ئیبراهیم حاجی زەڵمی
چه‌مكی بیردۆز (تیۆر)
تیۆر: كۆمه‌ڵێك بیرو بۆچوونه كه له هه‌وڵى ڕاڤه‌كردنى داكه‌وته زانستى و گومانیه‌كانه، یاخود گه‌ڕانه به ناو ئه‌و كێشه هه‌بوانه‌ى كه په‌یوه‌ستیان به‌كه‌س و بابه‌ته‌كان ، یاخود هۆكارو به‌هۆكاربووه‌كانه‌وه هه‌یه.
له لێكۆڵینه‌وه مرۆییه‌كاندا تیۆر به‌واتای ئه‌و بۆچوون و گریمانانه دێت كه دیارده كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و راگه‌یاندراوه‌كان رۆشن ده‌كه‌نه‌وه، كه كاریگه‌ن به به ئه‌زموونه‌كان و ڕووداوه‌كان و رێچكه بیریه‌كان و لێكۆڵینه‌وه زانستیه پراكتیكیه‌كان.
هه‌ندێكی تریش واپێناسه‌ى ده‌كه‌ن كه تیۆر : بریتیه له كۆمه‌ڵێك چه‌مك و پێناسه و گریمانه كه تێڕوانینێكى رێكخراو ده‌دات سه‌باره‌ت به دیارده‌یه‌كی دیاریكراو، له رێگه‌ى دیاریكردنى په‌یوه‌ندیه جۆراو جۆره‌كان له‌نێوان گۆڕاوه تایبه‌ته‌كان به‌و دیارده‌یه. به ئامانجی راڤه‌كردنى ئه‌و دیارده‌یه و په‌یبردنیى پاشه‌رۆژیانه پێی..
تیۆر، له‌كورده‌واریدا زاراوه‌ى بیردۆزى له جیاتى به‌كارده‌برێت زیاتر، دیاره بیردۆز، وشه‌یه‌كی دروستكراوى (لێكدراو له وشه‌ى بیر+ره‌گی كارى (دۆزینه‌وه=دۆز، پێكهاتووه) مه‌به‌ست لێی گه‌ڕانێكى وردی بیرمه‌ندانه‌یه بۆ دۆزینه‌وه‌ى ئه‌و یاساو رێو شوێنانه‌ى كه‌راڤه‌و خوێندنه‌وه ده‌بن بۆ دیارده جۆربه‌جۆره‌كان.
تیۆرى په‌روه‌رده، یان ( بیردۆزی په‌روه‌رده)
دیاره بوارى په‌روه‌رده، وه‌ك یه‌كێ له‌گرنگترین بواره‌كانى كۆمه‌ڵگا كۆمه‌ڵناسان بایه‌خیان پێداوه، بۆ ئه‌و بواره ده‌یان تیۆرى كۆمه‌ڵایه‌تى په‌روه‌رده‌یی خراوه‌ته سه‌رهه‌مانى مه‌عریفه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و زانستیانه‌ى په‌روه‌رده‌و بابه‌ته په‌روه‌رده‌ییه‌كانیانى راڤه‌كردوه‌و شیكاریان له‌سه‌ركردووه.. بۆیه له‌چه‌رخی نوێدا چه‌مكی بیردۆزى په‌روه‌رده به‌رفره بووه به شێوازێك واتای پلانی پێشوه‌خته‌ى گشتگیر كه مه‌به‌ست لێی به‌پێ ئه‌وه له زانست وزانیاریدا مرۆڤی سه‌رده‌مى خۆى بێت، و ئه‌وه‌ى له شاره‌زایی گه‌ره‌كیه‌تى و پێویستیه‌تى بۆ ژیان فێری بێت، ئه‌و به‌هاو داب و نه‌ریت و ئاراستانه‌ى كه سه‌رده‌مین وه‌ریان بگرێت و تاوه‌كو له رێگه‌یه‌وه په‌یوه‌ندیه‌كی تۆكمه‌و رێكخراو تاوه‌كو له كار ى داموده‌زگاكان و ره‌فتاره جیاوازه‌كانى تاكه‌كان، له گه‌ڵ به‌له‌به‌رچاوگرتنى ته‌مه‌نى و ده‌روونى و یاساكانى فێركردن و فێربوون و له‌به‌رچاوگرتنى كارایی وه‌ها كه زۆرترین برى (مخرجات)به‌رهه‌م بهێنێـت و له‌به‌رامبه‌ر كه‌مترین (مدخلات).
په‌روه‌رده: به‌ماناگشتیه‌كه‌ى گۆڕانكاری كردنه له‌ره‌فتار، و گه‌شه‌پێدانى بۆ پله‌یه‌ك كه مرۆڤ تیایدا پشكی كارایی له به‌جێهێنانى پێویستیه هه‌نووكه‌ییه‌كانى هه‌بێت،و هه‌روه‌ها به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ئاسته‌نگه‌كانى پاشه‌رۆژ،و رامكردنى كه‌ره‌سته‌و هه‌بوه‌كانى ژینگه ی به‌دستبخات وبه پاڵپشت به شاره‌زاییه‌كانى رابردوو له‌رێگه‌ى كاروانى نماكردن و گه‌شه‌كردن و ژیان و چاره‌نووسه‌وه بونیادی كاره‌كانى بنێت .
ره‌فتار: وه‌ك پێشتر ئاماژه‌ى پێدرا په‌روه‌رده گۆرانكاریكردنه له ره‌فتار، به‌ڵام واتای ره‌فتارى مرۆڤ به ئالووێری ژیانی رۆژانه له به‌ڵێن و گرێى قسه‌كه‌رو گوێگره‌كاندا ده‌وردراوه، ناتوانرێت ته‌نها كورتبكرێـته‌وه له‌و بزاوته دیاره‌ى كه له جه‌سته‌و روخسارى ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤ ده‌رده‌كه‌وێـت.
بۆیه واتای گشتى ره‌فتار بریتیه له: كارلێكی نێوان مرۆڤ و ژینگه‌و ده‌وروبه‌ر له كاتێكی دیاریكراودا، ئه‌م كارلێكه‌ش خۆی له م پێنج زنجیره‌یه‌دا به‌ده‌رده‌خات: زنجیره‌ى خه‌یاڵ و داڵغه، زنجیره‌ى بیركردنه‌وه، زنجیره‌ى ویست، زنجیره‌ى ده‌ربرین، زنجیره‌ى پیاده‌كردن.
بۆ نموونه كاتێك به” خه‌یاڵ و ختووره‌و داڵغه‌لێدان ” زنجیره‌ى یه‌كه‌مى ره‌فتار لای هه‌ر مرۆڤێك درووستده‌بێت، پاشان ئه‌م خه‌یاڵ و ختووره، كه ئه‌مبه‌رو ئه‌وبه‌رى پێده‌كرێت و رامانی له‌سه‌ر ده‌كرێت، له مێشكدا و ده‌گۆڕێت بۆ كۆمه‌ڵێك بیرو ئه‌و هه‌ڵبژاردن و جێگره‌وانه‌ى ده‌خرێنه به‌ر شاشه‌ى مێشك له بۆ ئه‌و ئامانجه‌ى، كه ختووره‌كه هه‌ژاندوویه‌تى به‌مه‌ش” زنجیره‌ى دووه‌م-بیر-” درووست ده‌بێت، لێره‌وه ئه‌گه‌ر جێگیر بوو ئه‌م بیره‌و بریارى هه‌ڵبژاردن و جوڵاندنى درا (ویست- نیاز)ی لێ درووست ده‌بێت، كه بزوێنه‌ره‌و ئه‌ڵقه‌و زنجیره‌ى سێیه‌می كرده‌یه، هه‌ر كاتیش ئه‌م بزاوتى ویسته گۆڕا بۆ عه‌زم و كاركردن له‌سه‌رى، سوربوون لێی، ئیتر دوو ئه‌ڵقه‌ى دیاركه‌وتوو لێیان درووست ده‌بێـت، یه‌كه‌م ئه‌ڵقه‌ى دارشتنه‌وه‌ى تیۆری كه ئه‌ڵقه‌ى چواره‌مه…دووه‌میش (پیاده‌كردن)”ئه‌و پرۆسه‌یه‌ی كه به‌ساتى نوسینى ره‌شنوسێك له‌و لێكۆڵینه‌وه ده‌ست پێده‌كات، تاوه‌كو ئه‌لقه‌ى پێنجه‌می لێدرووست بێت. واته به نیازه‌كان ده‌ستی پێده‌كات، بۆیه نیازه‌كان دیاریكه‌رى ئاراسته‌و كۆتاكانیه‌تى.
دیسان كه ده‌وترێت ره‌فتار بریتیه له كارلێكی نێوان مرۆڤ و ژینگه‌كه‌ى، گرنگی ژینگه‌ى باش ڕۆشن ده‌بێـته‌وه، كه دامو ده‌زگاكان تیایدا ته‌واو ته‌واكارن، و واده‌كه‌ن كه‌مرۆڤ به‌شێوه‌یه‌كی گونجاو كارلێكیان له‌گه‌ڵدا بكات.
كه له‌مه‌شدا خه‌یاڵ و نیازی كارى باش، له ویژدانى و بیریدا درووست ده‌بێت. ویستى كاراو به‌جێ و كاری چاكه‌و پیاده‌و به‌به‌رهه‌م بۆ هه‌موان لێ به‌رهه‌م ده‌بێـت.
لێره‌وه خه‌م و مه‌ترسی (كلتوورى خراپ و ژینگه‌ى خراپ) به‌ده‌رده‌كه‌وێت، كه دامو ده‌زگاكان و شوێنگه‌كاریه‌كان تێكوپێكده‌دات، لێكترازان و قه‌یران درووستده‌كات، واده‌كات له مرۆڤ كه كارلێك له گه‌ڵ كایه‌كانیدا ده‌كات، تاوه‌كو له هزرو ویژدانیدا ختووره‌و نیازو هه‌روه‌ها بیرى زیانمه‌ند و وته‌و كرده‌ى تاوانى لێكه‌وتوه‌ته‌وه.
كارلێكی یه‌كه‌م تیۆرى په‌روه‌رده‌ى رۆشنگه‌ر ده‌بێـت و دوه‌میشیان تیۆری په‌روه‌رده‌ى به‌لارێدا به‌رى تێكده‌ر دێـته هه‌ژمار..
گرنگترین تێۆره كۆمه‌ڵاَیه‌تیه‌كانى په‌روه‌رده:
لێره‌دا به‌كورتى یه‌كێك له دیارترین تیۆره‌كانى كۆمه‌ڵناسی ده‌خه‌ینه ڕوو له‌وێوه په‌روه‌رده‌و پرۆسه‌ی په‌روه‌رده و سیستمى په‌روه‌رده به‌پێی هه‌ریه‌ك له‌و تیۆرو تیۆرسازانه شه‌ن و كه‌وده‌كه‌ین..
یه‌كه‌م: تیۆرى بونیادی ئه‌ركه‌كى (نظریة البنائیة الوظیفیة):
یه‌كێكه له دیارترین تیۆریاكانى كۆمه‌ڵناسی، رۆڵی به‌رچاو گرنگی بینیوه له شیكردنه‌وه‌و راڤه‌ى سیستم و دیارده‌و كێشه‌و بابه‌ته‌كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان.
ئه‌م تیۆره له كۆتایی سه‌ده‌ى نۆزده و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست سه‌ریهه‌ڵداو به‌ده‌ركه‌وت، ئه‌وه‌ش وه‌ك په‌رچه‌كردارێك بۆ ئه‌و شوێن ره‌خنه‌و كێشه‌و كه‌مو كورتیانه‌ى كه رووبه‌ڕووى هه‌ریه‌ك له‌تیۆریاى بونیادی و تیۆریاى ئه‌ركه‌كى كرابوونه‌وه. تیۆریاى بونیادی ئه‌ركه‌كى وه‌ك ته‌واوكارێكى كاره‌كانى هه‌ردو تیۆریاكه واته تیۆریاى بونیادى و تیۆریاى ئه‌ركه‌كى كه ئه‌مانه دوو تیۆریاى سه‌ربه‌خۆبوون.خۆى نومایان كرد.
تیۆریاى بونیادی ئه‌ركه‌كى دان به‌وه‌دا ده‌نێت كه هه‌ریه‌ك له كۆمه‌ڵگه یان ده‌زگا یان رێكخراو و سیستمێكى كۆمه‌ڵگه خاوه‌نى بونیادی تایبه‌ت به‌خۆیه‌تى. ئه‌م بونیادو په‌یكه‌ره‌ش له‌چه‌ند به‌ش و ڕه‌گه‌زى بچوكتر له‌خۆى درووست ده‌بێت. ئه‌م به‌ش و ره‌گه‌زه بچوكانه‌ش خاوه‌نى ئه‌رك و جیًبه‌جێكارى وه‌زیفه‌ى تایبه‌ت و دیاریكراوى خۆیانن. كه‌ئه‌م ئه‌رك و وه‌زیفه‌یه‌ش به‌رده‌وامى و هاوسه‌نگی به كۆمه‌ڵگه‌و ده‌زگاو سیستمه‌كان ده‌به‌خشن.
له‌به‌رئه‌وه بیرى بونیادی ئه‌ركه‌كى دان به بوونى بونیادی یه‌كه‌كۆمه‌ڵایه‌تى و نه‌سه‌قه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ده‌نێت. له‌هه‌مانكاتیشدا دان به‌و ئه‌رك و وه‌زیفانه‌دا ده‌نێت كه به‌شه‌كان و دانه‌كانى ئه‌و یه‌كه‌و نه‌سه‌قه كۆمه‌ڵایه‌تیانه له ئه‌ستۆیان گرتوه‌و جێبه‌جێیان ده‌كه‌ن. بونیاد و ئه‌ركی هه‌ر نه‌سه‌قێك ته‌واوكارى هه‌ریه‌كه‌و نه‌سه‌قێكى ترى كۆمه‌ڵگایه و كارى ته‌واوكارى و هاوسه‌نگی كۆمه‌ڵایه‌تى له ئه‌ستۆ ده‌گرن.
ئه‌م تیۆریایه باوه‌رِیوایه بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه له بارودۆخێكى هاوسه‌نگ و بزاوتێكى سرووشتى خۆیى كه به‌ره‌و په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌سه‌ندن هه‌نگاو هه‌ڵبگرێت، پێویسته هه‌موو نه‌سه‌ق و سیتم و یه‌كه‌كانى به ئه‌رك و وه‌زیفه‌ى خۆیان هه‌ستن، هه‌ر كورتهێنانێك و ناته‌واویه‌ك له هه‌ر سیستم و یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تیدا چ له بونیاد و چ له وه‌زیفه‌و ئه‌ركدا ڕووبدات دواجار كاریگه‌رى له سه‌رهاوسه‌نگی گشت سیستمه‌كانى ترى كۆمه‌ڵگا ده‌بێت. دیاره سیستمى په‌روه‌رده‌ش وه‌ك یه‌كێك له سیستم و نه‌سه‌قه‌كانى كۆمه‌ڵگا دارای بونیاد و په‌یكه‌رى تایبه‌ت به خۆیه‌تى، یه‌كه‌و به‌شه‌كانى ئه‌و سیستمه‌ش پێویسته به ئه‌رك و وه‌زیفه‌ى خۆیان هه‌ستن، تاوه‌كو هاوسه‌نگی و گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵگه به‌رده‌وام بێت. بوونى هه‌ر كه‌مته‌رخه‌مى و ناته‌واویه‌ك چ له بونیادی و چ له جێبه‌جێكارى یه‌كه‌كانى دواجار كاریگه‌رى نه‌رێنى هه‌م له‌سه‌ر سیتمى په‌روه‌رده‌و هه‌م له‌سه‌ر كۆى گشتى كۆمه‌ڵگاده‌بێت.
بیردۆزى رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تى ” بارسۆنز”
ئه‌م بیردۆزه جه‌خت له سه‌ر دوو چه‌مك ده‌كاته‌وه، ئه‌وانیش” پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تى”…. یه‌كێك له‌دیارترینى ئه‌و تیۆریستانه‌ى كۆمه‌ڵناسی له سه‌ر رۆڵ و ئه‌رك جێگه ده‌ستى دیاربێت، بریتیه له زاناى گه‌وره‌ى ئه‌مریكى كۆمه‌ڵناس تالكۆت بارسونز.
تالكۆت بارسۆنز كێه؟
زانایه‌كی ئه‌مریكیه له ساڵى 1902 له ویلایه‌تى كولۆرادۆى ئه‌مه‌ریكی وله‌شارى سیبرینگ له‌دایك بووه، پارسۆنز له خێزانێكی ئاینى خاوه‌ن رۆشنبیری باڵا، واته له باوكێكی قه‌شه و پرۆفیسۆرێكی پرۆتستانتى مه‌سیحى له كه‌نیسه، په‌روه‌رده بووه. باوكی سه‌رۆكی كۆمه‌ڵێك زانكۆى بچووكی ئاینى بووه. ئه‌و خوێندنی به شێوه‌یه‌كی ئه‌كادیمیانه‌و سه‌رده‌میانه ده‌ست پێكردو له‌زانكۆى ئه‌مێرست خوێندنى زانكۆى ته‌واوكرد، ئه‌و سه‌ره‌تا گرنگی به بوارى بایه‌لۆژی ده‌دا، به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ى له لایه‌ن مامیه‌وه پاڵپشتى دارایی كرا و رێگه‌ى خوێندنى له بوارى ئابووریدا گرت و هات بۆ به‌ریتانیاو له له‌نده‌ن مایه‌وه له سه‌رده‌ستى زانایانى وه‌ك ” هۆبهاوس و گینز بێرگ” وئه‌نسرۆپۆلۆجیستى وه‌ك مالینۆڤسكی وانه‌ى خوێند و سوود مه‌ندبوو له‌زانست و بیرو تێفكرینه‌كانى ئه‌وان، ئیتر ده‌ستى دایه خوێندن له بوارى فه‌لسه‌فه‌و له زانكۆى هێدڵبێرگ دكتۆراى خوێند كه‌بابه‌تى دكتۆراكه‌ى له سه‌رچه‌مكی سه‌رمایه‌دارى له ئه‌ده‌بى ئه‌ڵمانیاى نوێدا بوو.
پاش گه‌رانه‌وه‌ى له به‌ریتانیا بووبه وانه‌بێژ بۆ ماوه‌یه‌ك له زانكۆى ئه‌مهیرست وه‌ك مامۆستاى وانه‌ى ئابوورى دامه‌زرا، پاشان له ساڵی 1927 گواسترایه‌وه بۆ زانكۆى هارڤارد بۆ ماوه‌ى نۆساڵ وه‌ك وانه‌بێژ وانه‌ى وته‌وه، چوار ساڵی یه‌كه‌مى وه‌ك وانه‌بێژى له بوارى ئابوورى و پێنج ساڵی دووه‌مى له وانه‌ی كۆمه‌ڵناسی، تا وه‌ك ئه‌ندامێكى ده‌سته‌ى وانه‌وتنه‌وه دیاریكراو له ژێر سه‌رپه‌رشتى زاناى گه‌وره”سۆرۆگن” . له‌ساڵی 1946، بوو به سه‌رۆكی به‌شی په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانى زانكۆى هارڤارد، مایه‌وه له‌و زانكۆیه تاوه‌كو بوو به سه‌رۆكی ئه‌و زانكۆیه. ئه‌مه به‌ده‌ر له‌وه‌ى وه‌ك مامۆستایه‌كی زائیر وانه‌بێژى تیۆرى كۆمه‌ڵایه‌تى له زانكۆى كامبریدج، هه‌روه‌ها ئه‌ندام دواتر سه‌رۆكی ئه‌كادیمیاى زانستى و هونه‌ری ئه‌مریكی بووه.
ده‌توانین به یه‌كێك له زاناو رێبه‌رانى قوتابخانه‌ى تیۆری بونیادی ئه‌ركه‌كى، كه گرنگی و بایه‌خی به سیستمه‌كان و بونیادی كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگه‌كانى ده‌دا.
تالكۆت بارسونز، نوسین و چاپكراوه‌كانى به ودريى وقووڵيی و ئاڵۆزى ده‌ناسرێنه‌وه، كه ده‌ورو خولى تیۆریاكه‌ى ده‌ده‌ن، كه له‌سه‌ر كارى كۆمه‌ڵایه‌تى دایڕشتوه. دیارترین چاپكراوه‌كانى :
– كارى كۆمه‌ڵایه‌تى Social Action و سیستمى كۆمه‌ڵایه‌تى The social system بونیادی كارى كۆمه‌ڵایه‌تى The structures of social Actionین.
گرنگترین تیۆریاكانى:
– پێی وایه بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تى خۆى له ژماره‌یه‌ك له ئه‌ركی سه‌ره‌كی ده‌دۆزێته‌وه، ئه‌و ئه‌رك و وه‌زیفانه‌ش كارى ته‌واوكارى و پارێزگارى له ته‌رزو جۆرى سیستم و زانینى ئامانج و گونجان و هاتنه‌وه‌ى به‌شه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتر ده‌كات.
– ئاستى خۆبه‌شی زۆر له ژینگه‌كان، ئه‌و بنه‌ما سه‌ره‌كیه ده‌بێت، كه كۆمه‌ڵگه‌كان له‌سه‌رى ده‌وه‌ستن.
– ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی كۆمه‌ڵگه‌كان ئاره‌زووى هاوسه‌نگی و پارێزگارى له وه‌ستان و ئه‌و هاوسه‌نگیه ده‌كه‌ن. هه‌ر ناهاوسه‌نگیه‌ك به‌هۆى كه‌لێن له‌بونیاد، یان كه‌مته‌رخه‌می له ئه‌ركه وه له هه‌رسیستمێكى كۆمه‌ڵگه ڕووبدات، راسته‌وخۆ هه‌ره‌شه‌ده‌بێت له‌و هاوسه‌نگیه.
– نابێت وا ته‌ماشه‌ى هیچ سیستمێك بكرێت، وه‌ك ئه‌وه‌ى نه‌گۆڕو ستاتیكه، به‌ڵكو تواناى په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌ى هه‌یه، ئه‌و پرۆسه بنچینه‌ییانه‌ى كه په‌ره‌سه‌ندن به‌ئه‌نجامده‌گه‌یه‌نن ده‌ره‌نجامی ئه‌و جیاوازیه‌ن له “زیاتربوونى دابه‌شكارى كارو پسپۆرى بونیادی ئه‌ركه‌كى”، هه‌روه‌ها گونجان و هاتنه‌وه “زیاتربوونى ئازادی له‌نێو یه‌كه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و سه‌ربه‌خۆبوونیان له كه‌ره‌سته‌كردنى سنورداردا”، پاشان له پێكه‌وه‌گرێدانى بونیادی نوێ له سیسمتمێكى پێوه‌ری و نۆرمیداو گشتیكردنى به‌ها، ئه‌وه‌ش له پێناو پارێزگارى له ته‌واوكارى له كات و ساتی گه‌شه‌كردنى سیستمه‌كاندا.
ئه‌و (بارسۆنز) وای ده‌بینێ، كه هه‌موو كارێكى كۆمه‌ڵایه‌تى پشت به سێ فاكته‌رى سه‌ره‌كی ده‌به‌ستێت ئه‌وانیش (بكه‌ر، هه‌ڵوێست، ئارِاسته‌كه‌رانى بكه‌ر ڕووه‌و هه‌ڵوێست) كه ئێسته له‌سه‌ر هه‌ریه‌كه‌یان ده‌وه‌ستین:
یه‌كه‌م: بكه‌ر….. رۆڵی بكه‌ر به‌و پێیه‌ى تاكێكی هۆشیاره، كه هه‌ڵده‌ستێ به ئه‌نجامدانی كارێك له رێگه‌ى به‌كارهێنانى خودی خۆی و به‌كاركردنى . ئه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی هۆشیارانه بریاربدات و له‌كۆمه‌ڵێك جموجۆڵ بزاوتندا، یان له ره‌فتارێكی عه‌قڵانیدا به‌رچاوی ده‌خات.
دووه‌م: هه‌ڵوێست: جۆرێك له بارودۆخه تیایدا تاك پێویستده‌كات كه بریاربدات، ئه‌وه‌ش خۆی له كۆمه‌ڵێك رۆڵى ئه‌ركه‌كى دا خۆى نمایش ده‌كات، كه تاك له ژیانی رۆژانه‌یدا به‌كاری ده‌هێنێت. یاخود كۆمه‌ڵێك كه‌س له ناو سیستم و نه‌سه‌قێكی كۆمه‌ڵایه‌تیداكه تیایدان ده‌ینوێنن.
سێیه‌م: ئارِاسته‌كه‌رانى بكه‌ر ڕوه‌و هه‌ڵوێست. بارسۆنز جیاكارى له نێوان دوو ئاراسته‌كه‌ر كردووه، كه له پشت هه‌ڵوێست وه‌رگرتنى تاكه‌وه‌ن بۆ ئه‌نجامدانى كارێك، ئه‌وانیش :
1- ئارِاسته‌كه‌رى پاڵنه‌رى: ئه‌م جۆره له ئاراسته‌كه‌ر بریتى ده‌بێت له‌و لایه‌نانه‌ى، كه بكه‌ر ئاراسته ده‌كه‌ن بۆهه‌ستان به ئه‌نجامدانى كرده‌یه‌ك، یان هه‌ڵسوكه‌وتێك، یان ره‌فتارێك، وه‌ك هه‌ڵوێست نواندنێك به‌رامبه‌ر شتێك، یان بارودۆخێك یان بابه‌تێكى دیاریكراو، ئه‌وه‌ش له پێناو تێركردن و ده‌سته‌به‌ركردنى پێداویستی و خواسته تایبه‌تیه تاكه كه‌سیيه‌كانى، یان گرووپیه‌كانى یان ئه‌وسیستمه‌ى كاری تیاده‌كات. ئه‌م جۆره‌ش بۆ سێ به‌شی بچوكتر له‌خۆى لقی لێده‌بێته‌وه كه بریتین:
– ئارِاسته‌كه‌ره هۆشیاریيه‌كان
– ئاراسته‌كه‌ره هه‌ڵچونیيه‌كان
– ئاراسته‌كه‌ره ریكخه‌رو هه‌ڵسه‌نگاندنیيه‌كان
2- ئارسته‌كه‌ره به‌هاییه‌كان: ئه‌م جۆره له ئاراسته‌كه‌ره‌كان خۆیان له به‌شی مه‌عنه‌ویاتى كلتوورى كۆمه‌ڵگه‌و پاشخانى بیرو پێگه‌یاندنى كۆمه‌ڵایه‌تى تاكه‌وه سه‌رچاوه‌ده‌گرن، كه بریتى ده‌بن له كۆمه‌ڵێك له خوو به‌هاو نۆرم و داب و نه‌ریت و ئه‌و بیرو ئایدیه ئاینى و ئایدیۆلۆژیانه‌ى تاك باوه‌رى پێی هه‌ن و له ژیانى رۆژانه‌یدا له كۆى كرده‌و ره‌فتاره‌كانى به‌شدارى ده‌كه‌ن و ئاراسته‌كه‌رى ده‌بن.
دیارترین چه‌مكه‌كانى بیردۆزى رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تى:
وه‌ك هێنامان گرنگترین دوو چه‌مكێك ئه‌م بیردۆزه له‌سه‌ریان ده‌وه‌ستێت ( پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌ت).
یه‌كه‌م: پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى: بریتیه له‌و دۆخ و شوێنگه‌یه‌ی تاك له بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تى داگیرى ده‌كات، كه كۆمه‌ڵایه‌تیيانه دیاری ده‌كرێت، په‌یوه‌سته به‌و په‌یوه‌ستى و ئیلتزاماتانه‌ى كه له ئه‌ستۆیدایه و له‌به‌رامبه‌ریشا ئه‌رك و ئیمتیازاتى هه‌یه.
دووه‌م: رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تى: له‌گه‌ڵ هه‌ر په‌یوه‌ندیگرتنێك به شوێنگه‌و پێگه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تى، بێگومان پێویستى به جۆرێك له نواندنی ره‌فتاره، ئه‌نجامدانى ئه‌و ره‌فتاره كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ش بریتى ده‌بێت له رۆڵى كۆمه‌ڵایه‌تى. لێره‌وه هه‌موو پێگه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تى، كه تاك داگیرى ده‌كات دارای شێوازێك له ره‌فتاره‌و پێویسته ئه‌و تاكه بینوێنێت به‌وه‌ش ده‌وترێت رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تى.
چه‌مكی رۆڵ Role conception : كرده‌یه‌ك، یان ئه‌ركێكه، یان شوێنگه‌داگیركردنێكه له لایه‌ن كه‌سێك، یان چه‌ند كه‌سێكى ناو كۆمه‌ڵگه‌وه ، واده‌كات كه جۆرى ره‌فتاریان دیاری بكات. كۆمه‌ڵناسی دیار (عه‌لیه‌دین) به‌م شێوه‌یه دیاری ده‌كات: (بریتیيه له‌كۆمه‌ڵێك ئه‌رك و ئیلتیزامات كه پێویسته له‌سه‌ر تاك، بۆ نموونه له سه‌ر دایك له ناوخێزاندا به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵێك ماف و ئازادی بیرو بریاردان، كه ئه‌و ده‌توانێت وه‌ك دایكێك ئه‌نجامیان بدات، ئه‌وه‌ش له ئه‌نجامی ئه‌و ئه‌رك و پێگه‌یه‌ی له سه‌رشانی خستوه و وه‌ك داێكێك و خانمه ژنێكى ئه‌و ماڵه ره‌فتار ده‌نوێنێت، به‌مه‌ش كرده‌ی مێیایه‌تى و مناڵبوون و دایكایه‌تى و په‌روه‌رده‌كردن و سه‌رپه‌رشتیكردن و گه‌وره‌كردنى مناڵه‌كانى ئه‌و ماڵه، كه له‌و خێزانه‌دا درووست ده‌بن له ئه‌ستۆى ده‌گرێت، به‌ده‌ر له‌وه‌ى كه خۆى رۆڵی خوشكى و كچی له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و خێزانه‌ى خۆیشیه‌وه ده‌گێڕێت (علی الدین، 1987: 25).
لێره‌دا به‌كورتى له سه‌ر هه‌ر رۆڵ و ئه‌ركێك به‌م خاڵانه رۆشنكردنه‌وه ده‌ده‌ین:
أ- به‌مه‌بستى ئامانجێك و گه‌یشتن به‌و ئامانجه: واته بكه‌ره‌كانى ناو هه‌ر سیستمێكى كۆمه‌ڵایه‌تى له هه‌وڵى گه‌یشتنن به‌و ئامانجانه‌ى كه سیستمه له‌پێناویدایه، چونكه خۆ ئه‌گه‌ر وانه‌بێت شتێك نابێت به‌ناوى سیستم، گه‌رچی بكه‌ره‌كان ده‌كرێت پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى جیاوازیان له سه‌رشان خستبێت، رۆڵ و ئه‌ركی جیاوازیيان له‌سه‌ر شان نابێت، به‌ڵام ئامانجێكى گشتى هه‌یه و كۆیان ده‌كاته‌وه، پێویسته هه‌موویان بۆ به‌ده‌ستخستن و گه‌یشتن پێی كاری بۆ بكه‌ن. چونكه دواجار ئه‌وه كرده كانن له‌پێناوی ئامانجه راسته‌قینه‌كه‌ن سیستم به‌ره‌و پێش ده‌به‌ن، له رێگه‌ى رێكخستنى پێگه‌كان ودیاریكردنى رۆڵه‌كان له‌ناو هه‌ركۆمه‌ڵێكدا، له‌رێگه‌ى رۆشنى ئه‌و میكانیزمانه‌و رۆشنى ئه‌و ئامانجانه سیتمه‌كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كه ڕوه‌و ئامانجه سه‌ره‌كیه‌كانى خۆى كه‌خۆى وێنه‌ى كێشانون و له پێناویدایه ده‌ڕوات.
ب- گونجان: دیاره هه‌موو نه‌سه‌ق و سیستمێكى به‌شه‌كی له‌ناو سیتمێكى گشته‌كى و گه‌وره‌تر له‌خۆیدایه (بونیادێكى بچووك له‌ناو بونیاده گه‌وره‌كه‌دایه) پێویسته ئه‌و بارودۆخ وژینگه‌یه‌ی هه‌یه‌تى و ده‌یه‌وێت كارى تیابكات و له ژێر كۆنترۆڵیدایه له ئامانج و نه‌خشه گشتیه‌كه لانه‌دات و دواجار ئه‌ویش له‌خواسته مه‌زنه‌كه‌ى كۆمه‌ڵگه مه‌زنه‌كه لانه‌دات، ئه‌وه‌ش به‌مه‌به‌ستى به‌رده‌وامی بوونى و به‌رامبه‌ر نه‌بوونه‌وه‌ى تاكه‌كانى له‌گه‌ڵ سستمه گشتیه‌كه‌ى كۆمه‌ڵگه. وه‌ك چۆن ئه‌و رۆڵ و ئه‌ركه‌ى هه‌ر به‌شێك له نه‌سه‌قه بچووكه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌و رۆڵه‌ى سه‌ره‌وه‌ى خۆى پێچه‌وانه نه‌بێته‌وه هاوسه‌نگی گشتى بپارێزێت و روه‌و ئامانجه گشتیه ئاراسته بكرێن، و له هه‌مانكاتدا به‌رامبه‌رو پێچه‌وانه‌یش نه‌بێته‌وه له‌گه‌ڵ سیستمه بچوكه هاوسێوه‌كانى و ته‌نانه‌ت بچوكتره‌كانیش له‌خۆى. ئه‌مه‌به‌ده‌ر له‌وه‌ى كه گونجان له‌گه‌ڵ ژینگه و دانه‌كانى سرووشت پێویستیه‌كى هه‌میشه‌ییه لاى هه‌رتاكێك و له‌هه‌ر نه‌سه‌قێكدا ده‌بێت ره‌چاوبكرێت.
ج- ته‌واوكارى: مه‌به‌ست لێى ته‌واوكارى ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌یه كه له‌ناو سیستمى كۆمه‌ڵایه‌تیدان، چونكه به پێی ئه‌م تیۆره لێكۆڵینه‌وه له په‌یوه‌ندیه ناوه‌كیه‌كانى ناو هه‌رسیستمێكى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆخۆى كرده‌یه‌كی سۆسیۆلۆجی ره‌سه‌نه،چونكه په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤه‌كان جیاوازه له‌په‌یوه‌ندی نێوان بونه‌وه‌ره‌كانى تر، بۆیه ده‌گونجێت مرۆڤ به ئه‌رك و رۆڵخستنه سه‌ر گیاندارێكى تر له‌گه‌ڵ رۆڵه‌كه‌ى خۆى ته‌واوكاری بكات له‌ناو سیتمه كۆمه‌ڵایه‌تیه گشتیه‌كه‌دا ئامانجى سیستمه‌كه بپێكێت.
د- پاڵپشتى ته‌رزو جۆرى كۆمه‌ڵگه‌و به‌رێوه‌بردنى قه‌یران و شڵه‌ژانه‌كان: ئه‌مه زیاتر جه‌خت له‌سه‌ر خێزان وه‌ك سیستمێكى كۆمه‌ڵایه‌تى له پێگه‌یاندنى كۆمه‌ڵایه‌تیدا ده‌كاته‌وه، كاتێك هه‌ڵده‌ستێت به فێركردن و په‌روه‌رده‌كرنى تاكه‌كان هه‌ر له‌مناڵیه‌وه و تواناى ره‌زامه‌ندی درووستكردن و گونجاندنیان له گه‌ڵ ره‌وشه فیكرى و به‌هاییه تایبه‌ته‌كه‌ى خۆى له‌ناو ئه‌و كلتوورو كۆمه‌ڵگایه‌ى كه تیایدا ده‌ژى. به‌وه‌ش ته‌واوكارى مه‌عریفى بۆ بكه‌ر ده‌سته‌به‌رده‌كات له ڕووى به‌هایی و نۆرمی و بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی سیتمه‌كه‌یه‌وه. هه‌روه‌ها خێزان فێركارو راهێنه‌رى تاكه‌كانه له‌سه‌ر چۆنیه‌تى ده‌ربرینى شڵه‌ژانه‌كان و چۆنیه‌تى ئیداره‌كردنى ئه‌و شڵه‌ژان و ته‌نانه‌ت قه‌یرانانه‌ى ڕووبه‌ڕووى ده‌بێـته‌وه، له‌كاتى گواستنه‌وه‌ى له پێگه‌یه‌كه‌وه بۆ پێگه‌یه‌كی ترو پێبه‌خشینى رۆڵێك و گواستنه‌وه‌ى له‌رۆڵێكه‌وه بۆ رۆڵێكی ترو لێسه‌ندنه‌وه‌ى پێگه‌یه‌ك و رۆڵێك و ئیداره‌كردنى ئه‌و شڵه‌ژانانه‌ى له‌وه تووشی ده‌بن و چۆنیه‌تى به‌خشینى وره‌و توانا و كاراكردنه‌وه‌و راهێنانى له سه‌ر شتى نوێتر و بارودۆخی نوێتر. هه‌موو ئه‌مانه‌ش له پێناو ئه‌وه‌ى سازان و گونجان و هاتنه‌وه‌ى ئه‌رك و رۆڵه پێگه‌كه‌ى له گه‌ڵ نه‌سه‌قه گشتیه‌كه بێت و ناهاوسه‌نگی درووست نه‌كات.
*تیبینى ئه‌مه به‌شێكه له‌و كتێبه‌ى نوسیومه سه‌باره‌ت به (بنه‌ماكانى په‌روه‌رده و په‌روه‌رده‌ى كورده‌وارى) هێشتا چاپنه‌كراوه.
