هەڵە باوەکان بۆ ڕاڤەى بەشێک لە فەرمودەکان

فەرمودەى دووەم

«فَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ .. بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ»

ئەم فەرمودەيە قسەى زۆر هەڵدەگرێت و زۆريشى لەسەر گوتراوە، بە تايبەت دەربارەى ژيانى كۆرپەلە و گەشەكردن و قۆناغەکانى. بە تايبەتتر ئەوەى پەيوەستە بە بابەتى لەباربردنەوە.

بەڵام ئەوەى ئێمە لێرەدا مەبەستمانە و بە پێويستى دەزانين دەربارەى بدوێين، (دوو) خاڵە. ئەوانيش بڕگەى: «ثُمَّ يُكْتَبُ». لەگەڵ بڕگەى: «فَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ..». کە بە يارمەتى خودا بە كورتى قسەيان لەسەر دەكەين.

بڕگەى يەكەم

دەق و واتاى فەرموەدەكە

«حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ: حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم، وَهُوَ الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ: إِنَّ خَلْقَ أَحَدِكُمْ يُجْمَعُ فِى بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِينَ يَوْمًا، ثُمَّ يَكُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِكَ ثُمَّ يَكُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِكَ ثُمَّ يُبْعَثُ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ: فَيُكْتَبُ رِزْقُهُ وَأَجَلُهُ وَعَمَلُهُ ثُمَّ يُكْتَبُ شَقِىٌّ أَوْ سَعِيدٌ ثُمَّ يُنْفَخُ فِيهِ الرُّوحُ. فَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ أَوْ قِيدُ ذِرَاعٍ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ فَيَدْخُلُهَا، وَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ أَوْ قِيدُ ذِرَاعٍ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَيَدْخُلُهَا». واتە: دروستبوونى هەر يەكێك لە ئێوە بە كۆبوونەوەيەتى لە سكى دايكيدا بە (چل) ڕۆژ، پاشان بە هەمانشێوە دەبێتە پارچە خوێنێكى زەلو. پاشان دەبێتە پارچە گۆشتێك هەروەها. پاشان فريشتەيەكى بۆ ڕەوانە دەكرێت و، فەرمانى پێ دەكرێت بە نوسينى (چوار) وشە بۆى، ئەوانيش: ڕۆزييەكەى، ماوەى ژيانى، كردەوەى، بەختەوەرى ياخود بەدبەختى. پاشان رۆحى بە بەردا دەكرێت. بەڕاستي يەكێك لە ئێوە كار دەكات بە كردەوەى بەهەشتييان، تاوەكو لەنێوان ئەو و بەهەشتدا تەنها گەزێك دەمێنێت، لەو كاتەدا تۆمارى كردەوەكانى بەسەردا تێدەپەڕێت و، دەست دەكات بە كردارى دۆزەخييان و دەچێتە دۆزەخەوە. وە يەكێك لە ئێوە كار دەكات بە كردەوەى دۆزەخييان، تاكو لەنێوان ئەو و دۆزەخدا ئەندازەى گەزێك دەمێنێتەوە، لەو كاتەدا تۆمارى كردەوەكانى بەسەردا تێدەپەڕێت و كردەوەكانى دەبنە كردەوەى بەهەشتييان و دەچێتە بەهەشتەوە.

بڕگەى دووەم

پلەى فەرمودەكە

فەرمودەكە دروست و دامەزراوە، پێشەوا: (بوخارى) ريوايەتى كردووە، بە ژمارە: (٧٤٥٤) لە بابی: (قَوْلِهِ تَعَالَى [وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِينَ]).

بڕگەى سێيەم

يەكەم «ثُمَّ يُكْتَبُ»

بەشێك لەوانەى ڕێگەى ڕاستيان ون كردووە و، بە گوناهـ و تاوان تێوەگلاوون، زۆرجار پاساوى نابەجێ و جۆربەجۆر بۆ خۆيان و كردارەكانيان دەهێننەوە و، دەڵێن: خراپە و گومڕايی ئێمە خودا خۆی بڕيارى لەسەرداوە و نوسيوێتى، لە كاتێكدا ئێمە لە سكى دايكمان بووين، کەوابوو ئێمە سەپێنراوى بڕيارى خوداين و هيچێكمان پێ ناكرێت.

بەڵام ئەمە تێگەييشتنێكى ناڕاست و پاساوێكى نابەجێتە؛ چونكە هەروەكو خواى گەورە دەفەرموێت: [أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا]. (مريم: ٧٨). واتە: ئايا خودا (غەيب) پەنهانى خۆى بۆ ئەو كەسانە ئاشكرا كردوو تاوەكو بڕيارى خودا بزانن و، ببينن خودا چارەيانى ڕەش كردووە و، بڕيارى داوە ئەوان لە بەدبەختان و دۆزەخييان بن؟!

ئەگەر وايە، ئەى بۆچى بە دواى ژياندا دەگەڕێن و هەوڵى پەيداكردنى ڕۆزى دەدەن؟!! خۆ بەو پێيە بێت، بێگومان خودا ڕزق و ڕۆزيشي بۆ دياريكردووە ^_وەك لە دەقى فەرمودەكەدا هاتووە^_، دەى كەواتە بۆچى خۆيان ماندوو دەكەن و بەردەوام لە هەوڵى خۆ دەوڵەمەند كردندان و كار بۆ كۆكردنەوەى زۆرترين داهات دەكەن؟!!

خۆ ئەگەر واشمان دانا بەڵێ خودا نوسيويەتى، ئێ خۆ نوسين و زانستى خودا پەلكێشەر نييە و سەپاندنى تێدا نييە، هەروەك گوتراوە: ((علم الله سابق، لا سائق)). ((علم الله إخبار، لا إجبار)).

كەواتە دەركەوت ئەو جۆرە تێگەييشتنانە ناڕاست و نابەجێ و بێ ئاكامە و نابێتە فريادڕەس بۆ خاوەنەكەى.

بڕگەى چوارەم

ڕوونکردنەوەى «حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ»

مەبەستمان لەم بڕگەیە، ئەم بەشەی فەرمودەکەیە: «فَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ أَوْ قِيدُ ذِرَاعٍ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ فَيَدْخُلُهَا وَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ حَتَّى مَا يَكُونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِلاَّ ذِرَاعٌ أَوْ قِيدُ ذِرَاعٍ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَيَدْخُلُهَا».

لە ژێر ڕۆشنايى ئەم بڕگەيەدا، کەسانێك وا دەزانن خودا ستەم لە هەندێك لە بەندەكانى خۆی دەكات-^_پەنا بە خودا^_، بەوەى كردەوەى چاكى زۆرێكیان پوچەڵ دەكاتەوە و، دواى كاركردنێكى زۆر، مايەپوچيان دەكات، وە دەيانخاتە دۆزەخەوە. لە بەرامبەريشدا هەندێكيتر لە بەندەكاني بە كردەوەيەكى كەم دەخاتە بەهەشتەوە، ئەمەش بە جۆرێك لە جۆرەكان لەگەڵ سۆز و بەزەيى پەروەردگاردا نايەتەوە و بە نادادي دەژمێررێت.

بەڵام ئەمەش وەك بۆمان ڕوون دەبێتەوە، تێگەييشتنێكى ناباوە، ؛ چونكە لەلايەك ئەو كەسەى كار و كردەوەكانى لەبەر خودا نەبووە و بە نيازێكى پاك و دروستەوە ئەنجامى نەداوون، بەڵكو بۆ غەیری خوداى کردووە، بە مەبەستی مەرايى و دووڕويى و بەرژەوەندييەك ئەنجاميداوون. هەروەك چەند فەرمودەيەك بە ڕشکاوى ئەم واتايە پشتڕاست دەكاتەوە:

«عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ السَّاعِدِىِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيَعْمَلُ عَمَلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فِيمَا يَبْدُو لِلنَّاسِ وَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ. وَإِنَّ الرَّجُلَ لَيَعْمَلُ عَمَلَ أَهْلِ النَّارِ فِيمَا يَبْدُو لِلنَّاسِ وَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ»[1]. لە ريوايەتێكى ديكەدا دەفەرموێت: «إِنَّ الْعَبْدَ لَيَعْمَلُ فِيمَا يَرَى النَّاسُ عَمَلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَإِنَّهُ لَمِنْ أَهْلِ النَّارِ وَيَعْمَلُ فِيمَا يَرَى النَّاسُ عَمَلَ أَهْلِ النَّارِ وَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَإِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِخَوَاتِيمِهَا»[2].

لە سۆنگەى ئەم فەرمودانەوە پێشەوا (ئيبن رەجەب) دەفەرموێت: ((وقوله: «فيما يبدو للناس» إشارةٌ إلى أنَّ باطنَ الأمر يكونُ بخلافِ ذلك، وإنَّ خاتمة السُّوءِ تكونُ بسبب دسيسةٍ باطنة للعبد لا يطلع عليها الناس، إما من جهة عمل سيئ ونحو ذلك، فتلك الخصلة الخفية توجب سُوءَ الخاتمة عند الموت، وكذلك قد يعمل الرجلُ عملَ أهل النَّارِ وفي باطنه خصلةٌ خفيةٌ من خصال الخير، فتغلب عليه تلكَ الخصلةُ في آخر عمره، فتوجب له حسنَ الخاتمة))[3]. واتە: بڕگەى «فيما يبدو للناس» ئاماژەيە بەوەى ئەو كەسە لە ناخى خۆيدا كردەوەكانى لەبەر خودا نەبووە و، دڵ و جەستەى يەك نەبووە؛ چونكە دڵى پیس و خراپ دەبێتە هۆى عاقيبەت شەڕى. جارى وايش هەيە كردارى كەسەكە خراپ و بەدە، بەڵام لە ناخيدا ڕەوشتێكى شاراوەى جوان هەيە، دواجار ئەو چاكى و جوانييە بە سەريدا زاڵ دەبێت و دەبێتە هۆى عاقيبەت خێرى.

وە هەر سەبارەت بە فەرموودەكە، پێشەوا (ئيبنولقەييم) دەفەرموێت: هەر لە سەرەتاوە كردەوە چاكەكانى ئەو كەسە لەلاى خودا وەرگيراو نەبووە؛ چون ئەگەر وەرگيراو بوايە و خودا پێى خۆشبوايە، بێگومان پوچەڵى نەدەكردەوە بۆى، بەڵكو ئەو كەسە لە ناخيدا خاڵێكى ڕسواكەر و بەڵايەك هەبووە، كە لە كۆتايى تەمەنيدا و لە كاتى پێويستدا ناپاكى لەگەڵ كردووە.. هەر لە درێژەى وتەكانيدا دەفەرموێت: ((وأما كون الرجل يعمل بعمل أهل الجنة حتى ما يكون بينه وبينها إلا ذراع فيسبق عليه الكتاب فإن هذا عمل أهل الجنة فيما يظهر للناس ولو كان عملا صالحا مقبولا للجنة قد أحبه الله ورضيه، لم يبطله عليه. وقوله: «لم يبق بينه وبينها إلا ذراع». يشكل على هذا التأويل، فيقال: لما كان العمل بآخره وخاتمته لم يصبر هذا العامل على عمله حتى يتم له بل كان فيه آفة كامنة ونكتة خذل بها في آخر عمره فخانته تلك الآفة والداهية والباطنة في وقت الحاجة فرجع إلى موجبها وعملت عملها، ولو لم يكن هناك غش وآفة لم يقلب الله إيمانه لقد أورده مع صدقه فيه وإخلاصه بغير سبب منه يقتضي إفساده عليه والله يعلم من سائر العباد ما لا يعلمه بعضهم من بعض))[4].

ئەمەش ماناى ئەوە نييە عاقیبەت شەڕ بوونی کەسانى چاکەکار شتێكى زۆر بەربڵاو و گشتيى بێت، بەڵكو حاڵەتگەلێكى كەم و سنوردارن؛ چون ميهرەبانى خودا خوازيارى لێبوردەيى و لێخۆشبوون و عاقيبەت خێرييە بۆ زۆرینەى بڕواداران و چاکەکاران. هەروەك پێشەوا (نەوەوى) دەفەرموێت: ((وَالْمُرَاد بِهَذَا الْحَدِيث أَنَّ هَذَا قَدْ يَقَع فِي نَادِر مِنْ النَّاس، لَا أَنَّهُ غَالِب فِيهِمْ، ثُمَّ أَنَّهُ مِنْ لُطْف اللَّه تَعَالَى وَسَعَة رَحْمَته اِنْقِلَاب النَّاس مِنْ الشَّرّ إِلَى الْخَيْر فِي كَثْرَة، وَأَمَّا اِنْقِلَابهمْ مِنْ الْخَيْر إِلَى الشَّرّ فَفِي غَايَة النُّدُور، وَنِهَايَة الْقِلَّة، وَهُوَ نَحْو قَوْله تَعَالَى: [إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِي وَغَلَبَتْ غَضَبِي]. وَيَدْخُل فِي هَذَا مَنْ اِنْقَلَبَ إِلَى عَمَل النَّار بِكُفْرٍ أَوْ مَعْصِيَة، لَكِنْ يَخْتَلِفَانِ فِي التَّخْلِيد وَعَدَمه، فَالْكَافِر يُخَلَّد فِي النَّار، وَالْعَاصِي الَّذِي مَاتَ مُوَحِّدًا لَا يُخَلَّد فِيهَا كَمَا سَبَقَ تَقْرِيره. وَفِي هَذَا الْحَدِيث تَصْرِيح بِإِثْبَاتِ الْقَدَر، وَأَنَّ التَّوْبَة تَهْدِم الذُّنُوب قَبْلهَا، وَأَنَّ مَنْ مَاتَ عَلَى شَيْء حُكِمَ لَهُ بِهِ مِنْ خَيْر أَوْ شَرّ، إِلَّا أَنَّ أَصْحَاب الْمَعَاصِي غَيْر الْكُفْر فِي الْمَشِيئَة. وَاَللَّه أَعْلَم))[5].

بێگومان ئەو كەسانەى خاوەن ناخێكى جوان و نيازێكى پاكن، هەميشە سۆزى پەروەردگار هاوڕێيانە و، بە زۆرى عاقيبەت خێر و بەهەشتين، نەك بە پێچەوانەوە. وەك پێشەوا (عەبدولحەق) فەرمويەتى: ((إِنَّ سُوءَ الْخَاتِمَةِ لَا يَقَع لِمَنْ اِسْتَقَامَ بَاطِنُهُ وَصَلُحَ ظَاهِرُهُ، وَإِنَّمَا يَقَع لِمَنْ فِي طَوِيَّتِهِ فَسَادٌ أَوْ اِرْتِيَابٌ وَيَكْثُرُ وُقُوعُهُ لِلْمُصِرِّ عَلَى الْكَبَائِر وَالْمُجْتَرِئِ عَلَى الْعَظَائِمِ فَيَهْجُم عَلَيْهِ الْمَوْت بَغْتَةً فَيَصْطَلِمُهُ الشَّيْطَانُ عِنْد تِلْكَ الصَّدْمَة، فَقَدْ يَكُونُ ذَلِكَ سَبَبًا لِسُوءِ الْخَاتِمَة نَسْأَل اللَّه السَّلَامَة، فَهُوَ مَحْمُولٌ عَلَى الْأَكْثَرِ الْأَغْلَبِ))[6]..

لە لايەكيترەوە ئەوە بڕاوەتەوە كە ئاخر خێرى سەنگى مەحەكە، مادام مرۆڤ كۆتا كارەكانى بۆ خودا بێت، ڕزگارى دەبێت و دەگات بە بەختەوەرى هەميشەيى. هەروەك چەندين فەرمودە جەخت لەمە دەكاتەوە، لەو فەرمودانە:

١ـ «عَنْ أَنَسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: لَا عَلَيْكُمْ أَنْ لَا تَعْجَبُوا بِأَحَدٍ حَتَّى تَنْظُرُوا بِمَ يُخْتَمُ لَهُ فَإِنَّ الْعَامِلَ يَعْمَلُ زَمَانًا مِنْ عُمْرِهِ أَوْ بُرْهَةً مِنْ دَهْرِهِ بِعَمَلٍ صَالِحٍ لَوْ مَاتَ عَلَيْهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ، ثُمَّ يَتَحَوَّلُ فَيَعْمَلُ عَمَلًا سَيِّئًا وَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَعْمَلُ الْبُرْهَةَ مِنْ دَهْرِهِ بِعَمَلٍ سَيِّئٍ لَوْ مَاتَ عَلَيْهِ دَخَلَ النَّارَ ثُمَّ يَتَحَوَّلُ فَيَعْمَلُ عَمَلًا صَالِحًا. وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْرًا اسْتَعْمَلَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ. قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَكَيْفَ يَسْتَعْمِلُهُ؟ قَالَ: يُوَفِّقُهُ لِعَمَلٍ صَالِحٍ ثُمَّ يَقْبِضُهُ عَلَيْهِ»^[7].

2ـ «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِعَبْدٍ خَيْرًا عَسَلَهُ. قِيلَ: وَمَا عَسَلُهُ؟ قَالَ: يَفْتَحُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ عَمَلًا صَالِحًا قَبْلَ مَوْتِهِ ثُمَّ يَقْبِضُهُ عَلَيْهِ»^[8].

3ـ «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْرًا اسْتَعْمَلَهُ. قَالُوا: وَكَيْفَ يَسْتَعْمِلُهُ؟ قَالَ: يُوَفِّقُهُ لِعَمَلٍ صَالِحٍ قَبْلَ مَوْتِهِ»^[9].

4ـ «إِذَا أَرَادَ اللهُ بِعَبْدٍ خَيْراً طَهَّرَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ. قَالُوا: يَا رَسُوْلَ اللهِ! وَمَا طَهُورُ الْعَبْدِ؟ قَالَ: عَمَلٌ صَالِحٌ يُلْهِمُهُ إِيَّاهُ حَتَّى يَقْبِضَهُ عَلَيهِ»^[10].

هەموو ئەم فەرمودانە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە: ئەگەر خودا بەندەى خۆي خۆشويست، عاقيبەت خێرى دەكات و، لە كۆتايى تەمەنيدا ڕێنوێنى دەكات بۆ كردارگەلێك كە مايەى لێخۆشبوون و خۆشەويستى خودا بێت.

[1] ـ رواه الشيخان: البخاري، برقم: 2898 -بَاب مَنْ اسْتَعَانَ بِالضُّعَفَاءِ وَالصَّالِحِينَ فِي الْحَرْبِ. ومسلم، برقم: 6911 -باب كَيْفِيَّةِ الْخَلْقِ الآدَمِىِّ فِى بَطْنِ أُمِّهِ وَكِتَابَةِ رِزْقِهِ وَأَجَلِهِ وَعَمَلِهِ وَشَقَاوَتِهِ وَسَعَادَتِهِ.

[2] ـ رواه البخاري، برقم: 6493-بَاب الْأَعْمَالُ بِالْخَوَاتِيمِ وَمَا يُخَافُ مِنْهَا.

[3] ـ جامع العلوم والحكم: 6/ 30.

[4] ـ الفوائد، لابن القيم: 163.

[5] ـ شرح النووي على مسلم: 8/ 489.

[6] ـ فتح الباري: 18/ 437.

[7] ـ رواه أحمد، برقم: 12214.

[8] ـ رواه أحمد، برقم: 17784. والطبراني في الكبير، برقم: 7398.

[9] ـ رواه أحمدن برقم: 12214. والترمذي، برقم: 2142 -باب ما جاء أن الله كتب كتابا لأهل الجنة وأهل النار. ورواه أيضا البيهقي والحاكم وغيرهم.

[10] ـ رواه الطبراني في الكبير، برقم: 7825. والهيثمي، برقم: 11932.