ئاوەدانکردنەوە و وێرانکاری
نوسینى/ د.فتحى حسن ملكاوى
وه‌رگێرانى/ ئامینه صدیق
ئاوه‌دانى به‌هه‌ردوو شبَوه مادى و مه‌عنه‌وییه‌كه‌ى، له‌و به‌ها باڵانه‌یه كه قورئان و سوننه‌تى پێغه‌مبه‌ر داواى به‌گه‌رخستنى ئه‌كه‌ن، یه‌كێكیشه له مه‌به‌سته بنه‌ڕه‌تیه‌كان ئابنى ئیسلام، له‌مێژوى سه‌ره‌تاى ئیسلامیشدا نمونه‌ى ڕونى هه‌ردوو جۆره‌كه له ئاوه‌دانى ده‌رئه‌كه‌وێت و پشت به‌ستوه به‌بنه‌ما و یاسا و ڕێنمابى، باش ئه‌بێت ئه‌گه‌ر هه‌ندێ نمونه كه به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر بونى ئه‌م بنه‌ماو رێنمایى و باسایانه كه خاڵیش نین له‌درێژه باس و ورده‌كارى، له‌كه‌له‌پورى نوسراوى ناو په‌راوه‌كان و كه‌له‌پورى بینراوى كۆشك و ته‌لار و دامه‌زراوه خزمه‌تگوزارییه‌كان و جگه له‌مانه‌شدا به‌چڕوپرى بونیان هه‌یه.
” ئاوه‌دانى یه‌كێكیشه له مه‌به‌سته بنه‌ڕه‌تیه‌كان ئاينى ئیسلام”
ئه‌وه‌ى له‌ناو په‌راوه‌كاندا نوسراون زۆرن، له‌ناویدا شێوازى تێگه‌یشتنى گه‌وره‌ى موسڵمانان عومه‌رى كوڕى خه‌تاب هه‌ڵئه‌بژێرین كه لێیه‌وه له‌ڕێنماییه‌كانى خوا و پێغه‌مبه‌ر گه‌یشتوه ده‌رباره‌ى ئاوه‌دانى ماددى و مه‌عنه‌وى، بۆ ئاوه‌دانى مه‌عنه‌وى دادپه‌روه‌رى دادگاكان سه‌ردارى نمونه‌كانن و لێره‌دا نه‌تها ئاماژه بۆ ئه‌و نامه‌به ئه‌كه‌ین عومه‌ر خوا لێى راز بێت ناردویه‌تى بۆ ئه‌بو موساى ئه‌شعه‌رى كه نمونه‌ى ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ى عومه‌ره .
به‌ڵام بۆ ئاوه‌دانى ماددى ته‌نها هه‌ستى به‌ر پرسیارێتى عومه‌ر به‌سه ده‌رباره‌ى مه‌ڕێكى وون بوو كه له كه‌نارى فوراتدا بمرێت هه‌روه‌ها به‌و ڕێنماییانه‌ى ئه‌ینارد بۆ والییه‌كانى له‌كاتى دامه‌زراندنى شاره‌كانى به‌سره‌و كوفه و جگه له‌وانیش كه نمونه‌ى حاڵیبونى ئیمامى عومه‌ره له وه‌حى خواو سوننه‌تى پێغه‌مبه‌ر، سه‌عدى كورى ئه‌بى وه‌قاس به پێى ڕێنماییه‌كانى عومه‌ر كوفه دامه‌زراتد، رێنماییه‌كانى عومه‌ر دواى ئه‌وه‌بوو كه ته‌واو وه‌سقى شوێنه‌كه‌ى بۆ كرا، شوێنى مزگه‌وتى گه‌وره‌و له‌په‌ناشیدا بیناى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى و بیناى دارایى و بازاڕ و گه‌رماوه‌كانیان دیاریكرد، پاشان به‌دورى هاویشتنى تیرێك به‌چوارده‌ورى مزگه‌وتدا گه‌ڕه‌ك دیاریكرا بۆ هه‌ر خێڵ و تیره‌یه‌ك، پانى هه‌ر كۆَڵانێك به‌لاى كه‌مه‌وه حه‌وت باڵ بوو( واته نزیكه‌ى سَ مه‌تر و له‌ده‌یا سێى مه‌ترێك)، هه‌روه‌ها له رێنماییه‌كانى عومه‌ر فراوانكردنى په‌رژینه‌كان و به‌رزكردنه‌وه‌ى دیواره‌كان بو، نه‌بونى زیاتر له سێ ژوریش له یه‌ك ماڵدا، زیاده‌ڕۆیى نه‌كردن له بیناساز ى به باڵه‌خانه وجگه له‌مانه‌ش …
پاشان تێگه‌یشتنى موسڵمانان بۆ پێداویستییه‌كانى ئاوه‌دانى په‌ره‌ىسه‌ند و مزگه‌وت و جاده و كۆشك و باخات و ئاوه‌رۆ و ته‌لاره‌كانى شاره ئیسلامییه‌كانى لێ به‌رهه‌مهات..وه‌ك دیمه‌شق و قاهیره و قورتوبه و قه‌یره‌وان و جگه له‌مانیش…
ئیبن ئه‌بى زه‌یدى فه‌یره‌وانى(ت386هـ ) له په‌ڕاوى: (النوادر و الزیادات)دا به‌درێژى بابه‌ته‌كانى هێناوه ده‌رباره‌ى رێساو یاساكان له‌دابه‌شكردنى شوێن و زه‌وى و بیناكان و ڕێكخستنى خانو دیوار و ده‌رگا، هه‌روه‌ها لادانى خاشاك و گسكدان و بورجى گه‌رماوه‌كانى ناوماڵ و به له‌وه‌ڕكردنى پاوانه‌كان بۆ مه‌ڕوماڵات به‌شه‌وو به‌رۆژ، و دابه‌شكردنى ئاوو ئاوه‌رۆ، دروستكردنى ئاشى ئاو بۆ هاڕینى دانه‌وێڵه، هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ى له‌وه‌ڕ و كانیاوى ئاوو بیره‌كان و دۆڵ و زۆنگاو و جۆگه‌له‌كان، بونى دره‌خت له جاده‌و كۆڵانه‌كان و لقه‌كانیشى به‌سه‌ر خانوه جیاواز و رێگاو حه‌وشه‌كانه‌وه له‌گه‌ڵ بابه‌تى هاوبه‌شى و به‌شكردنى سامان و ئاو و ڕێگا وجۆره‌كانى بیناو و په‌رژین و شوراو و گلدانه‌وه‌ى باران و كشتوكاڵ و ئاودێرى و كۆڵانه‌كان و جگه له‌مانه‌ش .
لوتفولڵاى قارى توێژینه‌وه‌یه‌كى به‌نرخى هه‌یه له‌ناویدا ناوى هه‌ندێ په‌ڕاوى توراسى ئه‌هێنێ كه له‌و په‌راوانه‌دا باسى بابه‌ته یاساییه‌كانكراوه له‌بواره‌كانى ئاوه‌دانكردنه‌وه و ژبنگه‌ى ماددى بۆ زینده‌وه‌ران و شار و لادێكان، له‌تۆێژینه‌وه‌كه‌یدا ئاماژه به‌چه‌ند په‌راوێك ئه‌كات كه نه‌گه‌شتۆنه ده‌ستى ئێمه و له‌و په‌راوانه‌دا ئه‌م باسانه هاتوه دیواره‌كان و بیناساز ى و بابه‌ته‌كانى كشتوكاڵ و یاساكانى رێگاوبان و به‌كارهبَنانى سه‌رچاوه ئاوببه‌كان له ئاودێر و ئاشى ئاو و …
ئه‌گه‌ر بوونى ئه‌م نمونانه ئاماژه‌بن بۆ ئاماده‌یى چه‌مكێك له واقیعى كۆمه‌ڵگاى ئیسلامىیدا، به‌رونى ره‌نگدانه‌وه‌ى هه‌بوه له به‌ها ئه‌خلاقى و كۆمه‌لابه‌تیه‌كان كه‌ژبانى خه‌ڵكى ربَكخسنوه، هه‌روه‌ها به‌گه‌رخسنى داهاته مادییه‌كان له ئاوه‌دانى شارو و ماڵه‌كان و ئه‌وه‌ى په‌بوه‌ندى به‌بژێویانه‌وه هه‌بوه، ئه‌وا نمونه‌كانیتر زۆر بون بۆ شایه‌تیدان له‌سه‌ر ژیار و و ئاوه‌دانى،و زۆرى سامان و رێگاكانى په‌ره‌پێدانى نه‌ك ته‌نها له‌ژبان تاك و كۆمه‌ڵگه به‌ڵكو له ژیانى وڵات و پێشكه‌وتنه‌كانیشیدا.
به‌ووته‌ى ئیبن خه‌لدون ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى ووڵات و ئاستى ژباره‌كه‌ى به‌سامان به‌رپائه‌كرێت ،به‌وته‌ى ئه‌مرۆش به ئابورى، ئابوریش ماڵى گواستراوه و نه‌گواستراوه، سامانى تاكه‌كه‌س و گشتبش ئه‌گربَته‌وه، هه‌مو ئه‌مانه‌ش راوه‌ستاوه له‌سه‌ر بنه‌ماى جوڵه‌ى بازرگانى خه‌ڵك و خستنه‌كارى ده‌ستى به‌رهه‌مهێن له كشتوكاڵ و پیشه‌سازى و بازرگانى و به‌رهه‌مى پیشه‌یى و خزمه‌تگوزارى په‌یوه‌ندى و گواستنه‌وه و..
په‌ره‌پێدانى به‌روبوم و به‌كارهبَنانى به‌رهه‌مه‌كان بۆ به‌كاربه‌رى ناوخۆ به‌نرخبَكى گونجاو و ئاڵوگۆرى بازرگانى له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگاكانیتر و ناردنه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وه‌ى زیاده و گرتنى پێگه‌یه‌كى به‌هێز له بازارى بازرگانى جیهانیدا ئه‌وه واتاى ئابور راسته‌فینه‌به، ئه‌مه‌ش پێویستى به سه‌روه‌رى یاساو و بونى ئازادى هه‌یه، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندى به چاكى به‌ده‌مه‌وه‌چون و دانایى به‌ریوه‌بردن هه‌یه. به‌مشێوه‌یه‌ئاوه‌دانى ماددى و مه‌عنه‌وى په‌ره ئه‌سێنێ و خه‌ڵكى به ره‌زامه‌ندى ووره‌یه‌كى به‌رزه‌وه‌و به‌هیوایه‌كى كراوه‌وه ڕوو له كاره‌كانیان ئه‌كه‌ن، ئه‌وكات ئاسایش و خۆشگوزه‌رانى بۆهه‌موا ده‌سته‌به‌ر ئه‌كرێت.
هه‌روا ئاسانیش نییه ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى ماددى و مه‌عنه‌وى لێك جیاكه‌ینه‌وه. خۆئه‌گه‌ر سامان له فاكته‌ره‌كانى ئاوه‌دانى مادى بێت و پاراستنیشى له‌مه‌به‌سته‌كانى شه‌ریعه‌تى ئیسلام بێت، ئه‌وا پلانى باش بۆ وه‌به‌رهێنان به‌كارو به‌رهه‌م نه‌ك به سوو، هه‌روه‌ها ده‌سه‌به‌ركردنى پشتیوانى و به‌رێوه‌بردنى دانایانه بۆ نه‌هێشتنى گزى و قۆرخكارى، ڕێكخستنى بازار به‌ئازادى و دادپه‌روه‌رى له‌و بنه‌ما و به‌هایانه‌یه كه‌حوكمه شه‌رعى و یاسا ئیدارى و هه‌سته ده‌رونییه‌كان تیایدا به‌یه‌كدا ئه‌چنه‌وه، هه‌مو ئه‌مانه كاریگه‌رى هه‌یه له‌سه‌ر به‌ده‌ستهێنانى سامان و باش به‌كارهێنانى و هه‌روه‌ها په‌ره‌پێدان و به‌گه‌رخستنیشى.
سامان زیاد ئه‌كات و گه‌شه ئه‌كات به‌ڕێكاره‌كانى وه‌به‌رهێنان كه له‌سه‌ر پرۆژه‌كانى كار و ئه‌و به‌رهه‌مه‌ى كه بوار ئه‌ره‌خسێنێ بۆ ده‌ساوده‌سكردنى سامان له‌نێوان هه‌مو خه‌ڵكى، دابینكردنى هه‌لى كار، كه‌مكردنه‌وه‌ى هه‌ژارى و بێكارى، باش به‌كارهێنان، زۆرى له خیر و به‌خشین و خزمه‌تگوزارییه‌كان كه ئاسانكارى بۆ ژیانى خه‌ڵكى ئه‌كه‌ن، ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان به‌بێ چروكى و چاوچنۆكى ده‌ستى یارمه‌تى درێژ ئه‌كه‌ن، پرۆژه‌كانى كار به‌رپا ئه‌كه‌ن و خه‌ڵكى ئه‌خه‌نه ئیش بۆ وه‌به‌رهێنان، هه‌ژاریش پێویستى خۆى وه‌رئه‌گرێت و نزاى فه‌ر و زیاده ئه‌كات بۆ به‌خشه‌ره‌كان.
خراپترین فاكته‌ر بۆ تێكدان و له‌كارخستنى ئاوه‌دانى موماره‌سه‌كردنى جۆره‌كانى سته‌مه، چونكه سته‌م بانگى كاولكارى ئه‌دات له خراپترین جۆرى سته‌م خواردنى ماڵى خه‌ڵكیه به‌ناڕه‌وا، ئه‌وكات هه‌وڵى خه‌ڵكى بۆ به‌ده‌ستهێنانى سامان له رێگه‌ى به‌رهه‌مهێنان و پیشه‌سازى و خزمه‌تگوزارى كاركردنه‌وه كه‌م ئه‌بێته‌وه.
ئاوه‌دانكردنه‌وه لاى ئیبن خه‌لدون بریتییه له كارو كۆششى خه‌ڵكى‘ ئاوه‌دانكردنه‌وه و په‌ره‌پێدانى هه‌روه‌ها گه‌رمى بازاره‌كه‌ى به‌ستراوه به‌كارو كۆششى خه‌ڵكى له بازارو پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان و چالاكى به‌رده‌وامى ئه‌وانه، هه‌ركات خه‌ڵك دانیشتن و وازبان له‌كاركردن هێنا ئه‌وكات ئاوه‌دانكردنه‌وه بازارى نامێنێ و بارودۆخه‌كان ئه‌شێوێ و خه‌ڵكى پرش و بڵاوئه‌بنه‌وه…. به‌دواى رۆزى ئه‌كه‌ون…. به‌تێكچونى ئه‌مه‌ش حاڵى وڵات و ده‌سه‌ڵات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هه‌ردوكیان وێنه‌ى ئاوه‌دانین ئه‌وانیش تێك ئه‌چن، هه‌ربۆئه‌مه‌یه له‌سه‌رده‌مى ده‌سه‌ڵاتى به‌هرامى كورى به‌هرام له ووڵاتى فارس گه‌وره‌ى ئاگرپه‌رسته‌كان ئامۆژگارى به‌هرام ئه‌كات و ئه‌ڵێت: ئه‌ى خاوه‌ن شكۆ: پاشا شكۆى نابێت به‌شه‌ریعه‌ت و گوبَرایه‌ڵى خواو فه‌رمان به‌ردارى ئه‌و نه‌بێت، شه‌ریعه‌نیش به‌رپا نابێت به پاشا نه‌بێت، پاشاش ده‌سه‌ڵانى نابێت به له‌شكره‌كه‌ى نه‌بێت، له‌شكریش پێك نایه‌ت به‌بونى سامان نه‌بێت، سامانیش په‌ره‌ناسێنێ به ئاوه‌دانكردنه‌وه نه‌بێت، ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ش به‌رپا نابێت به دادپه‌روه‌رى نه‌بێت…
ئه‌و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئابورى به‌نده ئه‌بێت پاراستنه‌كه‌ى ته‌نها به كۆششى به‌ده‌ستهێنان و گه‌شه‌پێدانى به‌كارى به‌رهه‌مهێنانه‌وه نه‌وه‌ستێ ، به‌ڵكو ئه‌بێت پارێزگارى لێبكرێت له‌و فاكته‌ر و هۆكارانه‌ى ئابورى به‌كارئه‌هێنن له‌رێگاكانى گه‌نده‌ڵى تاكه‌كه‌س یان گه‌نده‌ڵى كۆمه‌ڵایه‌تى، یان به‌هه‌ده‌ردانى و خه‌رجكردنى له شتى بێهوده، یان به‌رگرى له موڵكدارێتى یان یاریكردن به‌به‌هاكه‌یه‌وه و جگه له‌مانه‌ش وه‌ك ئه‌و هۆكارانه‌ى كه‌له‌م سه‌رده‌مه‌یه‌دا ناسراون .
ئیبن خه‌لدون بۆچونى وایه داهاتى زۆر له زۆرى به‌هه‌م هێنان و كه‌مى باجه‌وه ئه‌بێت، كه‌مى داهاتى ده‌وڵه‌تیش له پێچه‌وانه‌ى ئه‌مه‌دایه، ئیبن خه‌لدون په‌یوه‌ندییه‌كى سه‌یر دروست ئه‌كات له‌نێوان گه‌شه‌ى ئاوه‌دانكگردنه‌وه و داروخانى له‌لایه‌ك و له‌لایه‌كیتر ڕێكارى ده‌وڵه‌ت له وه‌رگرتنى پاره له‌خه‌ڵكى، به‌شێوه‌ى ڕاڤه‌كردنى ئه‌وه‌ى بڵاوه له‌وه‌رگرتنى پاره له‌خه‌ڵكى له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌وه.ئه‌ڵێت: هه‌ركات ده‌وڵه‌ت خه‌رجییه‌كانى ڕابواردنى زیادكردو خه‌ڵكه‌كه‌ى فێرى له‌خۆبایبون و زۆرى داواكارى و فراوانى خه‌رجى بوون ئه‌وا پێویستى زیاترى به پاره ئه‌بێت، ئه‌وكاته ده‌وڵه‌ت ناچار ئه‌بێت باج و سه‌رانه له‌سه‌ر كڕین و هه‌مو به‌شه‌كانیتر دابنێ و به‌ره‌به‌ره باج زیاتر بكات تا ئه‌گاته ئه‌وه‌ى خه‌ڵكى توڕه‌بن و ناڕه‌زایى ده‌ربڕن، ئه‌وكات خه‌ڵكى حه‌زى زۆرى نامێنێ بۆ ساماندارى و گه‌شه‌ى ئاوه‌دانى، چونكه نائومێد ئه‌بێت و ده‌ست له كار و ئاوه‌دانكردنه‌وه ئه‌كێشێته‌وه، به‌مشێوه بارودۆخ به‌رده‌وام ئه‌بێت تا ئاوه‌دانكردنه‌وه ئه‌وه‌ستێ و ده‌وڵه‌تیش به‌خێرایى به‌ره‌و ڕوخان ئه‌چێت .
ئیبن خه‌لدون زیاتر ئه‌م بابه‌ته ڕونئه‌كاته‌وه به‌هێنانه‌وه‌ى نمونه له مێژوى ئیسلامى و به‌شێكیش ته‌رخان ئه‌كات بۆ ئه‌م بابه‌ته به‌ناونیشانى{ باج و سه‌رانه له‌كۆتایى ده‌وڵه‌ته‌كه} جه‌خت له‌وه ئه‌كاته‌وه پشت به‌ستن به باج ئاماژه‌یه بۆ كۆتایى ده‌وڵه‌ت و وه‌ستانى ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى، به‌شێكیتریش دیاریئه‌كات به‌ناونیشانى{بازرگانى له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات زیانى بۆ خه‌ڵكى هه‌یه و ئابوریش ئه‌روخێنێ}له‌وێدا ئاماژه ئه‌كات به‌وه‌ى بازرگانیكردن و كرین و فرۆشتن له‌یه‌ن كه‌سانى ناو جومگه‌كانى ده‌سه‌ڵات و هه‌ڵاوسانى كه‌رتى گشتى كه ئه‌وان سه‌رۆكارى ئه‌كه‌ن له‌سه‌ر حیسابى كار و بازرگانى خه‌ڵكى له ئاینده‌ى ئه‌م كارانه‌دا بازرگانه‌كانیتر و خاوه‌نكاره‌كانیتر ناتوانن پێشبڕكێى خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌كان بكه‌ن ئه‌مه‌ش ئه‌بێته هۆى داڕوخانى بازاڕه‌كان و لێره‌شه‌وه به‌شى ده‌وڵه‌ت له داهات كه‌م ئه‌كات .
ئه‌كرێت سه‌یرى په‌یوه‌ندى ئاوه‌دانكردنه‌وه و ئابورى بكه‌ین له رویه‌كیتره‌وه و ئه‌وه‌ى پێشوى پێ ته‌واو بكه‌ین به گه‌ڕان به‌دواى سه‌رچاوه‌ى پاره له‌كارو كۆششى به‌رهه‌مدارى خه‌ڵكییه‌وه، ئه‌مه‌ش به‌رامان له بابه‌تى خیلافه‌تى مرۆڤ و ژێربارى بونه‌وه‌ر و په‌یوه‌ندیان به ئاوه‌دانكردنه‌وه و بیناى شارستانى.
قورئانى پیرۆز زۆر باسى چه‌مكى ده‌سه‌مۆ و ژێربارى بونه‌وه‌ر ئه‌كات، خواى گه‌وره هه‌مو شتى دروستكرد به‌جوانترین شێوه {“صُنْعَ الڵّهِ اڵّذِی أَتْقَنَ كُڵّ شَیْ‌ء” (النمل: 88) مرۆڤیشى به‌جوانترین شێوه نه‌خشاند و كردیه جێنشین له‌سه‌ر زه‌وى و زه‌ویشتى خسته ژێر ده‌ستى{“ۆسَخَّرَ ڵكُمْ مَا فِی السَّمَاواتِ ۆمَا فِی الأَرْض جَمِیعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَلِكَ ڵاێاتٍ لِقَوْمٍ ێتَفَكَّرُونَ” (الجاثیة: 13) له‌دێژه‌ى باسى ئه‌وشتانه‌ى خراوه‌ته ژێرده‌ستى مرۆڤ؛ ئه‌وه‌ى له‌ئاسمانه‌كان و زه‌ویدایه له كێوونشێوكه جۆگه‌و روبارى لێوه‌هه‌ڵئه‌قوڵێ، و چى له‌ناو ده‌ریاو و ڕوبار هه‌به له‌گۆشت و رێگاكانى جوڵه و گواستنه‌وه و ئه‌وه‌ى له‌كه‌شتى كه‌به رێره‌وى باكان ئه‌جوڵێن و له ڕوه‌ك و سه‌وزایى و گیانداره‌كان و ئه‌وه‌ى له‌وان به‌رهه‌م دێت له‌خۆراك و خواردنه‌وه و پۆشاك و ماڵ و هۆكار بۆ گواستنه‌وه، ئه‌وه له زه‌ویدا ناسراوبوه، و ئه‌وه‌ش كه‌ناسراو نه‌بوه لاى مرۆڤ له‌ناخى زه‌ویدابوه و دوایى ناسراوه وه‌ك نه‌وت و گاز و ئاسن و كانزاكانیتر.
ئه‌م ژێرباركردنه‌یشى به‌ستۆته‌وه به ده‌سه‌ڵاتدارێتى مرۆڤ له‌م زه‌ویه‌دا{“ۆڵقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِی الأَرْض ۆجَعَلْنَا ڵكُمْ فِیهَا مَعَایِشَ.” (آل عمران: 10) ژێربارى و ده‌سه‌لاتیشى به‌ستوه به چاكسازببه‌وه، هه‌مو ئه‌وانه‌ى ژێربارن له بنچنه‌دا گونجاووچاكن و هاوسه‌نگى له‌نێوان شته‌كان و رووداو وروكاریاندا هه‌یه، هاوسه‌نگییه‌كه له‌چه‌ند و له‌جۆریشدا هه‌یه{“ۆالْأَرْض مَدَدْنَاهَا ۆأَلْقَیْنَا فِیهَا رَۆاسِێ ۆأَنبَتْنَا فِیهَا مِن كُلِّ شَیْ‌ء مَّوْزُون.” (الحجر: 19).
گونجاوى و هاوئاهه‌نگى له‌زه‌ویدا ئه‌بینرێ له ئاوه‌ى به پێكهاته‌و تایبه‌تمه‌ندییه سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كه‌ى، كه به‌هۆیه‌وه هه‌مو جۆره‌كانى ژبان دروست بووه، گونجاوى له‌به‌رگه هه‌وادا دیاره كه‌ده‌ورى زه‌وى داوه به پێكهاته و تایبه‌تمه‌ندیه سه‌یره‌كه‌ى كه بێ هاوسه‌نگییه‌كه‌ى ئه‌و به‌رگه هه‌وایه ژیان نامێنێ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هه‌موو دروستكراوه‌كانى خوا نێرو نه‌واو و گونجاو چاكن كه‌واته كارى مرۆڤ ئه‌وه‌یه ئه‌م دروستكراوانه به‌كاربهێنێ به‌مه‌رجێك چاكییان بپارێزێ و نه‌بێته هۆكارى تێكدانى{ “ۆڵا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْض بَعْدَ إِصْڵاحِهَا ۆادْعُوهُ خَوْفًا ۆطمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ الڵّهِ قَڕیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ.” (الأعراف: 56).
ڕووه‌كانى تێكدان زۆرن له‌وانه ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى له‌زه‌ویدا ژیان و ئارامى خه‌ڵكى ئه‌شێوێنن، دژایه‌تى دینى خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ى ئه‌كه‌ن ئه‌وانه پرمه‌ترسیترینى خه‌ڵكین ئه‌بێت به‌وپه‌ڕى تواناوه ڕێگرییان لێبكرێت پێش ئه‌وه‌ى سزاى چاوه‌روانكراوى خواییان توش بێت له قیامه‌تدا {“إِنَّمَا جَزَا‌ءُ اڵّذِینَ یُحَاڕبُونَ الڵّهَ ۆرَسُوڵهُ ۆێسْعَوْنَ فِی الْأَرْض فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَڵّبُوا أَوْ تُقَطعَ أَیْدِیهِمْ ۆأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِڵافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْض (المائدة:33) ، ئیمامى قورتوبى ده‌رباره‌ى شێوازه‌كانى تێكدان ئه‌ڵێت: سه‌رچاوه‌كانى ئاو پڕ مه‌كه‌نه‌وه،دارى به‌ردار مه‌بڕنه‌وه،هه‌روه‌ها ئه‌ڵێت: دڕینى پاره خراپه‌كارییه، وتراویشه: بازرگانیكردن له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه مایه‌ى وێرانكارییه، هه‌روه‌ها قه‌شیرى ئه‌ڵێت: كاتێك خوا ئه‌فه‌رموێ هاوبه‌ش بۆ خوا دامه‌نێن: مه‌به‌ستى هاوبه‌شى و خوێن رشتن و ئاژاوه‌نانه‌وه‌یه مرۆڤ بۆى هه‌یه بخوات و بخواته‌وه و خۆشى له هه‌مو شتێك وه‌رگرێت به‌مه‌رجێك تێكدان و خراپكارى نه‌كات {“كُلُوا ۆاشْرَبُوا مِن ڕّزْقِ الڵّهِ ۆڵا تَعْثوْا فِی الْأَرْض مُفْسِدِینَ.” (البقرة: 60).
له خراپه‌كارییه تێكدانى وشكانى و ئاوو هه‌وا، ئه‌بینین له‌م سه‌رده‌یا چه‌ند جۆرى تێكدان هه‌یه له پێشودا نه‌بوه، ووشكانى پیس بوه به پاشه‌رۆی زۆرى ئاسایى و پاشه‌رۆى نه‌وه‌وى كه شوێنه‌واره‌كه‌ى گه‌شتۆته ئاوى ژێر زه‌وبش، زه‌وى و گڵه‌كه‌ى پیس بون یه‌هۆى تیشكى زیانبه‌خشى یۆرانیۆمى پیتێنراوى به‌كار هاتو له‌شه‌ره‌كاندا، ئاوى ده‌ریاكان به‌هۆى پاشه‌رۆى كه‌شتییه‌كان و پاشه‌رۆى وشكانییه‌وه تێكچوه، هه‌روه‌ها پیس بونه هه‌وا به‌گازه ژه‌هراوییه‌كان جاران ته‌نها له شاره پیشه‌سازییه‌كان هه‌بوئێسته كێشه‌یه‌كى بوونه‌وه‌رییه به‌هۆى زۆربوونى پیشه‌سازى و زۆربونى هۆكاره‌كانى گواستنه‌وه و ئه‌وه‌ى ده‌ریده‌كه‌ن له‌گاز و گه‌شتۆته چینه به‌رزه‌كانى هه‌وا و بۆته هۆكارى كونبونى چینى ئۆزۆن كه پارێزگارى زه‌وى ئه‌كات له تیشكه كوشنده‌كان كه خۆره‌وه ده‌رئه‌چێت.
له‌كاره تێكده‌ره‌كان كه‌مكردنه‌وه‌ى پانتایى سه‌وزاییه له‌سه‌ر زه‌وى به‌تایبه‌ت دارستانه‌كان كه سه‌رچاوه‌ن بۆ راگیركردنى هاوسه‌نگى گاز له‌به‌رگه هه‌وادا به‌هۆكارى بڕین و كردنیان به‌ناوچه‌ى نیشته‌جێبون و به‌كارهێنانیان له پیشه‌سازیدا. هه‌روه‌ها زیادبونى پانتایى بیابانه‌كان به‌هۆى كه‌مبونه‌وه‌ى چاندن و كشتوكاڵ، دیسان به‌كارهێنان و به‌هه‌ده‌ردانى سامانى ژێر زه‌وى له سه‌رچاوه‌كانى وزه و نه‌وت و گاز و خه‌ڵوز ئه‌مانه هه‌موى كاریگه‌رى هه‌یه بۆسه‌ر ژینگه‌ى زیندوێتى زه‌وى و ئه‌وه‌ى كه تیایدایه بۆ ژیانى مرۆڤ و سه‌وزایى و زینده‌وه‌ران .
له زاراوه‌ى قورئانیدا خراپه‌كارى له‌زه‌ویدا به‌سراویشه به‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى دوڕویى و دوروه‌كانه‌وه، چونكه دووڕویى تێكچونى بیروباوه‌ڕه، دوورو ئه‌وه‌نه خراپه‌كارى ئه‌كات تا ئه‌گاته تێكدانى كشتوكاڵ و وه‌چه خستنه‌وه‌ش، واته تێكدانى به‌رهه‌مى روه‌كى و گیانداریش كه ژیانى خه‌ڵكى له‌سه‌ربه‌نده. قورتوبى ئه‌ڵێت: ئه‌ڵێم ئابه‌ته‌كه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر كشتوكاڵ و چاندنى زه‌وى به‌دره‌ختیش ئه‌ویش هه‌ر له‌كشتوكاڵه، داخوازى وه‌چه‌نانه‌وه گه‌شه‌ى گیاندارانه، به‌مشێوه‌یه سه‌ردارى مرۆڤ دێته‌دى، ئه‌مه‌ش وه‌ڵامه بۆ ئه‌وانه‌ى ئه‌ڵێن هۆكاره‌كان وازلێبهێنرێت . لاى ئیبن عاشور: له‌ناوبردنى كشتوكاڵ و زاوزێ مه‌به‌ست پێى تێكدانى بژێوى خه‌ڵكه…. ته‌نها مه‌به‌ست پێى ته‌نها ئه‌ودوانه نییه…. به‌ڵكو ئه‌و دوانه وه‌ك نمونه هێنراون.
جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر تێكدانى مادى كه مرۆڤ هێناویه‌تى به‌سه‌ر ژینگه‌كه‌یدا و له‌كارخستنى ئه‌وه‌ى وه‌به‌رئه‌هێنرێ له‌م ژینگه‌یه‌دا له‌كاتى چاكسازى تیایاندا ئه‌بنه‌وه به‌جۆره‌كانى سامان، واتاى ئه‌وه نییه چاوپۆشى بكه‌ین له جۆره‌كانى تێكدانى بیروباوه‌ڕى ئاینى یان موماره‌سه‌ى ئه‌خلاقى و په‌یوه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى یان جگه له‌مانه‌ش له جۆره‌كانیترى خراپه‌كارى كه له‌ده‌قه شه‌رعییه‌كاندا باسكراون، به‌ڵكو ئێمه له‌گه‌ڵ هۆشیاریدان به‌شێوازه‌كانى خراپه‌كارى ، چارمان نییه جگه له گرنگیدان به‌ده‌قه شه‌رعیه‌كانیترنه‌بێت كه مه‌به‌ست له‌دروستكردنى مرۆڤ ـ په‌رستش و خیلافه‌ت ـ ئه‌به‌ستێته‌وه به‌ده‌سه‌ڵات و تواناى مرۆڤ به‌سه‌ر ژێرباركراوه‌كان له ژینگه مادییه‌كه‌دا بۆئه‌وه‌ى به‌كاریان بهێنێ له‌و بوارانه‌ى بۆى دانراوه، هه‌روه‌ها پاراستنى له تێكچون به‌شێوه‌یه‌ك نه‌گونجێت له‌گه‌ڵ ئه‌و مه‌به‌سته‌ى بۆى دروستكراوه.
﴿ ظهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ ۆالْبَحْڕ بِمَا كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْض الَّذی عَمِلُوا ڵعَلَّهُمْ ێرْجِعُونَ﴾ (الروم: 41)، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌م ئایه‌ته پێش چه‌نده‌ها سه‌ده دابه‌زیوه و ئه‌م خراپه‌كارییه‌ى ئیستا نه‌بینرابو، به‌ڵام ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى كه ئه‌م جۆرانه له تێكدان له ئاینده‌دا روئه‌دات و به‌نیسبه‌ت زانیارى خواببه‌وه وه‌ك ئه‌وه‌یه روویدابێت، چونكه زانیارى خوا بێ هه‌ڵه‌یه، خوا ئه‌فه‌رموێت نێكدان به‌ده‌ستى مرۆڤ دروست ئه‌بێت واته: له‌خراپ ده‌ستێوه‌ردانى خه‌ڵكى بۆ گۆڕینى یاساكانى خوا له‌بونه‌وه‌ره‌كه‌یدا…به‌هۆى ده‌ستێوه‌ردانى خه‌ڵكییه‌وه تێكدانێكى پڕله‌مه‌ترسى له وشكانى و ئاو و هه‌وادا رویداوه؛ نمونه‌ش بۆ ئه‌مه زۆره.
عه‌بدولره‌حمان حه‌نبه‌كه‌ى مه‌یدانى چه‌ند نمونه‌یه‌كى هێناوه له‌وانه: له‌نمونه‌كانى پێشودا هه‌یه به‌ڵام ئه‌وه‌ى له‌یادنه‌چوه كه‌باسى ده‌ستێوه‌ردانى خه‌ڵكى بكات له یاسا كۆمه‌ڵایه‌تى و ئابورییه‌كان كه خوا دایناوه كه رۆڵیان هه‌بوه له كۆى خراپه‌كارییه‌كان.
له‌میانه‌ى بیركردنه‌وه له ده‌قه‌كانى قورئانى پیرۆز و سوننه‌تى پێغه‌مبه‌ر ئه‌و ده‌قانه‌ى كه په‌یوه‌ندى به ئه‌و ژینگه‌وه هه‌یه كه تیایدا ئه‌ژى، هه‌روه‌ها له‌میانه‌ى ته‌ده‌بور له زانیارییه به‌رجه‌سته‌كراوه‌كان ؛ ئه‌وانه‌ى تایبه‌تن به‌وه‌ى توشى زه‌وى و ئلوو هه‌وا ئه‌بێت و تێكچونى یاساى سرووشتى ژینگه و له‌ئه‌نجامى ئه‌م تێكچونه‌ش پشێوى له‌رێره‌وى ژیاندا دروست ئه‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ى به‌نه‌فره‌تى خوا كه‌وتبێ، ئه‌مه‌ش ڕێگرى له‌به‌رده‌م ئه‌ركى جێنشینى راسته‌قینه‌دا دروست ئه‌كات.
له‌هه‌موو ئه‌وانه‌ى باسكران عه‌بدولمه‌جید نه‌جار ئه‌گاته ئه‌وه‌ى: پاراستنى ژینگه یه‌كێكه له مه‌به‌سته بنه‌ره‌تییه‌كانى شه‌ریعه‌ت، نه‌جار تیبینى ئه‌وه‌ى كردوه پاراستنى ماڵو سامان كه زانایانى ئسوڵ به‌یه‌كێك له پێنج مه‌به‌سته‌كه‌ى شه‌ریعه‌ت دایانناوه ناپارێزرێت به پاراستنى ژینگه‌ى ماددى سروشتى نه‌بێت كه مرۆڤ تیایدا ئه‌ژى له‌م سه‌ر زه‌وییه، سه‌رچاوه‌كانى سامان ته‌نها به‌كاركردن له‌سه‌ر زه‌وى و به‌رهه‌مى كشتوكاڵى روه‌كى و گیاندارى به‌ده‌ست ده‌هێنرێت، پیشه‌سازییه‌كانیش له به‌رهه‌مه‌كانى روه‌ك و حه‌یوانى یان له ئاو و كانزاكانى زه‌وى و نه‌وت و گاز به‌رهه‌م ئه‌هێنرێن.له‌به‌رئه‌مه بۆ پاراستن و گه‌شه‌پێدانى ماڵ و سامان و ڕێگرى له‌هه‌ده‌ردانى پێویست ئه‌كات ژینگه بپارێزرێ و ڕێگرى له تێكچوونى بكرێت.
سه‌رچاوه و په‌راوێزه‌كان:
1- الدارقطني، أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي بن مسعود بن النعمان بن دينار البغدادي الدارقطني (المتوفى: 385هـ) سنن الدارقطني، حققه وضبط نصه وعلق عليه: شعيب الأرنؤوط، وآخرون، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط1، 2004م، ج5، رقم الحديث (4471)، ص367.
2- ابن الجوزي، أبو الفرج عبدالرحمن بن علي بن محمد ابن الجوزي (توفي 597ه) مناقب أمير المؤمنين عمر بن الخطاب، تحقيق زينب إبراهيم القاروط، بيروت: دار الكتب العلمية، د.ت، ص161. في الموضوع عدد من الروايات، منها: “لو ماتت شاة على شاطئ الفرات ضائعة، لظننت أن الله عز وجل سائلي عنها يوم القيامة.”
3- الطبري، أبو جعفر محمد بن جرير (310ه) تاريخ الطبري، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، القاهرة: دار المعارف، 1970، ج4، ص 44-48.
4- ابن أبي زيد القيرواني، أبو محمد عبد الله بن عبد (ت386هـ) النوادر والزيادات على ما في المدونّة من غيرها من الأمهات، تحقيق محمد عبد العزيز الدباغ، بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1999م. انظر بالتحديد مجلد 11، كتاب القضاء في البنيان، ص 93-112. وكتب التراث في مسائل العمران كثيرة نذكر منها:
– التطيلي، عيسى بن موسى(ت 386ه). القضاء بالمرفق في المباني ودفع الضرر، تحقيق محمد النميمج، الرباط: الإيسسكو، 1999.
– الثقفي، المرجي(ت478ه). كتاب الحيطان، تحقيق محمد خير رمضان، دبي: مركز جمعة الماحد للثقافة والتراث، 1994.
– الفرسطائي النفوسي، أحمد بن محمد بن بكر(ت504ه). القسمة وأصول الأرضين، تحقيق بكير الشيخ بلحاج ومحمد صالح عمر، القرارة/ غرداية-الجزائر: جمعية التراث، 1997م.
5- اللخمي، عبد الله محمد بن إبراهيم (ت في النصف الأول من القرن الثامن الهجري ؟). كتاب الإعلان بأحكام البنيان، مجلة الفقه المالكي والتراث القضائي بالمغرب، نشر في الأعداد 2، و3، و4 السنة الثانية 1982 قاري، لطف الله، جولة مع الكتب التراثية المطبوعة في فقه العمران، مجلة الحياة، العدد 8، نوفمبر 2004ـ
https://www.medinanet.org/arabic/2011/12/2011-12-11-03-58-08/ استرجع يوم 22/ 12/ 2018
6- ابن خلدون، عبد الرحمن،مقدمة ابن خلدون، تحقيق على عبد الواحد وافي، القاهرة: مكتبة نهضة مصر، ط4، 2004م، ج2، ص 697.
7- ابن خلدون، عبد الرحمن،مقدمة ابن خلدون، المرجع السابق، ج2، ص 697-698.
8- النجار، عبد المجيد. مقاصد الشريعة بأبعاد جديدة، بيروت: دار الغرب الإسلامي، ط2، 2008م، ص 185-206. أفرد المؤلف فصلاً نفيساً عن معنى المال وحفظه والتمثيل على الأساليب المعاصرة في إفساد المال وإفساد المحيط المادي الذي هو محضن الوجود الإنساني ومسرح فعله.
9- ابن خلدون، عبد الرحمن،مقدمة ابن خلدون، تحقيق على عبد الواحد وافي، القاهرة: مكتبة نهضة مصر، ط4، 2004م، ج2، ص 688-689 .
10- ابن خلدون. المرجع السابق ج2، ص 690.
11- ابن خلدون. المرجع السابق ج2، ص 691.
12- القرطبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد (ت671ه) الجامع لأحكام القرآن، تحقيق عبدالله التركي، بيروت: مؤسسة الرسالة، ط1، 2006م، ج9، ص 249.
13- القرطبي، مرجع سابق، ج3، ص 387.
14- ابن عاشور، محمد الطاهر. تفسير التحرير والتنوير، تونس: الدار التونسية للنشر، 1984، ج2، ص 270.
15- الميداني، عبد الرحمن حسن حبنكّة. معارج التفكر ودقائق التدبر، مجلد: 15، دمشق: دار القلم، 2006م، ص 167-169.
16- خصص الدكتور عبد المجيد النجار فصلاً غاية في النفاسة، بعنوان: مقصد حفظ البيئة وجعله مكملاً لفصل مقصد حفظ المال، وجعلهما فصلين في باب بعنوان: مقاصد الشريعة في حفظ المحيط المادي. انظر ذلك في:
– النجار، عبد المجيد. مقاصد الشريعة بأبعاد جديدة، مرجع سابق، ص 207-234.
