«غونچەی بەهارستان»ی حوزنی و سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی

 

پوختەی توێژێنەوە:

هەوڵی یەکەم نەسڵی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ«ئەستەمووڵ» و هەروەهامونەوەران و دەسەڵاتدارانی«سلێمانی» بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانیدەوڵەت–نەتەوە کە لە «حاجی قادری کوێ»یەوە دەستی پێکرد و تاسەردەمی«جەمعییەتی تەعالیی کوردستان» (١٩٢٢-١٩١٨) و«ئەنجوومەنیئیستقیلالی کوردستان»(١٩٢٢) درێژەی کێشا، بە سەرکەوتنی«کەمالیستەکان» ورێکەوتنی«لوزان»(١٩٢٣) کۆتایی پێهات.

بە کۆتایی هاتن و کۆتایی پێهێنانی ئەم هەوڵانە، پرسی نەتەوەسازی وشوناس سازی وەک هەوڵی سەرەکی رۆشنبیران، گواسترایەوە بۆ بواریمێژوونووسی و لەم رووەوە رێگە بۆ سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەیکوردی سازبوو.

ئەم توێژینەوەیە دەیەوێت جگە لە ئاماژەکردن بە رەوتی دەسپێکردنی پرسینەتەوەسازی و پێناسەکردن و روونکردنەوەی بەستێنەکانی سەرهەڵدانیگوتاری میژوونووسانەی کوردی، ڕووبەڕووی ئەم پرسیارەش ببێتەوە؛ ئایادەکرێت «غونچەی بەهارستان»ی حوزنی موکریانی وەک سەرەتایمێژوونووسی نەتەوە تەوەر پێناسە بکرێت ؟

ئەم ڵێکۆڵینەوە پێوایە نووسینی مێژوو بە زمانی کوردی، بە ئایینی کردنیخۆشەویستی نیشتمان،رابردووسازی، ستایشی کوردستانی کۆنارا، یادکردنەوە و یادسرێنەوە، عەرەب دژی و تورک دژی و روانێنی ئەزەلی بۆکورد وەک نەتەوە، سەرەتای سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی وبە واتاییەک مێژوونووسی نەتەوە تەوەری کوردییە کە بە نووسینی«غونچەیبەهارستان» لە ساڵی (١٩٢٥) دەس پێدەکات.

وشەسەرەکییەکان:

    غونچەی بەهارستان، حوزنی موکریانی، گوتاریمێژوونوسانە، مێژوونووسی نەتەوە تەوەر.

پێشەکی:

سەرەتای هەزارەی دووەم لە ساڵژمێری ئیسلامی و کۆتایی سەدەیشانزدەی زایینی لە ساڵژمێری زایینی، سەرەتای دەرکەوتنی«مێژوونووسیکوردی»واتە نووسینی مێژووی تایبەت بە کورد و کوردستانە کە بەشەرەفنامەوە دەس پێدەکات. «شەرەفنامە» یەکەمین مێژووی کوردستانە کەلە ساڵی (١٥٩٦/١٠٠٥) و لە سەر دەستی شەرەفخانیبدلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣ )نووسراوە.

رەوتی مێژوونووسی کوردی پاش شەرەفخان نە تەنیا بۆ چەندین سەدەتووشی پچڕان و دابڕان بوو، تەنانەت تووشی داڕمانیش بوو، بۆ وێنەنزێکی«٢٠٠» ساڵ پاش شەرەفنامە دووبارە مێژوونووسی کورستان لەسەردەستی مێژوونووسانی سەر بە دەسەڵاتی ئەردەڵان دەستیپێکردەوەبەڵام ئەمجارەش نووسینی مێژوو بە زمانی فارسی، ناوچەگەرایی ، ستایشو شەرعییەت بەخشین بە دەسەڵاتی سیاسی حاکمانی ئەردەڵان وپەراوێزخستنی خەڵک، مێژوونووسی کوردی تووشی دووپاتبوونەوەی کەمبایەخی مێژوونووسی سونەتی بوو و بە واتایەک مێژوونووسی کورتکرایەوە لەنووسینی ڕووداوە سیاسییەکان، ناوچەگەرایی و شەرعییەت بەخشین بەدەسەڵات و ستایشی دەسەڵاداران و ئەمە لە حاڵێکدا بوو هاوکاتمێژوونووسی مۆدێرن و گوتاری مێژوونووسانەی تورکی و فارسی بۆنەتەوەسازی لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەت–نەتەوە لە سەرهەڵدان وگەشەسەندنا بوو

مێژوونووسی سەردەمی ئەردەڵان سەرەڕای هەندێ خاڵی ئیجابی، ئیدامەیهەمان سونەتی ڕووداونووسی پێشوو بوو و تەنانەت بۆ ماوەیەکی دیکەدوبارە مێژوونووسی ناوچەگەرایەنە و سیاسی  باوکرایەوە بۆیە لەکوردستانی ئێران هەر ئەم سونەتە  مێژوونووسیە واتە مێژوونووسیناوچەگەرایانە و ڕووداونووسی یەک لەو هۆکارە سەرەکییانە بوو کە ئیزنی بەسەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کورد نەدا و لەم رووەوە دەکرێت بڵێینگوتاری مێژوونووسانەی کوردی بۆ بەشەکانی دیکە کوردستان لە ژێرکاریگەری کەش و هەوای تازەگەری و رۆشنبیری ئەستەمووڵ گوسترایەوە.

ئەستەمووڵ، یەکەم ناوەندی دونیای ئیسلام بوو لە بەر نزیکی و پێوەندی  لەگەڵ رۆژئاوا، هەستی بە پێویستی گۆڕانکاری فەرهەنگی و سیاسی کرد وبۆ یەکمجار هەر لەم شارەشدا، دەنگی نۆێخوازی بە شێوازی رۆژئاواییسەری هەڵدا.

لە بەر ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی کورد سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی بوو وهەروەها بە هۆی نیشتەجێبوونی هەندێ کاربەدەستی کوردی سەر بەدەسەڵاتی عوسمانی  و گرنگتر لە هەومووی  بانگهێشتی میرانی کورد ونیشتەجێکردن و کردنەوەی یەکەم مەکتەبی عەشایەری لە سەر دەستیسوڵتان عەبدولحەمید دووەم(١٩٠٩-١٨٧٦ ) لە ساڵی(١٨٩٢)، ئەستەمووڵبوو بە ناوەندی نوێخوازی و مافخوازی  خوێندەواران و سیاسەتمەدارانیکورد و هەر لەم شارە یەکەم چینی رۆشنبیر و رۆژنامەنووس وسیاسەتمەداری کوردستان–تەوەر وهەروەها یەکەم ناوەندە کوردییەکان، سەریان هەڵدا. (ئەڵا کۆم، ٢٠٠٥ :٥٧ )

لە کۆتایی سەدەی نوزدە و سەرەتای سەدەی بیستەم و پاش سەرهەڵدان وبڵاوبوونەوەی ویستی چاکسازی و تازەگەری و شوناسخوازی لە نێواننەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و دواتر سەرهەڵدانی گوتاریتورکخوازی لە لایان تورکە لاوەکانەوە لە ساڵی(١٩٠٨)، کوردانیئەستەمووڵیش کەوتنە ژێر  کاریگەری ئەو گوتارە و یەکەم دەرکەوتەکانیتازەگەری کوردی و لە سەرووی هەموویان بیرۆکەی نەتەوەسازی لەم شارەداسەریان هەڵدا و ئەستەمووڵی کۆتایی سەدەی (١٩) و سەرەتای سەدەی(٢٠) هاندەری هەوڵ بۆ بیرکردنەوەی لە شۆناس و نەتەوەسازی بوو و هەربەم بۆنەوە  و هەر لەو سەردەمەدا و بە کاریگەری لە رۆژئاوا و دەرکەوتەکانیوەک ناسیۆنالیزم، پرسی نەتەوەسازی بەرجەستەکرایەوە.

بەرزبوونەوە ویستی دامەزرانی یەکەی دەوڵەت–نەتەوە لە نێوان نەتەوەکانیژێر دەسەڵاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شۆناسی نوێ لە رێگەیپەرەسەندنی ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزم وەک دیاردەیەکی مودێرنیرۆژئاوایی، پێناسەی «میللەت» بە تەواویەتی تووشی گۆرانکاری بوو و چەمکی میللەت لە پێناسەی شوێنکەوتووانی ئایین بۆ  سۆز بۆ خەڵک وزەنجیرە قەومی هاورەگەز و هاوبەش و بە واتایەک بۆ ناسیۆنی رۆژئاواییگۆڕا و لە گوتاری نوێ کوردیشدا کە دەکرێت سەرەتای بۆ حاجی قادریکۆێی بگەرێتەوە ئەم گۆڕانکاریە دەنگیدایەوە و بە واتاییەک دەستەواژە وچەمکی « میللەتی کورد » بوو بە سەرەتای سەرهەڵدانی گوتاری نوێ کوردیو دواتر لە رۆژنامەی کوردستان و یەکەم بازنەی رۆشنبیرانی کورد وهەروەها یەکەم ناوەندە کوردییەکانی ئەستەمووڵ پەرەی سەند و لە ئەنجامدالە سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی کاریگەری بەرچاوی هەبوو.

مەبەست لە گوتاری مێژوونوسانە واتە بە گوتار کردنی مێژوو و لەم دوخەدامێژوونووس دەیەوێت لە رێگەی مێژوونووسی و مێژوونووسیەوە هەوڵ بۆدروستکردنی شۆناس سازی و نەتەوەسازی بدات و لێرەوە ئیتر مانایمێژوو لە گێڕانەوەی ڕووداوەکان و هەروەها ستایشی دەسەڵاتداران وشەرعییەت بەخشی بە میرەکان دەگوازرێتەوە بۆ نەتەوەسازی و شوناسسازی لە رێگەی مێژووسازی و ژیاندنەوە رابردوو و کۆنینەسازی و لەمحاڵەتەدا مێژوونووسی دەبێتە گوتار و دیارە ئەرکی سەرەکی گوتار شوناسسازییە و لێرەوە  گوتاری میژوونووسانەی کوردی لە پێناو نەتەوەسازیسەرهەڵ ئەدات.

لەم توێژێنەوەی هەوڵ دەدرێت جیا لە باسکردن لە گوتاری مێژوونووسانەیکوردی وهەروەها گوتارناسی«غونچەی بەهارستان» وەک یەکەم هەوڵیگوتاری مێژوونووسانەی کوردی ، تیشک بخرێتە سەر ئەو هەوڵانەی بۆنەتەوەسازی لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەت–نەتەوە یان لانیکەم ئۆتۆنۆمی لەئەستەمووڵ و سلێمانی هاتەئاراوە

١)یەکەم هەوڵەکانی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد لەپێناو نەتەوەسازی:

(لە ئەستەمووڵەوە تا سلێمانی):

ئەستەمترین پرس سەبارەت بە کورد لە ساڵی( ١٩١٨) ئەوە بووکە ئایا بە راستی ئەمانە نەتەوەن یان وەک نەتەوە خۆیانپێناسەدەکەن،کورد بە پێچەوانەی بەشەکانی دیکەی ئیمپراتۆریانەیاندەتوانی شانازی بە مێژووی راستەقینە یان ئەفسانەییخۆیانەوە بکەن (لایان، ١٣٩٥: ٥٧)

دەرکەوتنی دیاردەکانی مودێڕنیتە و ڕەوتی چاکسازی لە عوسمانی بە تایبەتچاکسازی «سەردەمی تەنزیمات»(١٨٧٦-١٨٣٩)، تێکڕای لە سەر ویستیدەسەڵاتداران و سیاسەتمەداران و بە واتاییەکی دیکە لە لایان ناوەندیدەسەڵاتەوە جێبەجی کرا.

یەک لەو دەرکەوتە بەرچاوانەی ڕەوتی چاکسازی سەر بە دەسەڵات، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە نێوان کەسایەتییەکانی دەرەوەی دەسەڵات بووکە خوازیاری ڕیفۆرمی سەرەکی لە بواری حکوومەتداریەتی بە شێوازیڕۆژئاوایی بوون. ئەم چینە واتە «مونەوەرولفیکران»ی تازەسەرهەڵداویتورک، نزیک بە (٣٠) ساڵ پاش ڕاگەیاندنی«خەتی شەریفی گوڵخانە» لەسەردەمی تەنزیمات، بە فەرمی بوونی خۆیان وەک یەکەم بەرەیمونەوەرلفیکری تورک لە ساڵی( ١٨٦٥) بە دامەزراندنی دەزگای «ئیتیفاقیحەمییەت» راگەیاند(Mardin.2000.11)

تاقمی مونەوەرولفیکری تازە سەرهەڵداوی عوسمانی، خاوەن گوتاریشوناسخوازانەی «توورانی» و «تورکی» بوون و لە ژێر نێوی «جەمعییەتیئیتحادی عوسمانی» نێوبانگیان دەرکرد (انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
هاوکات لە گەڵ دەسپێکردنی چاکسازی و بەرجەستەکردنەوەی گوتاریشوناسخوازیی لە سەردەستی مونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەیعوسمانی ئیتر«شاری ئەستەمووڵی ئەو ڕۆژە بوو بە جێگەی کۆبوونەوەیهەموو ئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی لە کورد و عەرەب و ئەرمەن ونەتەوەکانی ئورووپای خوارووی ڕۆژهەڵات»(مەلا کەریم، ١٩٦٠: ١٠)  وهەربەم بۆنەوە «کوردێکی زۆر لە ناوچە و پارچە جیاکانی کوردستانەوە رویان لەئەستەمووڵ کرد و پێناسەی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستە لاوە وکەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەی نەتەوەییدا» (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ٨).

بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی بەرچاوی کورد لە ئەستەمووڵ و پەرەسەندنیگوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاری شوناسخوازی، ئەم دوخە کاریگەریو کارتێکەری کردە سەر کوردانی نیشتەجێی ئەو شارە و هەر لەم شارەشدابوو کە یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەید عەبدوڵقادر، ئەمین‌عالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەد شوکری، پیرەمێرد ومەولانزادە ڕەفعەت و لە پێش هەمووشیانەوە حاجی قادر کۆیی سەری هەڵدا.

ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەمووڵ هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی یەکەمبەرەی مونەوەرولفیکرانی عوسمانی لە ئەستەمووڵ (١٨٦٥) و هەروەهاسەرهەڵدانی مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی نێو ئیمپراتۆریاکە لە ژێرکاریگەریی ناسیۆنالیزمی ڕۆژئاوایی کە کاریگەری بەرچاویان هەبوو لە سەرگوتاری حاجی قادری کۆیی.حاجی قادر بە پێی پێویستیی کۆمەڵگەیکوردی کە کۆمەڵگەیەکی عەشرەتی، نەریتی و شپرز و لەمانەش گرنگتر بێدەسەڵات و ناشارەزا بوو، زەروورەتی نەتەوەسازی و دەربازبوونی لە ژێردەسەڵاتی عوسمانی هەست پێکرد و بۆ یەکەمجار، لە لایان ئەوەوە پرسینەتەوەسازی بەرجەستە کرا.

پاش حاجی هەوڵ بۆ نەتەوە سازی لە لایان مونەوەرانی کوردیئەستەمووڵەوە لە رێگەی بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی وەکرۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژی کورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨) وهەروەها دامەزرانی چەندین رێخراوە و ناوەندی وەک « جەمعییەتی تەعاوەن و تەرەقی» (١٩٠٨)، «تەعالی کوردستان» ( ١٩١٨)، «کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی کورد» (١٩١٢) و بە تایبەت «جەمعییەتی تەعالیکوردستان»(١٩٢٢-١٩١٨) درێژەی پێدرا.

سەرەڕای هەوڵی چەندین دەیەی مونەوەرانی کورد لە ئەستەمووڵ لە رێگەیرۆژنامە و هەروەها دامەزراندنی چەندین رێخراوەی فیکری و سیاسی کەهاوکات بوو لە گەڵ  سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی قەومی و زاڵ بوونی گوتاریشوناس خوازی و گرنگتر لەوەی هاوکات بوو لە گەڵ هەڵگیرسانی جەنگیجیهانی یەکەم (١٩١٨-١٩١٤) کە دەرفەت بۆ نەتەوەسازی و دامەزرانیدەوڵەتی نەتەوە سازکرابوو بەڵام هەوڵی مونەوەرانی کورد بۆ نەتەوەسازی بەراگەیاندنی  کۆتایی خەلافەت و سەرکەوتنی کەمالیستەکان لە ساڵی(١٩٢١) و بە تایبەت راگەیاندنی کۆماری تورکیای نوێ لە ساڵی( ١٩٢٣) کۆتاییپێهات.

بە کوتایی هاتنی خەونی نەتەوەسازی لە ئەستەمووڵ، ولایەتی موسڵ و بەتایبەت شاری سلێمانی بوو بە ویستگەی دووەمی هەوڵ بۆ نەتەوەسازیمونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد، گەڕانەوەی مونەوەرانی سلێمانینێشتەجێ ئەستەمووڵ بۆ سلێمانی و شکستی عوسمانی و بریاریکۆبوونەوەی قاهرە لە ساڵی (١٩٢١) ئەو هیوایەی ژیاندەوە کە هێشتادەرفەت بۆ نەتەوەسازی لە پێناو بوون بە دەوڵەت لە بەشێکی دیکەیکوردستان لە ئارادایە کەواتە پاش کۆتایی هەوڵەکانی یەکەم ناوەندیمونەوەری کورد لە ئەستەمووڵ، بە هۆی رووخانی ئیمپراتۆریا و بریاری زلهێزەکان بۆ دابەشکردنی عوسمانی، رێگە بۆ سەلماندنی نەتەوەبوونی کوردلە ولایەتی موسڵ و ناوچە کوردنیشینەکانی موسڵ خۆشکرا بوو، سەرهەڵدانی شۆرشی شیخ مەحموود، بڵاوکردنەوەی چەندین گۆڤاری وەکتێگەیشتنی راستی(١٩١٨)، پێشکەوتن(١٩٢٠)، بانگی حەق (١٩٢٣) وهەروەها رێخراوەی ئیستقلالی کوردستان (١٩٢٠) لە پێناو ناساندنی کوردوەک نەتەوە بۆ دامەزرانی دەوڵەتی کوردی یان ئۆتۆنۆمی و سەلماندنینەتەوەبوونی کورد دەکرێت وەک بەشێک لەم هەوڵانە تەماشا بکرێت.

هەوڵی ناوەندی  مونەوەران و سیاسەتمەدارانی لیوای موسڵ و بە واتاییەکیدروستر ناوەندی سلێمانی  لە بریاری (٢٣) ئاوریل (١٩٢٣)ی ئینگلیز  کەلیوای سلێمانی  بە فەرمی وەک بەشێک لە عیراق ناساند، کۆتایی پێهات(مکداول،١٣٨٣ : ٣٠١) و هەوڵی دووەم ویستگەش بۆ نەتەوەسازی لە پێناودامەزرانی دەوڵەتی کوردی  لە لایان مونەوەران و سیاسەتوانانەوە تووشیشکست بوو.

پێدەچێت جیا لە هەوڵی ئینگلیز،سێ هۆکار لە بەردەم پرۆژەی نەتەوەسازی وبەنەتەوەکردنی کورد لە سەردەستی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی ئەوسەردەمەی دوو ناوەندی ئەستەمووڵ و سلێمانی رۆڵی سەرەکییان هەبووە :

١-١) یەکلانەبوونەوەی خۆدی مونەوەران و سیاسەتەمدارانیکورد:

کورد لە ساڵی ١٩١٤ بۆ عوسمانی شەڕی کرد و درۆشمیسەربەخۆیی کورد، بەرەی  سەرکەوتووی شەڕ  خستەیان نێوزاری کوردانەوە(لایان، ١٣٩٥: ٥٩)

زۆربەی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ، هێشتا سۆزیان بۆدەزگای خەلافەت هەبوو و خۆیان وەک بەشێک لە دەزگای خەلافەت پێناسەدەکرد و هەوڵی ئەوان لە پێناو چاکسازی بوو تا جیاسازی و نەتەوەسازی بووێنە رۆژنامەی «کوردستان» بەردەوام رووی لە خەلیفە هەبوو و کوردی بەجیا لە خەڵیفە و خەلافەت پێناسە نەدەکرد و تەنانەت رێخراوە کوردییەکانسەرەڕای هەندی ئاماژە بۆ دامەزرانی دەسەڵاتی کوردی، بەس ئەمانیشخۆیان یەک لا نەکردبووە و بە وتەی «ئەمیر کامران بەدرخان»: «زۆربەیانقاچێکیان لە عوسمانی بوو ئەوی دیکەیان لە نێو کوردستان، ئەوان بەسدەیانویست ببنە وەزیر و نەک شتی دیکە»(بزارسلان،١٣٩٨: ٢١٧)  وتەنانەت لە دەستەی دامەزرێنەری رێخراوە تورکییەکانیش رۆڵیسەرەکییان هەبووو لە هەقیقەتدا کوردبوون هێشتا  بۆ ئەوان  وەک«پرس»ی  لێ نەهاتبوو و تەنانەت بۆ زۆربەی کورد پرسی سەرەکیسەلماندنی موسەڵمانییەتی و یەکرێزی و پێوەندی لە گەڵ دەزگای خەلافەتبوو و لێرەوە رەنگە هەق بە «شەریف ماردینی» بێت کە لەو بروایەدا بووکوردایەتی لە چوارچێوەیەکی مانایی  وەک  «هاودڵی نەنووسراو» لە هەناویئیمپراتۆریا عوسمانی مانا دەکرا (بزارسلان،١٣٩٨: ٢١١)

بە راگەیاندینی کۆتایی خەلافەت و دامەزرانی دەوڵەتی تورکیای نوێ لە سەربنەمای نەتەوەی تورک، ئەو کاتەی ئیتر ئەو پێوەندیە پچڕا و کورد هەستی بەجیاوازی و زەروەرتی سەلماندنی نەتەوەبوونی خۆی کرد کە وادیار بوو ئیترزۆر درەنگ بوو بۆیە بە ناچاری دەستی کرد بە خەباتی چەکداری و لەمئاراستەیە، شۆڕشی کۆچگیری( ١٩٢١) راپەرێنی شێخ سەعید (١٩٢٣)  وهەروەها راپەرێنی بەیتی شەباب لە ساڵی (١٩٢٤) دەکرێت لەم سونگەوەخوێندنەوەی بۆ بکرێت و لێرەوە دوبارە هەق بە «ئەمین زەکی»بوو کەپێوابوو«کەلیمەی جامعیەی عوسمانیلی ئەعسابی قەومییەیهەموومانی تا دەرجەیەک خاوکردبووە»(زەکی بەگ،٢٠٠٦: ١ )

١-٢): سەرقاڵ بوونی کاری سیاسی و گرنگی نەدان بە بواریمێژنووسی و فیکری:

«کورد ئاگاداری میژووی خۆی نییە»(رۆژی کورد،٢٠٠٥: ٤-١)  

هەوڵی سەرەکی یەکەم مونەوەرانی کورد، نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانییەکەم دەوڵەت–نەتەوەی کوردی و یان لانی کەم گەیشتن بە ئۆتونۆمی بوو و بۆگەیشتن بەم ئاواتە،زۆرترین هەوڵی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ لە بواری سیاسیدا بوو و لەم بوارەشدا بە هۆی ئەوەی مونەوەران هێشتاخۆیان یەک لا نەکردبووە و هەروەها لە بەر ئەوەی لە باتی کاری فەرهەنگی وفیکری زۆرتر سەرقاڵی کاری سیاسی و سیاسی کاری بوون دەرفەتیان بۆتێوریزەکردنی پرسی نەتەوەسازی و بە واتاییەک بۆ سەلماندنی نەتەوە لەرێگەی مێژوونووسی و گوتاری مێژوونووسانە نەبوو بۆیە قەت نەیانتوانیچینی شارنشین هاودەنگ و هاوڕای خۆیان بکەن و بە واتاییەک جەماوەرڕاپەرێنن.

هەڵبەت لە بیر نەکرێت نەبوونی مێژوونووسی و گوتاری مێژوونووسانە لە لاییەکەم بەرەی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد بە مانای کەڵک وەرنەگرتنلە میژوو بۆ بەرهەمیهێنانی مانا نەبوو ( بوز ارسلان،١٣٩٨: ٥١) و تەنانەتجار جاریش هەندێ ئاماژەیان بە گرنگی مێژوودا ئەدا بۆ نمووونە «عەبدووڵاجەودەت» لە ژمارەی یەکەمی رۆژنامەی «رۆژی کورد» لە (١٩١٣) بە وردیباس لە  پێویستی مێژوو بۆ کورد و زیانی پەرواێز خستنی مێژوو لایکوردەوە دەکات و پێوایە:«ئەو نەتەوانەی شارەزای مێژوو و داهاتووی خۆیانبە باشی نیین، ناتوانن ببنە خاوەن کیانی سەربەخۆ و هەروەها ئەونەتەوانەی وا هەست بە بوونی خۆیان ناکەن دەبنە مۆڵکی کەسانیدیکە»(رۆژی کورد،٢٠٠٥: ٤-١)

 بەڵام بە گشتی سەرەڕای هەندێ ئاماژەی مونەوەران و تەنانەتسیاسەتمەدارنی کوردی ئەو سەردەمە بە بایەخی مێژوو وکەڵک وەرگرتن لەسیمبۆلە مێژووییەکان و هاندانی خەڵکی کوردستان بۆ ئاگاداری لە رابردووو  گرنگیدان بە میژووی کوردستان، بەس بە بۆنەی  ئەوەی  مونەوەران وسیاسەتمەداران خۆیان زۆرتر سەقاڵی کاری سیاسی  کردبوو، دەرفەتیان بۆبیرکردنەوە لە گوتاری میژوونووسانە نەبوو ( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) بۆیەقەت نەیاتوانی لەمێژوو وەک ئایدیولۆژیای نەتەوەسازی و هەروەها رێخستنیخەڵکی کوردستان، کەڵکی پێویست وەربگرن.

١-٣) بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی:

«نۆئل»:« کورد شپرزتر و پەڕش وبڵاوتر لەوەیە کە لە ئایەندەدابگەنە رێکەوتن»(مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨ )

گەڕانەوەی مونەوەرانی وەک «پیرمێرد» و «زەکی بەگ» بۆکوردستانی«عێراق»، کاریگەری  کەش و هەوای فیکری ئەستەمووڵ ، شکستی عوسمانی لە ساڵی (١٩١٨) و بۆشایی دەسەلاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شیخ مەحموود، زەمینە بۆ نەتەوەسازی  هاتەئاراوە وبوونی  چەندین رۆژنامە و گۆڤاری وەک، بانگی کوردستان( ١٩٢٢ )رۆژیکوردستان(١٩٢٢) ئومیدی ئیستقلال( ١٩٢٣) و پێشکەوتن( ١٩٢٠) ئەمدەرفەتەی بەهێز کردبوو بەڵام لە بەر رێژەی بەرزی نەخویندەواری، کێشەیفەرهەنگی و بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی ئەو دەرفەتەشئەنجامی گونجاوی نەبوو چوونکە جیا لە دوخی نەخوێندەواری  کۆمەڵگایکوردی«سۆز و هەستی یەکریزی و یەکییەتی زۆرتر بۆ تایفە و عەشرەت بووتا نەتەوەپەرەستی و نیشتمانپەروەری» (مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨ ) و بەواتاییەک بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی ئەو سەردەمە هۆکاربوو بۆ ئەوەی لە ساڵی (١٩٢٣)«ئەدمۆندز» لە ڕاپورتێکدا بۆ وەزەرەتەدەرەوە ئینگلیز بنووسێت:«کێشەی کورد یەکێیتی و یەکدەنگی بۆسەرۆکایەتی بوو ئەگەر زاخۆ، دهۆک، سلیمانی، کفری وخانقیین پێش ساڵی ١٩٢٣ یەکرێز دەبوون نە بریتانیان نە عیراقو نە هێج وڵاتێکی دیکە نەدەتوانی بەر بە سەربەخۆیی کوردبگرێت».(هاوس، ١٣٩٥: ٦٥)

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین بنەمای تایفی کۆمەڵگەی کوردی، نەبوونەوەیمونەوەران و سیاسی کاری یەکەم بەرەی مونەوەرانی کورد، سێ بەربەستیسەرەکی لە بەردەم هەوڵی نەتەوەسازی مونەوەرانی کوردا بوو بۆیە پاشسەرکەوتنی کەمالیستەکان لە تورکیا و واژووکردنی بریارنامەی لۆزان، هیوای نەتەوەسازی کۆتایی پێیهنرا و لێرەوە پرسی نەتەوەسازی  لە دوورەوتی شۆڕشی چەکداری و رەوتی مێژوونووسی ئیدامەی پێدرا و بەواتاییەک هەوڵی شکستخواردووی دەوڵەت نەتەوەیی کورد لە لایانمونەوەرانی کوردەوە لە بواری مێژوونووسی درێژەی پێدرا و پێویست بووئیتر پرۆژەی بە نەتەوەبوون یان تەنانەت بە دەوڵەتبوونی کورد لە کتێبیمێژویی مسۆگەر بکرێت( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) و هەر لەم ئاراستەیەنووسینی مێژووی «غونچەی بەهارستان»  وەک سەرەتای گوتاریمیژوونووسانەی کوردی لە سەر دەستی حوزنی موکریانی دەستی پێکرد.

٢)گوتاری مێژوونووسانە کوردی و «غونچەی بەهارستان»:

غونچەی بەهارستان لە ساڵی(١٩٢٥) و لە شاری « حەلەب» بڵاو کرایەوە . سەید حوسێن حوزنی حەسەنی یان حوزنی موکریانی نووسەری ئەم کتێبە لەساڵی(١٨٩٣ ) و لە شاری مەهاباد لە دایک بوو(هەتاو، ١٩٥٤ : ١٣/١) لەسەردەمی منداڵی لای بابی و خاڵەکانی فێری خوێندن و نووسینیسەرەتایی دەبێت و پاش مەرگی باوکی و بە هۆی باری سەخڵەتی ژیانەوە لەتەمەنی دوانزە ساڵاندا روو لە شارەکانی مەراغە و تەورێز دەکات و لەوێوەدەچێت بۆ «یەرەوان»  و دەبێت بە مامۆستای سەرماڵان، پاش ماوەیەکخاڵی دەچێت  بە شوێنیدا بۆ ئەوەی بیگەرێنتەوە بۆ مەهاباد بەڵام حوزنی ناگەرێتەوە و پاش دوو ساڵ مانەوە لە یەرەوانی پەێتەختی ئەرمەنستان روولە تفلێسی پەێتەختی گورجیا دەکات  و پاش مانەوەیەکی کورت دەچێتەشاری بادکوبە (هەتاو، ١٩٥٤ : ١٧-١٦/ ٤)

حوزنی پاش مانەوەیەکی کورت لە بادکۆبەوە دەچێت بۆ ئەستەمووڵ و لەوشارە چوار ساڵ دەمینێتەوە و سەرقاڵی خوێندنی بەرهەمە مێژووییەکاندەبێت و لە رێگەی « مۆرچیتی و خۆشنووسی» ژیانی دابین دەکات وهاوکات بە زمانی فارسی وتار بۆ دوو گۆڤاری «خاوەر» و «چیهرەنامە» دەنووسێت (هەتاو، ١٩٥٤ : ١٧/٦)

حوزنی لە ئەستەمووڵ شارەزای کاری رۆژنامەوانی وچاپخانە دەبێت و جیالەوەش کەش و هەوای ئەو سەردەمەی ئەستەمووڵ کاریگەری لە سەر بیری وهزر و روانینی دەبێت و پاش ماوەیەک روودەکاتە شاری «حەلەب» و لەساڵی (١٩١٢) سەفارشی چاپخانەیەک لە ئاڵمان ئەدات و پاش سێ سالواتە لە ساڵی (١٩١٥) چاپخانەکە دەگاتە حەلەب  و پێدەچێت ئەو کاتە حوزنی تەمەنی نزیکی (٣٣) ساڵ هەبێت (زەنگەنە، ٢٠٠٢، ٢٥)

حوزنی لە  شاری حەلەب یەکەمین بەرهەمی مێژوویی خۆی چاپ دەکات وهەر ئەوە ساڵە واتە ساڵی (١٩٢٥) دێتە بەغدا و ساڵی دواتر  دەچێتە«ڕواندز» و ساڵی (١٩٣٢) ئیمتیازی رۆژنامە «زاری کرمانجی» و هەروەهالە ساڵی (١٩٣٥) مۆڵەتی دووەم رۆژنامەی واتە رۆژنامەی «روناکی» لەهەولێر دەگرێت و  پاش ماوەیەک بە  هۆی دوژمنایەتی هەندێ کەسەوەدەگرێتەوە ڕواندز و لەو شارەش  دوژمنایەتی  بە بیانووی سەیر ژیانی بەتەواییەتی تاڵ و پر لە ئازار دەکات  و بە ناچاری روو دەکاتە  کەرکووک وهەولێر و دووبارە ڕواندز و تەنانەت لە ساڵی (١٩٤١) دەسبەسەر دەکرێت(هەتاو، ١٩٥٥ : ١-٦/١٩) و دەرنجام بە ناچاری بۆ هەمیشە کوردستانبەجێ دەهێڵێت و روو لە بەغداد دەکات وتا مەرگی لە ساڵی(١٩٤٧) لەوێدەمێنیتەوە (هەتاو، ١٩٥٥ :٨-١/٢٠)  

حوزنی پاش نیشتەجێبوون لە کوردستانی عێراق و بە کاریگەری لە کەش وهەوای سیاسی ئەو سەردەمە گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی کە مێژوونووسی، ناوەندی وشیاری نەتەوەییە ولە رێگەی مێژوونووسیەوە دەکرێتبەربەستەکانی بە نەتەوەبوونی کورد بسڕێتەوە بۆیە حوزنی سەرەڕای ژیانیتاڵ و پڕ لە ئێش و ئازاری بەردەوام بوو لە کاری مێژوونووسی و رۆژنامەوانیوەک دوو زەرەورەتی سەرەکی نەتەوەسازی.

حوزنی پرسی  نەتەوەسازی و بە نەتەوەنیشاندانی کورد و گەیشتنیکۆمەڵگەی کوردی بە وشیاری نەتەوەیی وەک ئەرک سەرەکی خۆی پێناسەکردبوو بۆیە تا کاتی مردنی لە بەغداد   سەرقاڵی ئەرکی  رۆژنامەوانی وهێنانی دیاردەی مۆدێرنی وەک چاپخانە و وێنەگەری و لە سەروویهەموویان مێژوونووسی بوو و هەقە بڵێین بە راستی ئەو پیاوە عاشقی کوردبوو بۆ کورد و لە پێناو کوردا بە داماوی سەری نایەوە (مەزهەر،٢٠٠٢ : ١٨٩ )

سۆز و عەشقی حوزنی بۆ کورد  وهەروەها هەست بە زەرورەتی ئەوسەردەمەی کۆمەڵگەی کوردی و پاش شکستی پرۆژەی نەتەوەسازیمونەوەران و سیاستەمەدارانی کوردی ئەستەمووڵ و سلیمانی، حوزنی هاندادەرفەتناسانە ئەم پرۆژەیە بگوازێتەوە بۆ بواری مێژوونووسی و بە نووسینی«غونچەی بەهارستان» گوتاری مێژوونووسانەی کوردی دەست پێبکات.

١-٢)غونچەی بەهارستان:

«تەئریخ حسیات و نەجیبی ئینسان بڵند دەکات…ئینسان لەسەر رێگای تەرەقی و تەواوی بۆ مەنزڵی ئازادی و سەربەستیدەباتە پێشەوە»(حوزنی، ٢٠٠٧ : ٥٨ )

غونچەی بەهارستان یەکەم کتێبی مێژووی کورد و کوردستانە کە  بە زمانیکوردی و لە لایان حوزنی موکریانییەوە لە ساڵی (١٩٢٥) بڵاوبووتەوە، غونچەی بەهارستان سەرەڕای هەندێ هەڵەی مێژوویی و گرفتی میتودی، کەتەرخان کراوە بۆ باسکردن لە مێژووی رەگەز، زمان، شارستانییەت وسەلماندنی کۆن بوون و میژوویی بوونی کورد، سەرەتای مێژوونووسینەتەوەر تەوەر و دابڕانە لە سونەتی پێشووی مێژوونووسی کە لە راستیداهەمان ڕووداونووسی و ستایشی بنەماڵە دەسەڵاتدارە و میرەکانیکوردستان بوو کە بە زمانی فارسی نووسراوبوون. لە غونچەی بەهارستان مێژوو جیا لەوەی هونەرێکی «زۆر شەریفە» تەنیا «حیکایەتکردن وسەرگوزشتە و چیرۆک» نیە بەڵکوو مێژوو لە ئەساسدا «خۆناسی وئەویترناسی»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٧) و بە واتایەک ناوەندی شوناس سازیو پێناسەکردنی شۆناسی نەتەوەییە.

بە پێچەوانەی سونەتی پێشووی مێژوونووسی واتە شەرعییەت بەخشین وستایش میرەکوردەکان و هەروەها گێڕانەوەی ڕووداوی سیاسی، کورد وشۆناسی  کوردی و ژیانەوەی رابردوو لە پێناو نەتەوەسازی دەبێتە ناوەندیسەرەکی غونچەی بەهارستان.  

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین بە ناوەندکردنی کورد و کوردستان و پەردەهەڵدانەوە لە رابردوووی کوردستان  بە مەبەستی بەمەزن و کۆنارانیشاندانی کورد و نیشتمانی کوردان بۆ یەکەمجار لە غونچەی بەهارستانیحوزنی موکریانییەوە دێتە ناوەندی گوتاری مێژوونووسی کوردی و دەبێتەسەرەتای دەسپێکردنی گوتاری میژوونووسانەی کوردی و بەم بۆنەوە دەکرێتغونچەی بەهارستان وەک سەرەتای گوتاری مێژوونووسانەی کوردی پێناسەبکرێت کە لێرەدا ئاماژە بە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی ئەم گوتارە دەکرێت.

١-٣)بە ئایینی کردنی خۆشەویستی نیشتمان:

لە گوتاری مێژوونووسانە کە نەتەوە–ناوەندە، گشتگیرکردنی پرسی نیشتمانو سۆز و خوشەویستی بۆ نیشتمان وەک سەرەتای نەتەوەسازی پێناسەدەکرێت و  حوزنی لە غونچەی بەهارستان وەک بەرهەمێکی مێژوویی نەتەوە–تەوەر هەوڵ ئەدات مانای نیشتمان و وەتەن لە زێدەوە بگۆڕێت بۆ یانەیهاوبەشی هەموو کوردان و بە واتایەک کوردستان ببێتە نیشتمانی هەمووکوردان و گرنگ تر ئەوەی بە ڕەچاوکردنی بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئایینی بەهێنانی حەدیسی «حب الوطن من الایمان»جیا لە بەخشینی شەرعییەت بەخۆشەویستی نیشتمان و بە پیرۆزکردنی، پێش بە بەرهەڵەستی پیاوانیئایینی لایەنگری گوتاری ئوممەتی ئیسلامی و هەروەها دەزگای خەلافەت دەگرێت و خۆشەویستی نیشتمان وەک ئەرکی ئایینی پێناسەدەکات و لەمبارەوە دەنووسێت:«لازمە لە سەر هەموو میللەتی کورد و واجیبە وشەرتی ئیمانیانە مەحەبەتی کوردستانیان هەبێ و خۆشیان بوێ و بزانێت(خاک و خۆڵ و رەگی میللەت و شار و دێهات و سنووری وەتەنی،تەئریخ، ) شەرتی باوەرێی: هەموو رۆژیک چەند جاران دووبارە باوەڕی تازە بکاتەوەتاکوو ئیمان و دینی نەکەوێتە تەهلووکەوە و ئیمان و ئایینی ڕوو لەشکستەیی نەکا»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٣)  

لە گوتاری نیشتمان ناوەندی حوزنی بە یارمەتی حەدیسی «حب الوطن منالایمان»  روانگەیەکی نوێ بۆ نیشتمانی کورد واتە کوردستان پێناسەدەکات و لەو بڕوایەدایە بیر نەکردنەوە لە نیشتمان دەبێتە هۆی ئەوەی دین وئایین بکەوێتە مەترسیەوە و ئەمە سەرەتای ڕوانگەیەکی نوێیە بۆ نیشتمان کەبە غونچەی بەهارستانەوە دەست پێدەکات کە لە ئەساسدا قودسیەت بەنیشتمان دەبەخشرێت و نێشتمانپەرەوەریی وەک مەرجی ئیمان پێناسەدەکرێت.

٢-٣)یادکردنەوە و یادسرێنەوە:

«کورد پیاوی وەک ڕۆستەم داستان و دارا و بەهمەن و جاماسب وزەردشتیان پێگەیاند تا قیامەت لە تایفی دەهر مەدحیان دەکا. (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)

لە مێژوونووسی نەتەوە تەوەر و هەروەها  مێژوونووسی ناسیۆنالیستی لەپێناو بەهێزکردنی وشیاری قەومی و هاندان و رێخستنی خەڵک بۆ یەکگرتنو یەکرێزی، بەردەوام یاد لە سیمبۆلە نەتەوەییەکان دەکرێتەوە و تەنانەتبەردەوام سیمبۆل سازی دەکرێت و هەروەها یادی هەندێ سیمبۆلی هاوبەشو ئایینی پەرواێز دەخرێت و بەواتاییەک تووشی یادسڕینەوە دەکرێت.

حوزنی موکریانی لە غونچەی بەهارستان دەس بە یادسرێنەوەی سیمبۆلەئاینییەکان دەکات و پەرواێزیان دەخات  و  بە پێچەوانە سونەتی پێشوویمێژوونووسی کە بە یادی کەسایەتی ئایینی و ستایش کردنی ئەوانەوەدەستی پێدەکرد ئیتر لە مێژوونووسی نەتەوەتەوەری غونچەی بەهارستان  لەکەسایەتی و سیمبۆلە ئاینیەکان یاد ناکرێتەوە و بە واتایەک یادکردنەوەیکەساییەتیە ئایینیەکانی عەرەب وەک سامانی هاوبەشی کلتووری ئیسلامیلە گوتاری حوزنی جێگە و پێگەیان نامێنیت و لە بەرامبەردا یادکردنەوەیکەسایەتییە کوردییەکان وەک ئەولەویەتی نەتەوەسازی بۆ کورد لە  غونچەیبەهارستان بەرجەستە دەکرێت.

حوزنی لە غونچەی بەهارستان چیتر وەک موسڵمانێ قسە ناکات و شانازیبە ئیماژ و سیمبۆلە ئایینەیەکانی جیهانی ئیسلامەوە  ناکات و هەروەهاپرسی پێوەندی کورد و ئیسلام لە بواری مێژوودا دەخاتە پەراوێزە و بەواتاییەک یادسڕینەوەی دەکات و لە پێناو نیشاندانی جیاوازبوونی نەتەوەیکورد، ئەو پێوەندی و کەسایەتیانە دەسڕێتەوە و لە بەرامبەردا لە پێناوشانازی مرۆڤی کورد یاد لەو کەساییەتی و سیمبۆلانە دەکاتەوە کە  تەنیاپێوەندیان بە کوردەوە هەیە و یان بە هی کوردیان دەکات کە لە پێناونەتەوەسازیی و سازکردنی شانازی بۆ ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی یادکردنەوەیان بە پێویست دەزانێت بۆ نموونە یادی هورمزان پادشایلوڕستان، ئەسفندیار پادشای شەهرەزوور، بەهرام کوڕی فەرخزاد پادشایئاوربایگان،یەزدی کوردیان، کیانیان ،روستەم ، کەیکاووس  و دارا و.. زیندوودەکاتەوە و دەنووسێت: « کوردستان پیاوی وەکوو توکلە و فەزڵوون ودەیسەم و سەلاحەدینی ئەیووبی و نادر و کەریم خان زەند لە سەڵاتینان هێناوجوود(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٥-٧٥)

لێرەوە یادسرێنەوەی کەسایەتی و ئیماژە ئاینییەکان و یادکردنەوەیکەسایەتی و ئیماژە کوردیییەکان لە پێناو نەتەوەسازی دەبێت بە بەشێک لەگوتاری غونچەی بەهارستان و بە گشتی رەوتی مێژوونووسی حوزنیموکریانی.

٣-٣)بە ئەزلی زانینی و کۆنینەسازی میللەتی کورد:

کورد لە چەند دەهەزار ساڵانەوە تا ئیستا تا ئیستا هەر کوردن و خۆیان بە کورددەزانن وە لە عادات و ژیانی قەومیەتیان دەرنەچوون(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٢)

بە زاڵبوونی پرسی ناسیۆنالیزم و دیاردەی دەوڵەت–نەتەوە لە  کۆتایی سەدەینۆزدە و بە تایبەت سەرەتای سەدەی بیستەم لە کوردستان، مانای «میللەت»  وەک چەمکی ئایینی و نەریتی و بە مانای شوێنکەوتووانی ئایین بەکاریگەری لە گوتاری رۆژئاوایی بۆ مانایەکی نائایینی و بەربڵاوتر لە پێناونەتەوەسازیدا بۆ مانای (nation) دەگۆرێت.

لە گوتاری حوزنی موکریانیش وەک حاجی قادری کۆیی و مونەوەران وسیاسەتەمەدارانی کوردی ئەستەمووڵ، جیا لەوەی چەمکی « میللەت » مانای نوێ و نائایینی بەخۆوە دەگرێت و میللەت وەک نەتەوە  (nation) پێناسە دەکات بەڵکوو کورد وەک میللەتێکی ئەزلی پێناسە دەکرێت.

لە گوتاری حوزنی  میللەت دیاردەیەکی ئەزلی یە و شتێکی نوێ نیە و بەواتاییەک لەو گوتارە میللەتی کورد تازە دروستکراو و ساختەکراو نییە بەڵکوولە ئەزلەوە هەر بووە و کۆن و قەدیمی بوونی کورد وەک میللەت شتێکی  تازەنییە و تەنانەت لای حوزنی کاتێ « بەشەر بەتەحوەش لە کوێستانان وسەحرایاندا دەژیان و بە تاڵان و کوشتاری یەک و لە حاڵ بەدەوییاندا ڕایاندەبوارد، کورد بە جووت و چاندن و دانیشتن لە دێهاتدا بە سەریان دەبرد وڕوو لە بڵندی و پێشکەوتن عادەتیان گرتبووە»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)

حوزنی پێوایە لە کۆنەوە تا ئیستە کورد هەر وەک میللەت بوونی بووە  وتەنانەت« پێش لە عەرەباندا بە چەندین هەزار ساڵان لە تەمەددونێکی تەواودابوون» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٦١)  

کەواتە بە میللەت بوونی کورد  لە گوتاری حوزنی شتێکی  ساختەکراو وبەرهەمی بیری مۆدێرن نییە بەڵکوو کورد لە سەرەتاوە تا ئیستە هەر میللەتبووە و ئەم روانگەیە بۆ یەکەمجار لە غونچەی بەهارستان دەنگدەداتەوە.

٤-٣)رابردووسازی و ستایشی کوردستانی کۆنارا:

« کورد حوکمداران و کۆمەئاباد و جەمشید و کەیانی وساسانییان لە پێش ئیسلام پێگەیاندوو.(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)

حوزنی لە سەر شێوازی مێژوونووسانی نەتەوەتەوەری ئەو سەردەمە و لەپێناو نەتەوەسازیدا بیر لە ئایدیولۆژیای نەتەوەسازی دەکاتە و  لەم پێناوەدادەس ئەکات بە «رابردووسازی» و بە واتاییەک ساختەکردنی هەندێسیمبۆلی کوردی و  ستایشی کوردستانی کۆنارا و تا رادەیەک ساختەکراو.

دیارە هەست کردن بە مێژووییبوون، سەرەتای هەست  بە نەتەوەبوونە و  بەواتاییەک هەنگاوی سەرەکییە لە پێناو بەنەتەوەکردن و هەر لەم پێناوەداحوزنی بۆ نیشاندان و سەلماندنی مێژوویی بوونی کورد، هەنگاوی سەرەکیهەڵدەگرێت.

لە گوتاری غونچەی بەهارستان، کورد خاوەن یەکەم شارستەنییەت، دامەزرێنەری یەکەم سیستەمی پاشاییەتی، ئازاترین قەوم، سەرچاوەیرەگەزی عیلام، فارس، بلووچ،ئەفغان و ئەرمەن و هەروەها کۆنترین قەومیدونیا پێناسە دەکرێت (موکریانی، ٢٠٠٧: ٨-٦٢) تەنانەت کورشدامەزرێنەری هەخامەنشییەکان وەک کورد نیشان دەدرێت« میللەتی کورشکە پایتەختیان کەرکووش( کەرکووک) بوو تایفەی کوردن و تەقالید و عادات وڕەوشتیان بۆ ئەوە شاهیدە ٥-(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥-٧٤)  و گرنگتر ئەوەیرابرددو سازی دەگاتە ئەو جێگەیە کە حوزنی دەنووسێت، لە سەرەتاوە تاهاتنی ئیسلام  کورد هەر سەربەخۆ بووە« موئەریخانی رابردوو ئیپساتبوونی کەلیمەی کورد و میللەتی کورد و زوبان وکوردستان و حکوومەت وئیستیقلالی کوردستان و ئیدارە و حوکمڕانیان بە هەموو جۆرێکدەکەن(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٨)

پاش رابردووسازی، ستایشی کوردستانی کۆنارا کە  بە لای حوزنییەوەسەربەخۆ بووە (موکریانی، ٢٠٠٧: ٧١) و هەروەها خەڵکی  کە خاوەنیباشترین ژیان و رەوشت و بەختەوەریی بووە دەبێتە بەشێک لە گوتاریغونچەی بەهارستان و لەم پێوەندییەدا بۆ دۆزێنەوەی هۆکاری دواکەوتووییئیستەی کۆمەڵگەی کوردی روو لە  تورک و عەرەب دەکات و وەک هۆکاریسەرەکی داڕمانی سیاسی و ئەخلاقی و بە گشتی دواکەوتوویی ئیستەیکۆمەڵگەی کوردی پێناسەیان دەکات.

٥-٣)تورک دژی و عەرەب دژی و کوردپارێزی:

«..کورد ئەوەڵ کەسێکن قانوون و ئایین و قاعیدەیاەکیان هێنابووەگۆڕێ.لە نێو تەواوی بەشەردا چاکترینی تەواو ئەدیان و ئایینیان بۆعەدڵ و بەدادترینی هەموو قانوونیکی ئینسان قەبووڵی کردبوو ونزیکترینی عەقڵ و ئینساف و تەبیعەت بوو کە خێڵ و گەل و قەبایلیدیکە بەکاریان هێنابووو» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)

حوزنی دەیەوێت ئەوە بسەلمینێت کورد وەک نەتەوەیەکی خاوەن مێژوو وکۆنارا و ئەزلی خاوەن شارستانییەت و ئازا بووە «تەئریخ بۆ ئەو گەواهە وشاهیدە میللەتی کوردی نەجیب و ڕەشید و سەخی و زەکی، ئازاترینیئەقوامی ئاری یە و… زەوی و ئەرازییان لانکی تەمەدوون و پێشکەوتن وبڵندییە بۆ قەباییلی  دیکە » (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤) و ئەگەرچی ئیستەدواکەتووە دواکەوتوویی بەرهەمی هێرشی تورک و عەرەب و تەنانەتفەرهەنگی عەرەبە و لەمبارەوە دەنووسێت:« بێ موبالەغە تورک بە غەیرەزفەساد و تاڵانگەری و بەد ئەخلاقی و تەوەحوش و جەهل و بێ ئیدراکیانفێری کوردان نەکرد»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩١)

هەر لەمبارەوە ڕای وایە هەرچی شتی خراپە  کەوا ئیستە لە نێو کورددا باوەبەرهەمی هاتنی عەرەبە« کورد هەم دین و هەم تەقلید و هەم خورافات وئەفسانەی جاهیلانی عەرەبیان بە تەواوی قبووڵ کرد ولەو ئەفسانەوخرافاتانەدا ئیشتیهادیان کرد تەوسیعیان ینشیان دا. بەڵکە بە بێ ترس دەڵێمعولەما و مەشایخی کوردان فەنانی ئەفسانە و درۆی خرافاتی نەزانانیعەرەبن و لە سەر ئوسولی نەسڵی ئەو درۆ و ئەفسانە کتێب و حاشیە وتەئلیفاتنکراوە..لاکین هەر وەکو بەحس کرا تا زەمانی دەرکەوتنی ئیسلام، کورد بە موستەقیل لە بن ئاڵای پادشای خۆیاندا دەژیان. »(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٤)

بە ڕای حوزنی کاریگەری کلتووری عەرەب بۆتە هۆی پەرتەوازەی کورد ولەمبارەوە دەنووسیت:« مولاحزە دەکرێت لە ئەوەڵ دەرکەوتنی ئیسلامەوە تائەمڕۆ. عەلەما و مونەوەروانی کوردستان بە بوغز و نیفاق و شیقاق ق وێرانیکوردستان دەکۆشن. وەتەنیان لە زوبان و عادات و تەبایع و ژیان و ئاوەدانیو میللەت و قەومیییەتیان مەحرووم کردن و خستیانە ژێر لێنگی ئەعداوە و لەئەحواڵ و تەئریخی خۆیان و ئەجدادیان بێ خەبەرکردن.تەئلیفات و نووسینو خدمەتانیان بە زوبان عاداتی غەیری خۆیان دەست پێکرد. بوون و ژیان وهەستی ئازادییان کردە فیدای هێندێک ئەشیای ناچیزە و مەوهوم و خەیاڵیوەتەن و میللەتیان لە دەست دەرخست» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٥) و هەروەها پیاوانی ئایینی کە زۆرتر خەمی ئایین و خەلافتیان هەبووە لای حوزنیهۆکاری دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردین« چوونکە ئەوان رۆژیک بۆ تەرەقی وپێشکەوتن و ئاوەدانی و ژیان و زانینی کوردەواری موتەفەکیر نەبوون ونەیانخستە بیرەوە» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٠)

تورک دژی و عەرەب دژی وەک بەشێک لە گوتاری غونچەی بەهارستان لەپێناو دوو ئامانج و مەبەستی سەرەکی دایە یەکەم جیاکردنەوە کورد لە تورکو عەرەب و تەنانەت فارس« کورد هەر کوردە، نە نیسبەتی لە عەرەب و نە لەتورک و غەیرە دەدرێت. کورد لە چەند دەهەزار ساڵانەوە تا ئیستا هەر کوردنو خۆیان بە کورد دەزنن» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٢) و دووەم خستنەئەستووی هۆکاری دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی لە سەر شانی تورک وعەرەب و  هەروەها هاندانی کورد بۆ گەڕانەوە بۆ رابردوو و رێزگرتن لەشۆناسی نەتەوەیی خۆیان و لەم پێناوەدا واتە لە رێگەی گوتاریمیژوونووسانە دەیەوێت کورد وەک نەتەوەیەکی ئەزلی وجیاواز پێناسە بکات وکۆمەڵگەی کوردی بۆ خوشەویستی نیشتمان و هەستی نەتەوەیی هان بدات.

ئەنجام:

غونچەی بەهارستان، یەکەم مێژووی کورد و کوردستانە کە  بە زمانی کوردیو لە لایان حوزنی موکریانییەوە لە ساڵی (١٩٢٥) و بە کاریگەری لە گوتارینەسڵی یەکەمی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ و شکستی هەوڵینەتەوەسازی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کوردی ئەو سەردەمە نووسراوە.

لە ڕوانگەی حوزنی موکریانییەوە، مێژوو تەنیا «حیکایەت و چیرۆک» نییەبەڵکوو «خۆناسی و ئەویترناسی» یە کە مرۆڤ «بۆ مەنزڵی ئازادی وسەربەستی» هان ئەدات (حوزنی، ٢٠٠٧ : ٥٨ ) و بە واتایەکمێژوونووسی، ناوەندی خۆناسی و ئەویتر ناسی و رێگەی گەیشتن بە ئازادیو سەربەستی کۆمەڵگەی کوردییە کە غونچەی بەهارستان بەم ئامانجەنووسراوە.

غونچەی بەهارستان، سەرەتای دابڕانە لەو سونەتە مێژووییە کە مێژوونووسیبریتی بوو لە ناوچەگەرایی، ستایش و شەرعییەت بەخشی بە دەسەڵاتیسیاسی  میرانی کورد و هەروەها نووسینەوە ڕووداوی سیاسی بە زمانیفارسی و عەرەبی و پەراوێزخستنی خەڵک و رابردووی کوردستان.

غونچەی بەهارستان سەرەڕای هەندێ هەڵەی مێژوویی و گرفتی میتودی، لەرێگەی  بەناوەندکردنی کوردستان و هەروەها بە مەزن و کۆنارا نیشاندانیکورد و نیشتمانی کوردان، دەبێتە خاوەن گوتارێکی نوێ  لە  رەوتیمێژوونووسی کوردی.

بە ئایینی کردنی خۆشەویستی نیشتمان، رابردووسازی، عەرەب دژی وتورک دژی، ستایشی کوردستانی کۆنارا و روانێنی ئەزەلی بۆ کورد وەکنەتەوە، لە ریزی گرنگترین تایبەتمەندییەکانی  گوتاری«غونچەیبەهارستان»ی حوزنی موکریانییە کە دەکرێت وەک سەرەتای گوتاریمێژوونووسانەی کوردی و بە واتاییەک مێژوونووسی نەتەوە تەوەری کوردیپێناسە بکرێت.

سەرچاوەکان:

کوردی:

ئەڵاکۆم، روهات(٢٠٠٥) کوردەکانی ئەستەمبۆڵی کۆن. وەرگێرانیئەحمەد تاقانە،هەولێر،موکریانی

بدلیسی،شەرەفخان(٢٠٠٦)شەرەفنامە، وەرگیڕانی هەژار،هەولێر.ئاراس.

بدلیسی، شەرەفخان(٢٠٠٧) شەرەفنامە شەرەفخانی بدلیسی. مێژووی میرانی خانەدانی عوسمانی و پادشایانی ئێران وتوورانی هاوچەرخیان، بەرگی دووەم،وەرگێڕاوی سەلاحەدینئاشتی،سلێمانی.ژین

حاجی قادر کۆیی(١٣٩٠)دیوانی حاجی قادر کۆیی،  لێکۆڵینەوە ولیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا، لە سەرنووسینیکی نوێ بە پێی بۆچوونەکانی موحەمەدی مەلا کەریم،سنە، کوردستان

حوزنی موکریانی(٢٠٠٧) سەرجەم بەرهەمەکانی حوسێن حوزنی،بەرگی یەکەم، بە سەرپەرشتی کوردستان موکریانی،هەولێر،ئاراس.

مەزهەر،کەمال(٢٠٠٢) حوزنی موکریانی رۆژنامەنووس و زاراوەمێژووییەکان، رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان،

زەکی بەگ، ئەمین (٢٠٠٦) خولاسەیەکی تاریخی کوردوکوردستان،سلێمانی،بنکەی ژین.

زەنگەنە،عەبدوڵڵا،(٢٠٠٢) ماڵی کوردێ تاڵان بردی،. رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان.

رۆژنامەکان:

رۆژی کورد،(ئەستەمووڵ ١٩١٣)ئامادەکردن و لێکۆڵینەوە: عەبدوڵا زەنگەنە، پێشەکی ئیسماعیل شوکور، سلێمانی ، بنکەی ژین.٢٠٠٥

رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکایرۆژنامەنووسانی کوردستان.٢٠٠٢

کوردستان،(١٨٩٨-١٩٠٢)یەکەمین رۆژنامەی کوردی، کۆکردنەوە وپێشەکی، د.کەماڵ فوئاد،هەولێر. بنکەی ئەدەبیی و روناکبیریی گەلاوێژ.٢٠٠

هەتاو( ١٩٥٤-١٩٦٠ )بەرگی یەکەم  سدێق ساڵح، ڕەفیق ساڵح، عەبدوڵڵازەنگەنە، پێشەکی و لێکۆڵینەوە د.کوردستان موکریانی، هەولێر  . بنکەی ژینو چاپخانەی باز،٢٠١٠

 

فارسی:

انتخابی، نادر (١٣٩٠) ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیە، تهران، نگارە آفتاب.

انتخابی، نادر ( ١٣٩٢ ) دین و دولت و تجدد در ترکیە،تهران، هرمس.

بزارسلان،حمید(١٣٩٨) گفتارهای در خاستگاە ناسیونالیسم کرد، عباس ولی،بزارسلان و..ترجمەی کراد روحی، تهران،چشمە.

پورگشتال، هامر(١٣٦٧) تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمە میرزا زکی، تهران. زرین

جی شاو، استانفور (١٣٧٠) تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیەجدید.مشهد. استان قدس رضوی

رئیس نیا. رحیم(١٣٦٨) ایران و عثمانی، تبریز.ستودە

فرامکین،دیوید(١٣٩٦) صلحی کە همە صلح ها را برباد داد،ترجمەحسن افشار،تهران، ماهی

فیلد هاوس، دیوید(١٣٧٠) لایان، والاس، کردها. عرب ها و انگلیسی ها، ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز

لایان، والاس(١٣٧٠) کردها. عرب ها و انگلیسی ها، ،پیشگفتار فیلدهاوس، دیوید ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز

مک داول،دیوید(١٣٨٣) تاریخ معاصر کرد، ترجمە ابراهیمیونسی،تهران، پانیذ.

ئینگلیزی:

 

A.M.Hamilton(1937),road through Kurdistan. The narrative of an Engineer in Iraq, London,

Mardin(2000) The Genesis of yong ottoman Thougt.New York: Syracuse University press.