لەژێر ناونیشانی زانست یاخود دژی دەگۆڕێت. بەڵام بێئاگاییلە ڕەگەزەكانی تر لە هزری باوەڕ كە دەشێت چەندەها ئاسۆی نوێ بۆ ژیری بكاتەوە، كە لە مەعریفەی خواوە سەرچاوەی گرتبێت، بەڵام ئەو بێئاگاییه‌‌ و تەنها لە یەك گۆشەوە په‌یبردنبەسەر چاوگ و شوێنەكانی تری زانیارییەوە ئاسۆکانی بیرکردنه‌وه‌ی مرۆڤ سنوودار و به‌رته‌سک ده‌کاته‌وه‌.

له‌م سنووردارییه‌دا نمونەیەك دەژی، كە لە دۆخێكی ئینكاریكرن‌ و سوربوون لەسەر لادان‌ و لەسەر پێكهاتە ناوخۆییەكەوە دەردەچێت و ئاڕاسته‌ی ده‌کات. جا ئەوە بەرەوڕووی ژیان دەبێتەوە بە عه‌قڵیەتێكی بەرژەوەندیی، هەڵپەیی ‌و ئارەزووە خودییەكانەوە. بەوپێیەی ئەوانە هێڵەكانی كاروانەكەی لە ڕاستیی ‌و چەوتی بۆ دیاری دەكەن، واتە لێرەداپێوەرەكان ژیریی ‌و بیركردنەوەیەكی ئەبستراكت نین، بەڵكو پاڵنەر ‌و حەزە دەروونییەكان ‌و پێشینە كۆمەڵایەتییەكان ڕاستیی‌و ناڕاستیی هەڵبژاردن‌ و ڕەوتی ژیانیان بۆ دیاری دەكەن.

بۆیە دەبێت پەیڤینكاران زۆر بە وردی هەوڵی ڕازاندنەوەی خۆیان بەو ئاكارە جوانانە بدەن، كە ڕێگە خۆش دەكات بۆ گەیشتن بە ڕاستیی ‌و چارەسەرە هاوبەشەكان‌ و خۆشیان لەو ئاكارانە دووربخەنەوە كە پەیڤین دەپوكێننەوە‌ و گیانی نەیارێتی لە ناخیاندا دەچێنێت‌ و نەزۆكی بەرهەم دەهێنێت.

2) پسپۆڕيی‌ و شارەزابوون

ڕەگەزێكی سەرەكی تری پەیڤین لە ئیسلامدا بریتییە لە پێگەیشتوویی، ڕۆشنبیریی‌ و شارەزابوون لەو بابەتەی كە وتووێژی لەسەر دەكرێت. بۆیە دەبێت پەیڤینكاران لەو بابەتەی كە دەیانەوێت پەیڤینی لەباره‌وه‌ بكەن، شارەزاییان دەربارەی هەموو لایەنەكانی هەبێت، بۆئەوەی پەیڤین لە هزرەوە دەربچێت‌و بیانگەیەنێتە ئەنجامی یەكلاكەرەوە ‌و لەسەر وشەی هێمن ‌و دانایی لە شێوازدا‌ و قوڵیی لە هزردا كۆمەكیان بكات. ئەمەش ڕێگەی زانا هۆشیارەكانە لە هەمبەر زانست‌ و پەیامەكەی.

بەڵام ئەگەر پەیڤینكاران شارەزاییەكی ئەوتۆیان دەربارەی ئەو بابەتە نەبوو، كە دەیانەوێت له‌باره‌يه‌وه‌ بدوێن، ئەوا هەڵوێستەكە لایان دەگۆڕێت بۆ چه‌له‌حانێ ‌و وتەی نەشیاو ‌و تۆمەتی بەتاڵ، كە لاوازەكان هەوڵی شاردنەوەی لاوازییەكەیانی پێدەدەن. بەوەش پەیڤین ناگاتە ئەنجامێكی دروست، بەڵكو دەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوون‌ و ناكۆكیی ‌و ڕۆچوون لە ناڕەوایەتیدا.

هەربۆیە گرنگه‌ هەڵگرانی هەر ئایدیۆلۆژیایەك كەسێتییە لێهاتووەكان لە بواری هزر‌ و شێوازی تێڕوانینی قوڵیی كراوە بەسەر واقیعدا هەڵبژێرن. هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: (هَا أَنْتُمْ هَٰؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ)، (ال عمران 66).واتە: (ئەوە ئێوەن موجادەلە‌ و باس ‌و خواستان لەسەر ئەو شتانە دەكرد،كە زانیاریتان دەربارەی هەبوو، كەواتە بۆچی دەم لەو شتانەشدەدەن كە هیچ زانیاریتان دەربارەی نییە).

واتە ئەی خاوەن كتێبەكان موجادەلەتان لەسەر ئەو شتانە دەكرد، كە زانیاریتان دەربارەی هەبوو لە میانەی ئەوەی لە تەورات یان ئینجیلدا خوێندوتانەتەوە ‌و ئەوەش مافی خۆتانە، وەك چۆن مافی هەموو كەسێكە پەیوەندارێتیی بۆ هەر هزرێك هەبێت‌ و زانیاریی ده‌رباره‌ی هەبێت، كە لەگەڵ خەڵكیدا گفتوگۆی لەسەر بكات.

هەروەها پەروەردگار دەفەرموێت: (إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ ۙ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغِيهِ ۚ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ)، (الغافر 56). واتە: بەڕاستی ئەوانەی كە موجادەلە‌ دەكەن ‌و بە ناشارەزایی لە ئایەتەكانی خوا دەدوێن، بێ ئەوەی بەڵگەیەكی بەهێزیان پێبێت، ئەوانە تەنها لە سینەیاندا خۆبەزلزانییان هەیە ‌و هیچكات ناگەنە ئەو ئامانجەی كە هەیانە، كەواتە تۆ پەنا بە خودا بگرە،چونكە بەڕاستی ئەو زاتە بیسەر‌ و بینایە.

یاخود دەفەرموێت:( بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ ۚ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ۖ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ)، (یونس 39). واتە: بەڵكو سەرەڕای ئەو هەموو بەڵگانە ئەوانە بڕوایان بە قورئان نەكردووە كە هیچ شتێكیان نەزانیوە دەربارەی، هێشتا بۆیان نەهاتووە سەرئەنجامی ئەو بەڵێنانەی كە بەڵێنی پێداون، هەر بەوشێوەیەی ئەوانەی پێش ئەمان بەرنامەی خوایان بە درۆ زانی ‌و بڕوایان پێى نەبوو، دە تەماشا بكە‌ و سەرنج بدە بزانە سەرئەنجامی ستەمكاران چۆن بووە.

به‌مشێوه‌یه‌ لەم ئایەتانەوە ئه‌وه‌ ڕوون ده‌بێته‌وه‌، كە ئەوانەی دەچنە گۆڕەپانی پەیڤینەوە بێ چەكن، لەبەرئەوەی دارای زانست یاخود بەڵگە نین ‌و شارەزاییەكی ئەوتۆیان دەربارەی ئەو بیروبۆچوونە نییە كە ڕەتیدەكەنەوە. بۆیە ئەمەش وای لە جەدەلەكەیان كردووە، كە كێشەیەكی (میزاج)ی یاخود گرێیەكی دەروونیی بێت كە ئاڕاستەیان دەكات. بۆیە هەندێكجار بەبێ بەڵگە بە درۆی دەخەنەوە! بەوشێوەیەش ڕێگە خۆش ناكات بۆ هەر ئەنجامێك لە بەرژەوەندیی مەعریفە‌ و حەقیقه‌ت بێت.

ڕەنگە لە واقیعی ئەو ململانێیەی كە ئیسلام لەگەڵ به‌رانبه‌ره‌کانیدا بەڕێوەی دەبات، زۆر نموونەی لەو شێوەیەمان بەرچاو بكەوێت، كە دەچنە بواری ململانێكەوە بەبێ ئەوەی سروشتی ئەو هزرە بزانن كە بەرگریی لێدەكەن یان هێرشی دەكەنەسەر. جا لەوانە بن كە بەناوی ئیسلامەوە قسەدەكەن یان لەوانەبن كە بە ناوی ئایدیۆلۆژیا جیاوازه‌کانه‌وه‌ دەدوێن، كە شتێكی ئەوتۆ لە هزرەكانیان ‌و هزری بەرامبەرەكانیان نازانن!جگە چەند چەمكێكی گشتیی نەبێت. بەمشێوەیە بەرامبەر زنجیرەی تەواوی هزرەكە بێئاگان. بۆیە ستەم لەو هزرە دەكەن،كاتێك هەندێكی لێدێنن و ئەوی دیكەی فەرامۆش دەكەن. واتە ڕەگەزە سەرەكییەكانی لەدەستدەدەن كە هێز ‌و زیندووێتی پێدەبەخشێت.

لێرەدا كاتێك هەڵگری هەر هزرێك لەگەڵ بەرامبەرێكی لاوازدا دەكەوێتە پەیڤین كە خۆشی شارەزاییەكی كەمی هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی بەرامبەرەكەی لاوازترە‌، هەڵوێستی ئەم بەهێزتر دەبێت، بۆیە زۆرجار ئەمە وایلێدەكات، لە دەروونیدا باوەڕبەخۆبوونێك بەدیبێت، ئەم باوەڕبەخۆبوونەش لەجیاتی ئەوەی هانیبدات بۆئەوەی زیاتر هەوڵی شارەزابوون ‌و خۆهۆشیاركردنەوە بدات، سەبارەت بەو هزرەی كە خۆی بڕوای پێیەتی ‌و هزرەكانی تری گۆڕەپانەكە، بەڵام ئەو حه‌زی پەیڤینكردن ‌و جەدەلی تێدا تۆخ دەبێتەوە‌ و نابەرپرسیارانە خۆی دەخاتە ناو هەموو ڕوبەڕووبوونەوەیەكەوە، تا لەكۆتاییدا ڕووبەڕووی كەسێكی شارەزا دەبێتەوە ‌و هەرەسی پێدەهێنێت،ئه‌مه‌ش تا ئاستێكی فراوان لەسەر خودی هزرەكە دەكەوێت.

بۆیە دەبێت هەموو ئەو كەسانەی پەیڤین دەكەن،شارەزاییەكی قوڵیان لەسه‌ر بیروباوەڕەكانی خۆیان ‌و بەرامبەرەكانیان هەبێت، تا بتوانن لەڕێگەی پەیڤینەوە بگەنە ئەنجامی ڕاست‌ و پاشانیش هیچیان ستەم لە بیروباوەڕەكەیان نەكەن. بەمشێوەیە شارەزابوون‌ و بوونی زانست دەربارەی ئەو بابەتەی كە پەیڤینی لەسەر دەكرێت، بە ڕەگەزێكی سەرەكیی كرداری پەیڤین دادەنرێت.

3) بابەتی پەیڤین

ئیسلام وەك چۆن جەخت لەسەر وروژاندنی پرس‌ و پەیڤینی خود دەكات، لەسەر ئەو بنەڕەتەی كە ژیریی لوتكەی باوەڕهێنان بێت، سروشتیشە جەخت لەسەر پەیڤین لەگەڵ مرۆڤی تردا كە هەڵگری هزرێكی دژە بکات. ئەوەش ناوەڕۆكی بانگەوازی پەیامی پەیامبەران بووە، كە بۆ پەیڤینی تاك‌ و كۆمەڵ خستوویانەتەڕوو، لەپێناو ئەوەی خەڵكیی بچنە گفتوگۆیەكی (جدی)ەوە سەبارەت بەو بیروباوەڕانەی كە دەیخەنەڕوو. كاتێك چیرۆكی پیغەمبەران لە قورئاندا دەخوێنینەوە، دەبینین ئەوان پەیڤینكار بوون. ئەوانەشی كە لە دژیان وەستان بێ بەڵگە بوون‌ و توانای سەلماندنیان نەبوو. ئەوەش نیگای ئەوەدەكات، كە پرسی پەیڤین لە ئایین‌ و كرانەوە بەسەر ئەوی تردا و ڕەتنەكردنەوەی له‌لایه‌ن به‌رانبه‌ره‌کانه‌وه‌ شتێكی نوێ نییە لە ئاییندا، بەڵكو لەگەڵ دەستپێكرنی ئاییندا دەستیپێكردووە.

جا لە چەمكە ئیسلامییەكاندا (بابەتێکی دیاریکراو) بۆ پەیڤین نەخراوەتەڕوو‌ و هەموو شتێك شایستەی پەیڤین لەسەركردنە، لە پەیڤیندا پیرۆز‌ و حەرامكراو بوونی نییە،تەنانەت لە بوونی خودا‌ و كەسێتی په‌یامبه‌ریشدا.

ئێمە دەزانین قورئانی پیرۆز هەمان ئەو بڕگانەی باسكردووە كە لە كەسێتی ‌و پەیامەكەی په‌یامبه‌ر محەمەد (د.خ)ی پێ تۆمەتبار كراوە، پاشان بەوپەڕی بابەتیی‌ و (جدی)ێتییەوە چارەسەری كردووە، ئایا شێتە یان شێت نیه‌؟ جادوگەرە یان پەیامبەر؟ درۆزنە یان ڕاستگۆیە؟ قورئانەكەی مرۆییە یاخود خوداییە؟ (وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ۗ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَٰذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ)، (النحل 103). واتە: ئێمە بە ڕاستیی دەزانین ئه‌وان دەڵێن: ئەم قورئانە تەنها كەسێك فێری دەكات.

یاخود (وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ ۙ قَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ)، (النحل 24). واتە: خۆئەگەر بە (بێباوەڕان) بوترێت ئەوە پەروەردگارتان چی دابەزاندووە؟ ئەوا دەڵێن چیرۆك‌ و داستانی كۆن ‌و خەیاڵی پێشینان.

هەروەها ڕەنگە ئاڵنگاریی گەورە كە قورئان هەوڵیداوە وەڵامی بداتەوە، گوتەی شێتێتی بێت (انە لمجنون)، جا با بڕوانین بزانین چۆن لەو بوارەدا ڕه‌وتی پەیڤین به‌ڕێوه‌ده‌چێت.وه‌ک قورئانی پیرۆز ده‌فه‌رموێت: (قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ ۖ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ۚ مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ ۚ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ)، (سبا 46).

واتە: پێیان بڵێ بەڕاستی من هەریەك ئامۆژگاری ئێوە دەكەم، كە بۆ خوا‌ و لەبەر خوا دوو قۆڵی یان بە تەنهایی، هەڵوێستە بكەن ‌و پاشانیش بیربكەنەوە ئەم هاوەڵەی ئێوە محەمەد (د.خ) شێت نییە، بەڵكو تەنها ترسێنەری ئێوەیە ‌و هیچی تر، پێش ئەوەی سزایەكی قورس ڕووبەڕووتان ببێتەوە.

لێره‌دا پرسیاره‌ بنه‌ڕه‌تییه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌: بۆ خودا بە پەیامبەردەڵێت، لەو كەشە جەنجاڵییە كە مرۆڤــ لەخۆی دادەبڕێت،خۆتان كەنارگیر بكەن ‌و بگەڕێنەوە بۆ لای خۆتان (ناخ ‌و دەروون). لەبەرئەوەی ژیریی كۆیی (العقل الجماعی) ئەگەر لێرەدا ژیرییەكی كۆ هەبێت! (پەراوێزی الاسلوب صفقە) ناهێڵێت مرۆڤ بیركردنەوەیەكی بێلایەن ‌و سەربەخۆی هەبێت. بۆیە دوو دوو یان بە تەنها بڕۆن، باش بیر لە وشە‌ و هەڵسوكەوتەكانی بكەنەوە، دواتر دەبینن، كە ئەم هاوەڵەی ئێوە شێت نییە.

جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەینه‌وه‌ كە لە پەیڤیندا حەرامكراو نيیە، قورئانی پیرۆز ئەو دەرگایەی بۆ ئاوەڵا كردووینەتەوە، تەنانەت لە كەسێتی پەیامبەر (د.خ)یشدا. جا ئەوەی كە ئەو تۆمەتانەی بە زیندوویی بۆ هێشتووینەتەوە تاكو ئەوەی دەربارەی دێت پەیڤینی لەسەربكەین، وەك ئەوەی لە ڕابردوودا بەڕێوەی دەبرد، بۆیه‌ هەموو بابەتەكان شیاوی پەیڤینن.

تەنانەت لە ئوسوڵە عەقیدەییە بنەڕەتییەكان كە باوەڕ‌ و كوفری بەدوادا دێت، هەروەها دەربارەی ڕۆژی دوایی بۆ نموونە دەگەین بەم دوو ئایەتە: (وَضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَهِيَ رَمِيمٌ)، (یس 78). واتە: (نموونەی بۆ ئێمە هێناوەتەوە‌ و بەدیهاتنی خۆی لەبیركردووە، دەبێ كێ ئەم ئێسكانە زیندوو بكاتەوە، لەكاتێكدا كە ڕزیو ‌و پتروكاون؟).

4) كەشێكی لەبار ‌و گونجاو

ڕەنگە لە پێویستيترین كاروبارەكانی گەیشتنی پەیڤین بە ئامانجەكەی، بوونی كەشێكی هێمن بێت، بۆ بیركردنەوەی خودیی، كە تێیدا مرۆڤ دووربكەوێتەوە لەو كەشانه‌ی که‌ هەڵچوون سیمایەكی دیاری بێت.

بۆئه‌وه‌ی لەو ساتانە لەگەڵ خۆیدا ڕابوەستێت، ڕابمێنێت ‌وبیربكاتەوە. ئەو كەسەی كە پەیامدارە‌ و هەڵگری هەر هزر‌ و بۆچوونێكە ‌و لە بزاڤی پەیڤیندایە ‌و دەیەوێت لەگەڵ بەرامبەرەكەیدا بگاتە ئامانج، دەبێت هەڵچوونە دەروونییەكان بۆ بیركردنەوە عەقڵانیی ‌و بابەتییەكان ملكەچ پێبكات، كە هەموو ڕەهەندەكانی واقیع‌ و جموجوڵەكانی خەڵكانی دەورووبەری بە هەند وەربگرێت. بۆئەوەی بەرامبەرەكەی تێبگات كەسی پەیڤینكار لە بازنەی هەڵچوونە خودییەكاندا ناجوڵێت، بەڵكو لە هێڵی ئەو پەیامەدا دەجوڵێت. بەبنه‌ماکانی پەیامەكان پەیڤین دەكات، لەژێر كاریگەریی هەڵچونەكانیدا ناژی، بەڵكو له‌بازنەی ژیریی ‌و جوڵاو بە ئاڕاستەی ڕەگەزەكانی سەركەوتن‌ و واقیعی پەیامەكەدایە.

زۆرجار كێشەی پەیڤین لەوەدایە، كە پەیڤینكاران بزوتنەوەی بانگەواز ‌و پەیامەكەیان دەخەنەژێر هەڵچوونە خودییەكانەوە، لەبەرئەوە دەبینین کاتێک لە بەرامبەر هێزە نەیارەكانیانەوە شكست دەهێنن، ئەوا دەڕوخێن ‌و خۆیان بە سەرشۆڕ دێتەپێش چاو، ئەمەش وایان لێدەكات، پەیڤینەكە بە ئاڕاستەی نائاسایی‌و نابابەتی بگۆڕن‌ و دەستدەكەن بە تۆمەتباركردنی ناڕەوا‌ و به‌کارهێنانی وشەی نەشیاو بۆ بەرامبەرەكانیان‌ و لە كۆتاییشدا دەبێتە مایەی دەمەقاڵێ‌ و ململانێ ‌و جەنگ.

لێره‌وه‌ هەڵچوون بەهیچ شێوەیەك لە ئیسلامدا جێگای نابێتەوە‌ و ئیسلام ئایینێك نییە دوور بێت لە بزووتنەوەی ژیریی‌و گیانی زانستەوە. بۆیە توندوتیژی ڕێگەی ئیسلام‌ و پەیڕەوانی نییە، بەڵكو بابەتیبوون، عەقڵانییەت ‌و پەیڤینكردن بە باشترین شێوە ‌و جوانترین و هێمنترین كەش‌ ئەو موفرەداتانەیە كە پەیڤینكاری ئیسلام لە دۆزە ڕۆشنبیرییەكاندا دەستی پێوەدەگرێت.

قورئانی پیرۆز وێنەی شێوازی ئەو پەیڤینەی په‌یامبه‌ر(د.خ)ی بۆ كێشاوین، كە لەگەڵ نەیارەكانی بیروباوەڕەكەیدا ئەنجامیدەدا. كاتێك بە تۆمەتی شێتێتی ڕووبەڕووی ببوونەوە!ئه‌و پێمان ڕاده‌گه‌یه‌نێت، ئەگەر ویستمان هزرێك وەربگرین یان ڕەتیبكەینەوە یان لەگەڵ هەڵوێستەكەدا بگونجێین یاخود لێی دووربكەوینەوە، ئه‌وا ده‌بێت لەو كەشە هەڵچونییە داببڕێین.پەروەردگار دەفەرموێت:( قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ ۖ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ۚ مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ ۚ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ) (سبا 46)

بۆیە قورئانی پیرۆز تۆمەتی پەیامبەر (د.خ) بە شێتی دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو كەشە هەڵچوونییەی كە كۆبوونەوەیەكی نه‌یارانە لەلایەن نه‌یارەكانی ئەوكاتە پێكهاتبوو و وایلێكردوون شتێكیان پێ نەبێت تا بتوانن ڕاستیی‌ و خراپی كێشەكانی پێهەڵسەنگێنن، بەڵكو هزرەكانیان بووەتە سەدایەك بۆ هزری كەسانی تر. هەربۆیە داوایان لێدەكات لەو كەشە هەڵچوونییە داببڕێن. دوو دوو یان بە تەنها لە هەڵوێستی هزر‌ و ڕامانیاندا بیر ‌و كەسێتی خۆیان بۆ بگەڕێتەوە. تا بەزوترین كات بگەنە ئەنجامێكی یەكلاكەرەوە، لەبەرئەوەی سروشتی هزری هێمنی هۆشیار كە ڕووبەڕووی كەسێتی پەیامبەر (د.خ)‌ و هزر ‌و تەعالیم‌ و پەیامەكەی دەبێتەوە. ئەوا كێشەكە لە شوێنی سروشتی خۆی دادەنێت‌ و ئەو تۆمەتە بە تەواویی ڕەتدەكاتەوە.

جا ئەو كەشە هەڵچوونییە بەرامبەر بە ئیسلام هەر لە سەرەتای هاتنی ئایینی ئیسلامەوە لەلایەن بێباوەڕان‌ و هاوەڵپەیداكەر و…تاد‌ و تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە. جارێك بە كۆنەپەرست‌ و جارێك بە دژایەتیكردنی نەتەوایەتیی ‌و پاشانیش بە هاوكاریكردنی دوژمنان لە چوارچێوەی كێشەی ڕزگاریخوازیی نیشتیمانی و سیاسیی ‌و هەندێكجاریش بەوەی كە یاساكانی ئیسلام دڕندانەن ‌و مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكەن، لەوانەش دەستبڕینی دز‌ و بەردبارانكردنی زیناكەر و…تاد بە نموونە دەهێننەوە، له‌به‌رئه‌وه‌ لەگەڵ یاساكانی سەردەم‌ و نوێ ناگونجێن. بۆیە بەڕێگەی زانستیی ‌و لەسەر ڕێسا زانستییەكانی دەروونناسیی ‌و كۆمەڵناسیی داوای چارەسەركردنی كێشەكان‌ و نەهێشتنی تاوان دەكەن، بەبێ ئەوەی گوێ لە یەكتر بگرن‌ و ڕاوبۆچوون بگۆڕنەوە‌ و كەشێكی وا فەراهەم بهێنن كە تێیدا بابەتیبوون ‌و ژیریی ‌و بێلایەنی باڵادەست بێت، نەك هەر لە دوورەوە قسە فڕێ بدرێت ‌و ڕەخنە‌و تۆمەت ئاڕاستە بكرێت‌ و ئامادەی بچوكترین ڕوونكردنەوە نەبێت، كە لە بەرامبەرەكەیەوه‌ پێشكەشی بكرێت.

وەك ئەوەی كە ئیسلام دینی كوشتن‌ و تۆقاندن ‌و تیرۆرە، ئەمە لە كاتێكدا لە چوار خەلیفەی ڕاشیدین، سیانیان لە ماڵ‌ و مزگەوتدا تیرۆر كران. واتە ئه‌و تۆمەتانە زادەی گرێ ‌و هەڵچوونە تایبەتییەكانە ‌و جگه‌ لە بەدیهێنانی ڕق‌ و كینە ‌و دوژمنایەتیی ناتوانێت شتێكی تر بەدیبهێنێت. سەرباری ئەوەی هەر لە سەرەتاوە ڕەتكردنەوەی بەرامبەری هەڵگرتووە، واتە پێش ئەوەی بیەوێت ڕوونكردنەوەی پێشكەش بكرێت، ئەوا ئەو حوكمی خۆی لەسەر داوە.

لێره‌وه‌ دەبێت پەیڤینكاری ئیسلام كاری (جدی) ‌و بەردەوام بكات، بۆ دوورخستنەوەی پەیڤین لەو كەشە هەڵچوونییەی كە ڕێگە خۆشدەكات بۆ ڕەخساندنی كەشێكی دوژمنكارانە‌ و جەنگ. تا سەرلەنوێ بیانگێڕێتەوە بۆ ڕەگ ‌و ڕیشەكانی هزر. بۆ ئەوەی گەشتی پەیڤین لە سەرەتاوە دەستپێبكات نەك لە كۆتاییەكەیەوە.

هەروەها فەراهەمبوونی ئازادیی پەیڤینكاران ڕەگەزێكی بنەڕەتیی ڕەخساندنی زەمینەی گونجاوە بۆ پەیڤین، چونكە ئەگەر مرۆڤ لە دەسەڵاتەكانی كەسانی تر ‌و ئەو كۆت وبەندانەی كە خراوەتە گەردن‌ و دەستییەوە ئازاد نەكرێت، ئەوا ناتوانێت خۆی بێت. واتە بۆئەوەی كەشێكی گونجاو‌ بڕەخسێت تا پەیڤین بە ئامانجی سروشتیی ‌و دروستی خۆی بگات، ئەوا دەبێت پەیڤینكاران ئازاد بن، ئازادی بزووتنەوەی هزرییان كە لەگەڵیاندا متمانەیان بە كەسێتی هزریی سەربەخۆی خۆیان هەیە ‌و دەتوانن وەك سروشت ‌و كرۆكی خۆیان گوزارشت لە هزر ‌و بیروباوەڕەكانیان بكەن. بۆیە نابێت لەژێر بەزەیی ‌و تۆقاندنی هزریی‌ و دەروونییدا بن، به‌شێوه‌يه‌ك لە بەرامبەر پەیڤینكارەكانی بەرامبەریان هەست بە تێكشكان بکه‌ن.

بۆیە ئیسلام هات لەگەڵ خۆیدا ئازادیی بۆ مرۆڤەكان هێنا (وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ)، (الاعراف 157 ) واتە: (ئەو كۆت‌ و بەندانەی كە لە سەریان بوو لایدەبات).په‌یامبه‌ریش (د.خ) بۆ ئەوەی مرۆڤەكان هەستێكی نەرێنییان لادروست نەبێت‌ و بە ئازادانە لە مرۆڤایەتیبوونی خۆیاندا بژین‌و لە دەورووبەرەكانیان ببڕوانن‌ و مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، ئەوا تێیدەگەیاندن، كەوا من مرۆڤێكی وەك ئێوە نیم‌ و فریشتە نیم ‌و ناتوانم سود بەخۆم بگەیەنم‌ و زیان لە خۆم دووربخەمەوە. هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: (قُلْ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ)،الكهف110).

(قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ۚ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ ۚ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ)، (الاعراف 188)

هەروەك لە ڕەگەزی سێیەمیشدا ئەوەمان ڕاگەیاند كە لە ئیسلامدا هیچ بابەتێك حەرام نییە تا پەیڤینی لەسەر بكرێت‌ و مرۆڤەكان ئازادن لەسەر چ بابەتێك پەیڤین دەكەن. بەهەمان شێوەش لە ئیسلامدا مرۆڤەكان ئازادن كە لەگەڵ كێدا پەیڤین دەكەن، واتە كەسانێك نین كە پەیڤینكردن لەگەڵیاندا قەدەغە بێت. پەروەردگار پەیڤینی لەگەڵ ئیبلیسدا كردووە ‌و ڕێگەی بە فریشتەكان داوە دەربارەی بەدیهێنانی ئادەم پەیڤینی لەگەڵدا بكەن. (وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ)، (البقرە 30).لێره‌دا وەڵامی خودا چی بوو؟ ئایا سەرزەنشت ‌و هەڕەشەكردن بوو؟ یان پێیان دەفەرموێت (إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ).

لەسەر ئەو بنەڕەتە دەڵێین: ئەگەر خوای بەدیهێنەری مەزنلە میانەی گوتارە قورئانییەكانەوە پەیڤینی لەگەڵ ئیبلیس ‌و فریشتەكان ‌و پەیامبەران ‌و تێكڕای مرۆڤەكان كردبێت، ئەوا ئێمە دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە بێگومان ئیسلام هیچ مرۆڤێك بە بەرزتر لە ئیسلام دانانێت، جا هەر پلەوپایەیەكی هەبێت. بۆیە لێرەدا كەسێك نامێنێت بانگەشەی ئەوە بكات و بڵێت من گەورەترم له‌ پەیڤینکردن!

5) شێوازی پەیڤین

ڕەگەزێكی گرنگی دیكە لە كرداری پەیڤیندا بریتییە لە شێوازی پەیڤینكردن، واتە چۆنێتی ئەنجامدانی ئەو كردارە زیندووە، شێواز لە پەیڤیندا ڕۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە سەرخستن‌ و بە ئامانج گەیشتنی پەیڤینەكە. لەهەمانكاتیشدا ئەگەر بە شێوازی پێچەوانە ئەنجامبدرێت، ئەوا ڕۆڵێكی بنەڕەتیی لە شكستهێنانی پڕۆسەی پەیڤیندا دەبینێت.

هه‌ندێكجار لە ژیانی گشتیماندا بە مرۆڤێك ده‌بينين، كە دەیەوێت كێشەیەك یان هزر‌ و ڕووداوێكمان پێبگەیەنێت، بەڵام ناتوانێت قایلبوونی ئێمە بەدەستبهێنێت‌ و بەپێچەوانەوە ڕەتیدەكەینەوە، بەرپەرچی دەدەینەوە ‌و بەرهەڵستی دەكەین.بەڵام جارێكی دیكە بە هەمان كێشە یاخود هزر ئاشنا دەبین لە گوفتاری مرۆڤێكی دیكەوە، بەوپەڕی دڵئارامیی ‌و خۆشیی ‌و ملكەچییەوە وەریدەگرین. ڕەنگە بچینە ناو ماڵێكیشەوە كە كەلوپەل‌ و ئامرازەكانی ماڵەوەی تێدا پەرش ‌و بڵاو بێت ‌و سەرنجمان ڕانەكێشێت، بەڵام هەمان كەرەستە ‌و كەلوپەل لە ماڵێكی تردا ببینین، كە جێگەی تێڕامان ‌و خۆشنودی بێت ‌و هەست بە كرانەوە بكەین.

بێگومان ئەو جیاوازییە لە هزرەكەدا نییە، چونكە هزرەكە هەر هەمان هزرە لە جوانی ‌و ناشرینیدا، بەڵكو ئەوە شێواز (الاسلوب)ەكەیە وامان لێدەكات، هزرێك لە كەسێك وەربگرین‌ و لە كەسێكی دیکەی ڕەتبكەینەوە. یەكەمیان زانیویەتی كە چۆن بچێتە ئەو شوێنەی دەیەوێت بچێت ‌و لە ژیانی كەسانی تردا دركی بە شوێنە لاواز‌ و بەهێزەكان كردووە. بۆئەوەی بگاتە ئامانج ‌و مەبەستەكانی گوێگرتنی كەسانی تری قۆستووه‌ته‌وه‌. لەكاتێكدا كەسی دووەم پەی بەم ڕاستییانە نەبردووە‌ و لە دۆخێكی پێچەوانەی ئەو دۆخەوە هەنگاوی ناوە،كە بە خراپی بەسەر هزرەكەیدا دەشكێتەوە. لە ماڵەكەشدا بینیمان كە چێژی جوانی جۆرێك لە ڕێكخستن ‌و ڕازاندنەوە دەسەپێنێت، كە ڕەونەقێكی ناوازە بەدەستدەهێنێت، لە میانەی ڕێكخستنی كەلوپەلەكان ‌و گونجانیان لە ڕەنگەكانیاندا. ئەمە لەكاتێكدا لەوەی تریاندا ڕەچاو ناكرێت، چونكە خاوه‌نی چێژی جوانیی نییە. بێگومان لە هزرەكەدا شێوازی خستنەڕوو ‌و ئەداكردن ‌و لە ماڵەكەشدا شێوازی ڕێكخستن ‌و گونجاندنیه‌کلاکه‌ره‌وه‌بوون.

ئێمە لە هەردوو شوێن ‌و بارەكەدا بە شێواز دەگەین، بەڵام شێوازێكی جوان لە یەكێكیاندا‌ و ناشرین لە ئەوی دیكەدا. لە میانەی خوێندنەوەیەكی هۆشیارانە بۆ شێوازەكانی پەیڤین لە قورئانی پیرۆزدا بە دوو شێوازی زۆر جیاواز دەگەین، لە پەیڤینی هزریی‌ و ململانێ لە بوارە جیاوازەكاندا:

یەكەم- شێوازی توندوتیژ: لێره‌دا ڕووبەڕووی نەیارەكەی بە توندترین وشە دەبێتەوە، بەشێوەیەك هەموو توانایەكی خۆی لەوەدا چڕدەكاتەوە، كە ئازاری بدات ‌و ڕێزی بشكێنێت‌ و هیچ بوارێك بۆ ڕەچاوكردنی هەست‌ و سۆزی قسەكردن لەگەڵیدا لەسەر بنه‌ڕه‌تی تێگەیشتنی واقیع‌ و هەلومەرجی ژیانی ناهێڵێتەوە، بەڵكو ئاڵنگاریی بنەڕەتە لە نواندنی ئەم شێوازەدا.

لێرەدا پێویست بەوە ناكات، جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە،كە ئەو شێوازە جگە لە ڕق ‌و كینە ‌و دژایەتیی زیاتر ‌و دووركەوتنەوە لەو كەشانەی كە هزرەكانیان لە یەكتر نزیكدەبێتەوە، شتێكی دیكە بەرهەم ناهێنێت.

دووەم- شێوازی میانڕە و یان ئاشتیی: لە ململانێدا نەرم‌ و نیانی ‌و خۆشەویستی بە بنەڕەت دادەنێت، واته‌ ئەو شێوازە كە هەموو وشە جوان ‌و ناسك ‌و باشەكان بەكاردەهێنێت، دڵەكان لە بەرامبەر ڕاستیدا واڵا دەكات‌ و دوور لە هەموو واتا شەڕەنگێز‌و توندڕەو ‌و خراپەكان هزرەكان لە بازنەی چەمك ‌و حوكمەكانی نزیك دەكاتەوە.

ئیسلامیش جەختی لەسەر ئەو شێوازە كردووەتەوە لەسەر بنه‌ڕه‌تی دوو ئامانج:

(وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ (33) وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ (34) وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ)، (فصلت 33-35). واتە: (جا كێ لەو كەسە جوان گوفتارتر ‌و قسەی بەجێترە كە بانگەوازی كردووە بۆ لای خوا، كار و كردەوەی چاكیشی ئەنجامداوە ‌و وتوویەتی: بەڕاستی من لە ڕیزی مسوڵماناندام. بێگومان چاكە‌ و خراپە وەك یەك نین، (تۆ ئەی باوەڕدار) بە جوانترین ‌و چاكترین شێوە بەرەنگاری خراپە ‌و نادروستی بكە، ئەوكاتە ئیتر دەبینین ئەوەی كە لە نێوان تۆ ‌و ئەودا دوژمنایەتیی ‌و ساردییەك هەیە ‌و دەبێتە دۆستێكی دڵسۆزی گیانی بە گیانی. جا كەسیش ناتوانێت بەو ڕەفتارە هەستێت جگە لەوانەی ئارامیان گرتووە، هەروەها كەسیش ناتوانێت هەڵوێستێكی وا بنوێنێت جگە لەو كەسەی خاوەن بەهرەیەكی گەورەیە.

لە میانەی خوێندنەوەی دەقە قورئانییەكەی سەرەوە تێبینی ئەوە دەكەین، كە شێوازی میانەڕەو هەڵدەبژێرێت ‌و ئاماژە بۆ ئەنجامە باشەكانی دەكات، كە خۆی لە گۆڕینی دوژمن بۆ هاوڕێ ده‌بینێتەوە ‌و هەمان هزر هەڵدەگرن ‌و بەرگریی لێدەكەن‌و كاری پێدەكەن.

جا بۆ پشت ئەستووریی ئەو شێوازی دانایی میانڕەوییە بە دوو ئایەت دەگەین كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ جەخت لەسەر شێوازی پەیڤین دەكات، ئەوانیش:

لە ئایەتی یەكەمدا بانگەوازە بۆ جەدەل بە باشترین‌ و جوانترین شێوە، ئەوەش ئەوە دەخوازێت جوانترین ‌و نموونەیترین شێواز بگیرێتەبەر بۆ قاییلكردنی به‌رانبه‌ره‌که‌بەو هزرەی كە پەیڤینەكەی لەسەر دامەزراوە. واتە لێرەدا بانگخوازیی لە ڕێگەی خوادا دەبێت بەوپەڕی هۆشیارییەوە ‌و هەموو ئەو شێوازانەی كە خراونەته‌ڕوو، باشترینیان هەڵدەبژێرێت، واته‌ چ لەو وشانەی كە بەكاریان دەهێنێت ‌و ئەو واتایانەی كە گوزارشتیشیان پێ لێدەكات.

بەڵام لە ئایەتی دووەمدا بانگەوازە بۆ پەیڤین لەگەڵ خاوەن كتێبە ئاسمانییەكاندا، لەسەر بنەمای شوێنە بەیەكگەیشتوو ‌و خاڵە هاوبەشەكانە لە هزر ‌و پەیامدا. بۆیە لێرەدا دەبێت ئەوە ڕابگەیەنین كە بەهای مەزنی ئیسلام لەوەدایە باوەڕێكی ڕاستگۆیانەی بە هەموو پەیامە ئاسمانییەكان هەیە ‌و هەموو پەیامبەران بە نێردراوانی خودا دادەنێت‌ و ملكەچییش تەنها بۆ پەروەردگارە، ئەوانەش هەموو خاڵی هاوبەشن لەگەڵ خاوەن كتێبە ئاسمانییەكان. جا لەسەر ئەو بنەڕەتە بانگەوازكردن بۆ دەستپێكردن بە پەیڤین لە پرسی باوەڕدا لە بنكەیەكی هاوبەشەوەیە، نیگای ئەوەش دەكات كە لە شوێنی تردا‌ و كێشەكانی تردا بەیەك بگەنەوە.

تەنانەت ئیسلام شارستانێتیترین شێوازی پەیڤینی ڕاگەیاندووە لەمیانەی ئایەتی ( وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَىٰ هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ)، (سبا 24). واتە: (بێگومان ئێمە یان ئێوە لەسەر ڕێگەی ڕاست ‌و دروستی هیدایەتین، یاخود لە گومڕاییەكی ئاشكرادا ڕۆچووین).

ئه‌م ئایه‌ته‌ خۆی بەسەر هەموو مەملەكەتی پەیڤیندا دەسەپێنێت‌ و گومان لە هزردا بە هەڵوێستێكی هاوبەش لەنێوان لایەنەكاندا دادەنێت. ئیلهامی ئەوە بە هەریەكەیان دەبەخشێت، كە دەبێت جارێكی تر لە كێشەكە بڕواننەوە‌ و سەرلەنوێ هەوڵی ڕووبەڕوبوونەوەی بدەن، وەك ئه‌وه‌یلەوەوپێش ڕووبەڕوونەبووبێتەوە، به‌مشێوه‌یه‌ لێرەدا حوكمێكی پێشینە نییە لەلایەن هەریەكەیان بەسەر نەیارەكەیدا بە هیدایەت یان گومڕایی بوون. بەڵكو ئەوە هەڵوێستێكی هاوبەشە كە دەیەوێت بگاتە ڕاستیی لەمیانەی پەیڤینێكی ڕاوەستاو لەسەر هۆشیاریی‌ و هەستكردنێكی قوڵ بە وەستان لەگەڵ هێڵی باوەڕهێنان ئەگەر هەرچییەك بێت.

بۆیە تێبینی ئەوە دەكەین، كە په‌یامبه‌ر وەك خوا فێری كردووە-لەو شێوازەیدا سیفه‌تی هیدایەتی بەخۆی نەبەخشیوە، لەگەڵ ئەوپەڕی بڕوای قوڵی بەوەی كە پرسەكە لەوەوە دوور نیيە بۆئەوەی واز لە پەیڤین بهێنێت، كە ڕەوتی خۆی وەربگرێت، بەبێ هیچ ئاڵۆزییەك بە مەبەستی گەیشتن بە ئەنجامێكی یەكلاكەرەوە.

ڕەنگە بەهای ئەو شێوازە لەوەدا بێت، كە هەڵوێستەكە لە هەرچی حەساسەتیەتێكی ئیجابی لە تێڕوانین بۆ خود ‌و بۆ كەسانی تر دادەبڕێت. بەوپێیەی كە هەریەكەیان پێشتر ڕای خۆی بەڕاست دەزانێت، واتە جیاواز لەو ڕێگە ناسراوەی شێوازی زانستیی كە بۆ پەیڤین خراوەتەڕوو، كە دەڵێت: (رای صواب یحتمل الخطا‎ و رای غیری خطا یحتمل الصواب) واتە: (ڕاو‌ و بۆچوونەكانم ڕاستن ‌و شیمانەی هەڵەی تێدایە ‌و ڕای غەیری خۆشم هەڵەن ‌و شیمانەی ڕاستی تێدایە). بەڵام قورئان كە لە ترۆپكی مرۆڤایەتیبوون ‌و بێلایەنیدایە، دروشمی (رای ‌و رای غیری یحتمل الخطا‌ و الصواب فی درجە واحدة) بەرزكردووەتەوە.

ئەوە ڕێنیشاندانێكە لەلایەن خوداوە بۆ پەیامبەرەكەی بۆ دیدار لە زانستەكان ‌و غەیری زانستەكانیشدا. ئەوەش لەبەرئەوەیە ئەگەر یەكێك لە پەیڤینكارەكان بە ئەوی تریان گووت ئەوەی كە تۆ دەیڵێیت هەڵەیە ‌و تۆ كەوتوویتەتە هەڵەوە، ئەوا یەكسەر توڕە دەبێت‌ و لەكاتی توڕەبوونیشدا تیژی هزر نامێنێت ‌و هەڵپە بۆ تێگەیشتن دەوەستێت‌ و مەبەستەكە لەناودەچێت.

ئەوە ئەو شێوازە مرۆڤایەتییە ناوازەیە لە جوڵاوی كەشەكانی پەیڤیندا و لەسه‌ر هێڵی بێلایەنی هزردا. بەوپێیەی كە پەیڤینكاری باوەڕدار هزرەكەی خۆی دەخاتەڕوو لە چوارچێوەی بازنەی شیمانە (احتمال)دا كە گریمانەی هەڵە ‌و ڕاست یان ڕێنمونی ‌و گومڕایی یەكسان دەكات. بۆئەوەی بە گیانی توێژینەوە ‌و گەڕان بەدوای ڕاستیی لە چوارچێوەی هزردا بەیەكسانیی بچێتە پێشەوە. جا پرسەكە لە گۆڕەپانی گومان دەخاتەڕوو ‌و وەك لەلایەنی باوەڕیشەوە عەوداڵی ئەو وشانەیە كە شوێنە هەڵەكانی بۆ ئاشكرا دەكەن، لەو شوێنە ڕاستانەی كە پێوەی پابەندە یاخود كەسانی تر پێوەی پابەندن.

لەبەر ڕۆشنایی ئەوە، تێدەگەین لە بزوتنەوەی پەیڤین لە ئیسلامدا لەسەر ئەو بنەڕەت‌ و ڕێسا زانستییەی كە وادەبینێت گومان ڕێگەیەكە بۆ دڵنیابوون (للیقین) ڕادەوەستێت‌ و ئەو قایلبوونانەی كە لەسەر بنەڕەتی پشتگوێخستنی پەیڤین ‌و فه‌رامۆشكردنی هزر ‌و سوربوون لەسەر سەركەشی ڕەتدەكاتەوە، بەوشێوەیەی وا لە پەیڤینی هزریی دەكات، كە بزوتنەوه‌یەكی پۆزەتیڤ بێت لە وەڵامدانەوەی پرسیارە كراوەكان لەسەر هەموو بنەماكانی ئازادیی لە زانیندا، بەوەی كە ژیریی لە كێشە ‌و گرفت ‌و بۆچوونەكاندا دەیوروژێنێت.

ئەو ئایەتەش بۆ ئەوە هاتووە تا جەخت لەسەر ئەو ڕێسا هزرییە پەیڤینییە بكاتەوە، كە شێوازی كرداریی دروست ئەوەیە پشتدەبەستێت بە بەتاڵكردنەوەی هەڵوێست لە هزرە پێشوەختەكان كە هەڵوێستەكە بۆ گرێ (عقدە)یەك دەگۆڕێت.

– ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ژماره‌ (31)گۆڤاری خاڵ  بڵاوكراوه‌ته‌وه‌..