ئیسلام لە مەلایو… چۆن ئەندەنوسیا بەبێ كوشتار بوو بە گەورەترین وڵاتی موسڵمان؟
“خەڵكی ناوچەی بەتك لە ناوەراستی سۆمەترە، كە پێشتر لە چەند سەدەیەكی رابردوو دژایەتیەكی زۆریان بۆ ئیسلام راگەیاندبوو، لەگەڵ ئەوەی كە دەورە دراون بە كۆمەڵیك له هەڵوێستتونده‌كان به‌رانبه‌ر ئاینی ئیسلام (وەك ئارنوڵد وەسفیان دەكات)، كە ئەوانیش ئەتشینیەكانن لە باكور و ئەهلی مەلایۆن لە باشور، لەم ساڵانەی دواییدا وەڵامیكی باشیان هەبوو بۆ ئەو هەوڵە هێمن و ئاشتیانەی كە خرابوونە گەڕ بۆ هاتنە ناو ئیسلام و لەم ڕێگایەدا هەندیك لە حەماسەتیان نیشانداوە”.
(رۆژهەڵاتناسی بەریتانی تۆماس ئارنوڵد، لە پەرتوكەكەیدا بەناوی –بانگەواز بۆ ئیسلام) گەلانی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا لە پێش هەمویانەوە ئەندەنوسیا كە نزیكەی (240) ملیۆن هاوڵاتی هەیەو لە سەدا نەوەدو چواریان موسڵمانن لەسەر مەزهەبی ئیمامی شافیعی بەلڵگەیە لەسەر موعجیزەی ئیسلام و بڵاوبونەوەی بەبێ ئەسپ و شمشیرو ڕم و هیچ جۆرە ناچاركردنیك،وە وەڵامێكە بۆ ئەو تۆمەتانەی كە بەردەوام ئاراستەی ئیسلام كراوە لە هەرشوینیك كە ڕزگاكاران (الفاتحون) ڕویان تێكردبێت لەلایەن رۆژهەڵاتناسە دەمارگیرەكان و ئەوانەی كە رێگاو نەهجی ئەوانیان گرتوەتەبەر، بەڵام ئەندەنوسیا ئەم تۆمەتانەی هەڵوەشاندوەتەوە لەوكاتەی كە هاتوەتە ناو ئیسلام، لە پێش نزیكەی هەشت یاخود نۆ سەدەوە، ئیسلامی بە شێوەیەكی بەربڵاو هەتا رۆژگاری ئێستا تێدا ماوە.
چیرۆكی ئەندەنوسیا و ئەرخەبیل مەلایو و لەسەرووی هەردووكیانەوە مالیزیای ئێستا لە سەردانەكانی سەردانیكاران(الرحالە)ـەوە دەست پێدەكات، وەك ئیبن بەتوتە و ماركو پۆلۆ، كاتێك ئەم دوانە هەستیان بە بونی ئاینی ئیسلام كرد لەم دورگانە كە گرینگترینیان دورگەی جاوا یاخود سۆمەترەیە،كە چۆن ئاینی ئیسلامی تێدا تەشەنەكردوە بەبێ شمشێرو زۆر لێكردن ،كە هەرچەندە ئەستەمە بتوانین بە شێوەیەكی راستەقینەیی مێژووی هاتنی ئیسلام بۆ ناو دڵی ئەندەنوسیا و مەلایۆ بزانین،هەرچه‌ندە مێژونوسە موسڵمانەكان و غەیرە موسوڵمانەكانیش لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیسلام لە رێگەی ئاڵوگۆری بازرگانیەوە كە عەرەبەكان لەگەڵ ئەم ناوچانە ئەجامیان داوە هاتوەته ئەم ناوچانە، وە ئەم بازرگانیەش لە سەردەمەكانی سەرەتای هاتنی ئاینی ئیسلامەوە دەستی پێكردوە كە دەگەرێتەوە بۆ سەدەی دووەمی كۆچی (هەشتەمی زایینی)، كە ئەم بازرگانانە خاوەنی یەكەم تروسكەی بانگەوازی ئاینی ئیسلامن لەم ناوچەیە.
هەروەك چۆن رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگی بەریتانی (تۆماس ئارنوڵد) لە پەرتوكەكەیدا بەناوی(بانگەواز بۆ ئیسلام)دەڵێت بازرگانی عەرەبی لە سەرەتاكانی سەدەی حەوتەمی زایینی برەوێكی گەورەی بەخۆوە بینی لەگەڵ وڵاتی چین لە رێگەی سریلانكاوە هەتا وای لێهات بازرگانە عەرەبەكان بە كۆمەڵ لە كانتۆنێكدا دەمانەوە لە ناوەڕاستی سەدەی هەشتەمی زایینی و هەروەها لە نێوان سەدەكانی دەیەم و پازدەیەمی زایینیشدا دەركەوتون ،هەتا پورتوگالیەكان دەركەوتن عەرەبەكان بەبێ ڕكابەر سەركردەی بازرگانی بوون لەگەڵ رۆژهەڵات،بۆیە لێرەوە بەشێوەیەك لە شێوەكان بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم بازرگانە عەرەبانە كۆمەڵگا بازرگانیەكانینان بنیاتناوە لە هەندێك شوێنی ئەم دورگانە لە ئەرخەبیل مەلایۆ هەروەك چۆن دواتر لە چەند ناوچەیەكی تریش ئەمەیان كرد لە سەردەمانێكی سەرەتاییدا.
به‌م شێوه‌یه دهردهكهوێت كه بازرگانه عه‌ره‌به موسڵمانه‌كان رۆڵی سه‌ره‌كیان بینیوه له ده‌ستپێكردنی خاڵی یه‌كه‌می سه‌رهه‌ڵدانی ئاینی ئیسلام كه ده‌توانین له‌م رێگایه‌وه بزانین ئاینی ئیسلام چۆن له‌م ناوچه دورانه له ئه‌وپه‌ڕی رۆژهه‌ڵاتی گۆی زه‌وی ته‌شه‌نه‌ی كردوه؟وه هه‌روه‌ها چۆن بڵاوبوه‌ته‌وه هه‌تا وای لیبێت كه دانیشتوانی ئه‌م ناوچانه ببنه به‌ناوبانگترین میلله‌تی دلسۆزو پالپشت بۆ ئاینه نویێیه‌كه‌یان؟ ئه‌م چیرۆكه چۆن ده‌ستی پێكرد وه و له كوێ وه‌ستاوه؟ له‌م چه‌ند دێره‌ی لای خواره‌وه وه‌ڵامه‌كه ده‌بینین.
بازرگانی و بانگه‌وازو تیكه‌ڵبون
سه‌رچاوه مێژوییه‌كان بابه‌تێكی گرینگمان سه‌باره‌ت به عه‌ره‌به‌كانی باشور له حه‌زره‌میه‌كان و عه‌ممانیه‌كان پیشان ده‌ده‌ن كه چۆن رۆڵی گه‌وره‌یان گێراوه له سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ئاینی ئیسلام له سه‌ده‌ی یه‌كه‌می كۆچی هه‌تا ده‌ر‌كه‌وتنی پورتوگالیه‌كان له سه‌ده‌ی ده‌یه‌می زایینی، كه هه‌زار ساڵ ده‌ریاوان و بازرگانه عه‌ره‌به‌كانی حه‌زره‌می‌و عه‌ممانیه‌كان رۆڵی گه‌وره‌و سه‌ركردایه‌تیان له زه‌ریای هیندیدا ده‌گێرا، به‌ڵكو بابه‌ته‌كه له‌مه زیاتر په‌ره‌ی سه‌ندو زۆرێك له عه‌ره‌به موسڵمانه‌كانی حه‌زره‌می یه‌مه‌نی به‌شێوه‌یه‌كی فراوان كۆچیان كرد بۆ چه‌ند ناوچه‌یه‌كی زۆری ئه‌رخه‌بیل مه‌لایو، هه‌تا وای لێهات كه توانیان له‌ناوچه‌كه ده‌سه‌ڵاتی تایبه‌ت به خۆیان دروست بكه‌ن له دورگه‌ی جاوا،وه‌ك ده‌سه‌لاتداریتیه‌كانی (سیاك و بۆنتیاك وئاتشی).
وه له دیارترین ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه بونه‌ته هۆی موسڵمان بونی ئه‌نده‌نوسیا بریتیه له و هاوسه‌رگیریانه‌ی كه بازرگانه حه‌زره‌میه‌كان وعه‌مانییه‌كان وئه‌وانی تریش كه ده‌ستیان كرد به هاتن بۆ كه‌ناراوه‌كانی باشوری هیند و میلبارئه‌نجامیانداوه له‌گه‌ل ژنانی جاوا،وه هه‌روه‌ها هاوسه‌رگیری پادشای جاوای ناوه‌راست له سه‌ده‌ی دوازده‌ی زایینی له‌گه‌ل شازاده‌ی موسڵمان(ئه‌تشمبنا) باسێكی دیارو رونه،كه ئه‌م شازاده‌یه مه‌رجی ئه‌وه‌ی هه‌بوه كه ده‌بێت له پێش هاوسه‌رگیریدا موسڵمان بیت وه پادشاش به‌م مه‌رجه رازی بوو، كه موسڵمان بونی ئه‌م پادشایه بوه ده‌ستپێكی كرانه‌وه‌ی سه‌رده‌مێكی نوێ كه تیایدا ئاینی ئیسلام له جاوا به شیوه‌یه‌كی باش بلاوبوه‌وه و هه‌ندێك ده‌سه‌لاتداریتی ئیسلامی بچوك دروست بوون،كه دواتر و سالی (1511ز) ئه‌م ده‌سه‌ڵاتداریتیانه یه‌كیان گرت به چه‌ند مانگێكی كه‌م پێش داگیركاری پورتوگالیه‌كان بۆ ئه‌م دورگه‌یه.
تۆماس ئه‌رنوڵد پێمان ده‌وڵێت كه بازرگان و كۆچكردوه موسلمانه‌كان وایان ده‌بینی كه باشترین رێگا بۆ هێنانه ناوه‌وه‌ی ئه‌م خه‌ڵكانه بۆ ناو ئاینی ئیسلام بریتیه له فێربونی زمانه‌كه‌یان وه داب و نه‌ریتیان وه هه‌روه‌ها هاوسه‌رگیریكردن له‌گەڵ ژنانیان و، له دواتریشدا سه‌ركه‌وتوو بون له به‌ده‌ست هێنانی زۆرێك له پله باڵاكانی ئه‌و وڵاته‌و، به‌یه‌ك ده‌ست و باشترو وریاتر كاریان ده‌كرد وه‌ك له دانیشتوانی ناوچه‌كه خۆی،كه گرنگترین ئامانجی ئه‌م یه‌كگرتنه‌ی موسڵمانانی كۆچكردوو له‌و كاته‌دا بریتی بوو له بانگه‌واز بۆ ئاینی ئیسلام و بڵاوكردنه‌وه‌ی له نێوان چین و توێژه‌كانی خه‌ڵكی بت په‌رست.
هەروەها دهردهكهوێت كه ئه‌م هه‌وڵه رێكخراوه‌ی موسڵمانان به‌رجه‌سته‌یان كرد به‌و یه‌كگرتنه‌یان ئاڵاكه‌ی به‌رزكرایه‌وه له‌لایه‌ن شێخێكی عه‌ره‌بی له باكوری سۆمته‌ره به‌ناوی (عبدالله العارف) و خوێندكاره‌كه‌ی به‌ناوی(برهان الدین) كه هه‌ولی زۆریان دا له‌م پێناوه‌دا و پاشتركاریگه‌ری زۆری هه‌بوو له‌سه‌ر بڵاوبونه‌وه‌ی بیروباوه‌ری ئاینی ئیسلام،له سه‌ره‌تادا وله ناوچه‌كانی ناوه‌وه له‌سه‌رده‌می شیخ العارف پاشان له ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌رو كه‌ناراوه‌كان له‌سه‌ر ده‌می خوێندكاره‌كه‌ی برهان الدین له ناوه‌راستی سه‌ده‌ی یازده‌یه‌می زایینی (سه‌ده‌ی شه‌شه‌می كۆچی)،وه‌هه‌وه‌ها گه‌ریده‌ی ئیتالی به‌ناوبانگ(ماركۆ پۆلۆ)كه نزیكه‌ی پێنج مانگی له‌سه‌ردورگه‌ی باكوری سۆمه‌تره به‌سه‌ربرد له‌سالی (1292ز) وه له‌وێ شانشیینێكی بچوكی دۆزیه‌وه به‌ناوی(برلاك)كه ده‌كه‌وێته به‌شی باكوری رۆژهه‌ڵاتی دورگه‌یه‌كی موسڵمان كه بینی ئاینی ئیسلامی تێدا بلاوبوه‌ته‌وه به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه بازرگانه موسڵمانه‌كانی دراوسێیان هاتوچۆیان ده‌كردن له سه‌ده‌ی هه‌شته‌می زایینی.
ئیبن به‌توته وه‌ك شاهید
هه‌ندێك له هه‌واڵه مێژوییه‌كان ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه پادشای ناوچه‌ی مراسیلۆ(سمدره) له جاوا موسوڵمانبونی خۆی راگه‌یاند له‌سه‌ر ده‌ستی نێرده‌یه‌كی بانگخوازی موسڵمان كه یه‌كێك له پیاو ماقولانی مه‌ككه ناردبوی له سه‌ده‌ی دوازده‌ی زایینی به‌سه‌رۆكایه‌تی زانایه‌ك كه ناوی شێخ اسماعیل بو،كه هه‌ر ئه‌م زانایه بوه هۆی بڵاو بونه‌وه‌ی ئاینی ئیسلام له ناوچه‌كانی باشوری هیند و هه‌ندێ ناوچه‌ی تری وه‌ك گه‌روی مه‌لقا له باشوری رۆژهه‌لاتی ئاسیا،وه ئه‌م پادشایه نازناوێكی تازه‌ی بۆخۆی هه‌ڵبژارد كه بریتی بوو له پادشای سالح(الملك الصالح)وه هاوسه‌رگیری له‌گه‌ل كچی پادشای برلاك كرد كه نزیك بون له یه‌كتر، وه دوو مندالیان بوو كه گه‌وره‌كه‌یان دواتر بوه (الملك الظاهر).
وه گه‌ریده‌ی مه‌غریبی به‌ناوبانگ ئیبن به‌توته سه‌ردانی ئه‌م ناوچانه‌ی كرد له نزیكه‌ی ساڵانی 743ی كۆچی/1345ز،وه پادشا الظاهری بینیوه كه كوری الملك الصالح بوو پادشای جاوا وه ئیبن به‌توته ده‌ڵێت، كه ئه‌م پادشایه یه‌كێك بوه له باشترینه‌كانی پادشاكان و له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی ئیمامی شافیعی بوه خۆشه‌ویستی زانایان بوه و ئاماده‌ی دانیشتنه‌كانی بون بۆ خوێندنه‌وه‌و زیكركردن،وه زۆر له‌بواری جیهادوتێكۆشاندا رۆڵی بینیوه،وه زۆر خۆ به‌كه‌م زان بوه و بۆ نوێژه‌كانی هه‌ینی به پیاده هاتوه،كه ئه‌مه وایكردوه هاوڵاتیانی وڵاته‌كه‌ی حه‌زیان له جیهاد كردن بێت وبه‌ئاره‌زوی خۆیان له‌گه‌ڵی ده‌رچن بۆ جیهادو، هه‌موو كات سه‌ركه‌وتوو بون به‌سه‌ر كافره‌كان و جزیه‌یانه لێسه‌ندون به شێوه‌ی رێككه‌وتن.
كه‌واته به‌پێی ئه‌م وه‌سفه‌ی ئیبن به‌توته بێت مانای ئه‌وه‌ی كه خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه كه بونه‌ته موسوڵمان به ویستی خۆیان له‌سه‌ر ده‌ستی موسڵمانانی بانگخواز جا ئه‌گه‌ر بازرگان بون یاخود زانای ئاینی ،عه‌ره‌ب بون یاخودهندی و پاكستانی،نه‌وه‌ی دوه‌می ئه‌مانه هه‌وڵی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسلامیان له ئه‌ستۆ گرتوه له ئه‌نده‌نوسیاو مالیزیای دراوسێیان،وه ئه‌وه‌ی كه له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی ئیمامی شافیعین دهردهكهوێت كه موسولمان بونیان له‌سه‌ر ده‌ستی حه‌زره‌میه‌كان بوه كه شافیعی مه‌زهه‌بن و هه‌روه‌ها له نه‌وه‌كانی میلبارن له باشوری هیند،كه ئه‌مانه هه‌ردوك وه هه‌تا ئێستاش له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی ئیمامی شافیعین و ئه‌هلی سوننه‌ن ،كه ئه‌مانه هه‌موو به‌ڵگه‌ن بۆ ئه‌وكاریگه‌ریه گه‌وره‌یه‌یان له‌سه‌ر بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسلام له ئه‌رخه‌بیل و دڵی ئه‌رخه‌بیل به‌تایبه‌ت كه ده‌بێته ئه‌نده‌نوسیاو مالیزیای ئێستا.
وه هه‌روه‌ها به‌هۆی ئیبن به‌توته‌وه ده‌بینین كه په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان سۆمته‌ره كه‌ئاینی ئیسلام تیایدا به‌رفراوان بو به‌هۆی ئه‌و بانگه‌وازه‌ی كه‌له قۆناغی یه‌كه‌مدا وه به‌هۆی كرانه‌وه‌كانی موسڵمانانی تازه له نه‌وه‌كانی ئه‌م وڵاته به‌تایبه‌ت الملك الصالح و كوره‌كه‌ی الظاهر،ده‌بینین كه په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی ئیسلامی نزیك قوڵترو فراوانتر ده‌بون، به‌تایبه‌ت له‌گه‌ل پادشاكانی موسلمانان له مه‌گۆلیه‌كان له هیندو عه‌ره‌ب له یه‌مه‌ن و عه‌ممان ودورگه‌ی عه‌ره‌بی.
بڵاوبونه‌وه‌ی ئاینی ئیسلام
به‌هۆی ئه‌و هه‌وڵانه‌ی پاشاكانی سۆمه‌تره وهه‌روه‌ها به‌هێزی بنه‌ماكانی ئیسلام له كه‌ناراوه‌كانیدا،ئاینی ئیسلام ده‌ستی كرد به كردنه‌وه‌ی رێگا بۆ ناوچه‌كانی ناوه‌وه،هه‌روه‌ك چۆن تۆماس ئارنۆلد ئاماژه‌ی بۆ كردوه، وه هه‌روه‌ها بانگه‌وازی شێخ اسماعیل كه شه‌ریفی مه‌ككه ناردبوی وه‌ك سه‌رۆكی نێرده‌یه‌كی بانگخواز بۆ ئاینی ئیسلام له‌م ناوچانه ده‌رئه‌نجام و به‌رهه‌مێكی زۆر باشی هه‌بوو.هه‌روه‌ك چۆن گه‌ریده‌یه‌كی چینی كه سه‌ردانی ئه‌م دورگه‌یه‌ی كردوه له سالی(1413ز) سه‌باره‌ت به ناوچه‌ی لامبری ناوه‌وه ده‌ڵێت ، له‌و ناوچه‌یه‌دا نزیكه‌ی هه‌زار خێزانی موسوڵمان ده‌ژین ، وه هه‌موویان موسوڵمانن،وه له‌سه‌ر لاییه‌نێكی زۆر گه‌وره‌ی ئاكارو ره‌وشتی به‌رزن، وه هه‌روه‌ها هه‌موو پادشاكانیشیان له‌سه‌ر هه‌مان باوه‌ڕی ئاینی ئیسلام بون،وه ئه‌مه‌ش وایكردوه ئاینی ئیسلام ده‌ست بكات به به‌رفراوان بوون و بڵاوبونه‌وه‌ی له ناوچه‌كانی ناوه‌راست و رۆژهه‌ڵاتی سۆمه‌تره.
وه ئه‌رنۆڵد تێبینی كردوه كه شه‌پۆلی بلاوبونه‌وه‌ی ئاینی ئیسلام ته‌نانه‌ت له سه‌رده‌می داگیركاری هۆڵه‌ندیه‌كانیشدا نه‌وه‌ستاوه‌و نه‌گه‌راوه‌ته‌وه،كه ده‌ڵێت:ئاینی ئیسلام ده‌ستی كرد به بڵاوبونه‌وه به رێگای ئاشتیانه،وه به‌تایبه‌ت له‌لایه‌ن ئه‌و فه‌رمانبه‌ره تازانه‌ی كه ئه‌وخه‌ڵكه بوون كه ئه‌م سیسته‌مه تا زه‌یه به‌كاری هێنابون وه هه‌مویان له دانیشتوانی مه‌لایۆی موسوڵمان بوون، وه هه‌روه‌ها له رێگه‌ی ده‌سه‌لاتی ئه‌و بازرگانانه‌ی كه‌له ناوچه‌كه ده‌گه‌ڕان وهه‌مان رێچكه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسلامیان گرتبوه به‌رهاو شێوه‌ی گروپی حاجی وه هاوشێوه‌كانیان له زانایانی ئیسلامی ناسراوی ناوچه‌كه، وه ده‌لێت:خه‌لكانی ناوچه‌ی(البتك) كه ساڵانێكی زۆر دژایه‌تی هاتنه ناو ئاینی ئیسلامیان كرد،له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی كه به دوو گروپی موسوڵمان ده‌وره درابون له هاوڵاتیانی ئه‌سڵی ناوچه‌كه كه‌بۆ ئاینی ئیسلام ده‌مارگیر بون(هه‌روه‌ك ئه‌رنۆلد وه‌سفیان ده‌كات)كه ئه‌وانیش ئه‌تشینیه‌كان بوون له باكور وه خه‌لكی مه‌لایۆ له باشور،وه‌ڵامێكی باشیان له ساڵانی دواتر نیشاندابۆئه‌و هه‌وڵه ئاشتیانانه‌ی كه بۆ هاتنه ناو ئاینی ئیسلام به‌رجه‌سته بو بوون،وه له‌م رێگایه‌دا گرنگیدانیان پێوه دیاربوو.
هه‌ر له ناوچه‌ی جاوا وه ئاینی ئیسلام ده‌ستی كرد به بڵاوبونه‌وه وفراوان بوون له سه‌ده‌كانی پازده‌و شازده‌ی زایینی روه‌وناوچه‌كانی دراوسێی له باشوری رۆژهه‌لاتی ئاسیا وه‌ك كه‌مبۆدیا وتایله‌ند،وه له‌گه‌ل ده‌ستپێكی سه‌رده‌می نوێ خه‌ڵكانی ئه‌م ناوچه‌یه گرنگیان دا به ناردنی رۆڵه‌كانیان بۆ زانكۆی ئه‌زهه‌رله وڵاتی میسر به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی زانست و زانیاری ، وه له به‌ناوبانگترینیان شێخ ظاهر جلال الدین ی ئه‌زهه‌ریه كه‌بوه یه‌كێك له دیارترین بانگخوازه‌كانی ئاینی ئیسلام له ناوچه‌ی سۆمته‌ره‌و مالیزیا وه هه‌ر له‌و ناوچه‌یه‌ش كۆچی دوایی كرد له سالی1956ز،كه یه‌كێك بوو له خوێندكاره‌كانی شێخ محمد عه‌بده‌وشێخ موختارلوتفی و شێخ الیاس یعقوب كه هه‌موو له زانكۆی ئه‌زهه‌ر فێربوون و هه‌ر ئه‌مان بوون كه بناغه‌ی رۆژنامه‌ی(مه‌روان ئه‌زهه‌ر)یان دانا كه به‌زمانی ئه‌نده‌نوسی واته بانگه‌وازی ئه‌زهه‌ر.
ئه‌مه چیرۆكێكی زۆر كورتی چۆنیه‌تی بڵاوبونه‌وه‌و فراوانبونی ئاینی ئیسلام له ئه‌رخه‌بیل مه‌لایۆوه له‌دڵه‌كه‌یدا كه ئه‌نده‌نوسیاومالیزیای ئێستایه،وه ئه‌م چیرۆكه به مێژوو نه‌كراوه به ته‌واوه‌تی وه‌ك هاوشێوه‌كانی له ناوچه‌كانی دڵی جیهانی ئیسلامی،هه‌رچه‌نده بانگخوازو بازرگانه‌كان رۆڵی سه‌ره‌كیان له‌م بابه‌ته‌دا گێراوه وه‌ك له رزگاریخوازان(الفاتحون) له ناوچه‌كانی تر،ئه‌م بازرگان و بانخوازانه هه‌رچه‌نده مێژوو ناوو هه‌وڵ و كه‌سێتیانی داپۆشیوه هه‌تا ئێستاش شوێن ده‌ستیان دیاره له موسڵمان بوونی ئه‌نده‌نوسیا كه گه‌وره‌ترین ده‌وڵه‌تی ئیسلامیه له‌ڕوی دانیشتوانه‌وه به نزیكه‌ی چاره‌كه ملێونێك هاوڵاتی ، كه ئه‌مه‌ش چیرۆكێكی سه‌رسوڕهێنه‌ره به هه‌موو لایه‌نه‌كانیه‌وه.
سه‌رچاوه‌كان:
- أ‌رنۆلد، الدعوة الی الاسلام.
- الهجرة الیمنیة الحضرمیة الی أندنوسیا.
- صور من الشرق في أندونيسيا.
- انتشار الاسلام في أندونيسيا.
- رحلة إبن بطوطة.
