دیالێکتێن زمانێ کوردی و نڤسینا ب دیالێكتا زازاکی (کردی- دملی- کرمانجی)

ئامادەكردنی: سەعید ڤەڕۆژ

پیتگوێزی و ڕێكخستنی: هێمن عومەر

١.     زمان و دیالێكت

بێگومان پرسا زمان و دیالێكتان، بابەتەکە گەلەک گرینگ و کەڤنارەیا خەباتا زمانزانستییە. گاڤا کو مژار زمان بە، ئاوایێن جودایێ زمان ژی کو وەک دیالێكت یان ژی لەهجە تێنە بناڤکرن و دەرتێ پێشیا مە. ھەتا ئیرۆ ل سەر ڤێ بابەتێ گەلەک گەنگەشە چێبوونە، د دەرھەقێ ڤێ مژارێ دا پێناسەیێن جھێ جھێ ھاتنە کرن، لێ بەلێ ڕوونكرن و پێناسەیەکە ماقول کو ھەر کەس ل سەر ھەمفکر بە چێنەبوویە.

پەیدابوونا جھێتی و گوھەرینا زمان، تایبەتییەكە دیرۆکی و ئەساسییێ زمانە. ژ رۆژا کو زمان پەیدا بوونە و ھەتا ئیرۆ، ھەر جورە تێکەلییا ناڤبەرا کۆمێن مرۆڤان، بوونە سەبەبێ گوھەرینا زمان. پەیدابوونا زار، کۆم و کۆمکێن کولتورییێن جیاواز. تێکەلییا کۆمەیێن مرۆڤان؛ تێکەلییا تاریخی، ئابووری، پێکھاتنا بوویەرێن خوەزایی و کۆمەلی، بوونە سەبەبێ دانوستاندن و گوھەرینا زمان و کولتورێن جییاواز ژی. ژ بەر کو زمان د ناڤ دەمێ دا دگوھەرە. وەکی کو زمانزانێ ناڤدار (فەردیناند دیسۆسێر) ژی دبێژە: “د ناڤا دەمێ دا گوھەرینا زمان، بوویە سەبەبێ پەیدابوونا دیالێكتێن جھێ”(1)  ل گۆری ئاستا تێکلییا کۆم و کۆمکێن مرۆڤان؛ وەکی تێکلییا وانا ب ھەڤرا ژینێ، دینی، تجاری، سییاسی و کولتوری، دانوستاندنێن وانێن زمانی ژی چێبوونە. د داوییا ڤان تێکلییان دا زمانەک، ھەم ل گۆر جی-ھەرێمان و ھەم ژی ل گۆر رەوشا وەلاتێن جودا د ناڤا خوەدا دگوھەرە؛ بەرییا ھەر تشتی ژی بلێڤکرنا ھن پەیڤ و شێوەیێن وان دگوھەرە. جارنا ئەڤ گوھەرین ئەوقاس زێدە دبە، کو ئاخافتڤانێن عەینی زمانی پر ب زەحمەتی ھەڤدو تێدگیژن یان ژی تێناگیژن. ل گۆر جی و وارێن جودا، ب ڤێ ئاوایی گوھەرینا زمانەکی، ب پەیڤا دیالێكت (لەهجە، زاراڤا) تێتە بناڤکرن. لێ بەلێ تاریفەکە ستانداردێ دیالێكتێ نینە.

زمانزانێ ئالمانی لودویگ پاول(2) ژی دبێژە، “د ناڤبەرا ‘زمان و “دیالێكت” دا ھیچ سنۆرەکە قەتعی و ‘خوەزایی نینە. ئەم دکارن دو شێوەیێن جودایێن زمانەکی، ژ ئالییێ کولتوری ڤە وەک دیالێكتەک و ژ ئالیێن دن ڤە ژی وەک دوو زمانێن جودا تارف بکن. بۆ نموونە “زمان و دیالێكت”، ل گۆر ناساندن و خوسووسیەتێن وان، مومكینە کو ھەتانی رادەیەک کەیفی بە ژی.”(3)  جۆن لوینس(4) ژی دبێژە: “د ناڤبەرا دیالێكتێن زمانەکی دا یان ژی د ناڤبەرا دیالێكتێن زمانێن جیران دا دیارکرنا سینۆرەکە موتلەق مومکین نینە.”(5) ھن زمانزان ژی دیالێكت، وەک “شێوەیەکە ئاخافتنا” زمان تەعریف دکن. ب کورتایی ئەم دکارن ببێژن کو ل سەر پێناسە و چارچۆڤەیا “دیالێكت”ێ، فکرەک سابیت و سنۆرەکە موتلەق نینە.

٢.     د دەرھەقێ زمان و دیالێكتێن کوردی دا، چ هاتنە گۆتن؟

چاوا کو ل ژۆرێ ژی ھاتە گۆتن، وەکی ھەموو زمان و دیالێكتان، بێگومان ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی ژی فکرێن جودا ھەنە. ئەم دخوازم ل ڤێ دەرێ ھنەک بەحسا تەسنیفکرنا دیالێكتێن کوردی بکن و د دەربارێ ڤێ یەکێ دا چ ھاتییە گۆتن، بینن بیرا وە. ژ بۆ ڤێ یەکێ، ب گرانی ئەمێ ژ نڤیساندنا شەرەفنامەیێ ڤر دا، بەحسا نێرینا ھن نڤیسکار و کوردۆلۆگێن کو ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی خەبتینە بکن. ھەتا ئیرۆ ل سەر ھەموو دیالێكت و شێوەیێن کوردی خەباتەکا ب سەروبەر و تێرھاتی بدەست مە نەکەتییە یان ژی خەباتێن وسا زاف کێم چێبوونە. بەلکی خەباتێن ئەکادەمیک ئێن کو ژ ئیرۆ شووندا بێنە کرن، ببن سەبەبێ نیشاندان و ڤەکرنا رێچەکە نوو. لێ بەلێ گەرەک ئەم ڤێ ژی دیار بکن، کو خەباتا مەیا ئیرۆیین ژ تونەبوونێ دەست پێ نەکرییە. ھەتا ئیرۆ ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی گەلەک تشت ھاتنە گۆتن و نڤیساندن. ئەز دخوازم ب کورتایی ھنەک بەحسا وان گۆتنان، چاڤکانی و خەباتان بکم.

ئەگەر ئەم ب ئاوایەکی کرۆنۆلۆژیک بەحسا ڤان بەرھەم و گۆتنان بکن، ل پێشییا ھەموویان شەرەفنامە تێ. د شەرەفنامەیا شەرەفخان بەگی دا، چار دیالێكتێن زمانێ کوردی ھاتنە ژمارتن: ١-کورمانچ، ٢- لۆر، ٣- کەلھور، ٤- گۆران(6).

ل پەی شەرەفنامەیێ، سیاحەتنامەیا ئەولیا چەلەبی تێت. دەما ئەم ل سیاحەتنامەیا ئەولیا چەلەبی دنێرن، ئەم دکارن بێژن کو د دەربارێ کوردۆلۆژییێ دا ئاگادارییێن گرینگ تێدا ھەنە، لێ بەلێ ل ڤێ دەرێ ب پرانی ئەمێ ژ ئالییێ زمان ڤە لێ بنێرن. “د سالا ١٦٥٥ان دا سەییاح ئەولیا چەلەبی و مەلەک ئەحمەد پاشا، ب موناسەبەتا سەفەرەک بەر ب (وان)ێ ڤە، رێ دکەڤن و گەلەک جیێن کوردستانێ دگەرن. چەلەبی د دەرھەقێ ڤێ سەفەر و گەرا خوەدا پرتوكەک دنڤسینە و ناڤێ پرتوكا خوە ژی دکە سیاحەتنامە. د سیاحەتنامەیێ دا، شانزدە (١٦) دیالێكتێن کوردی تێنە ژمارتن و ناڤێ وان ژی وسا تێتە رێزکرن: مەحموودی، ئاڤنکی، زازایی، لۆلۆیی، جیلۆیی (ھەکاری)، شیرڤانی، جزرەوی، پسانی، سنجاری، ھەریری، ئەردەلانی، سۆرانی، خالتی، چەکڤانی، ئیمادی، رۆژکی.”(7)  وسا خویا دکە کو چەلەبی ناڤێ عەشیران، مەنتیقا، شێوە و دیالێكتان تەڤلیھەڤ کرییە. ئەگەر ئەم ڤانا وەک دیالێكت تەسنیف بکن تەنێ لۆرانی، سۆرانی، ئەردەلانی و زازاکی دمینن. ئەو پەیڤێن دن ژی، ئەم دکارن پرانییا وان وەک ناڤێ عەشیر و شێوەیێن کورمانجی قەبوول بکن.

خەباتا پەدەگۆگێ ئەرمەن ھاچاتور ئابۆڤیان(8) (١٨٠٩-١٨٤٨) تەئسیرەک گران ل سەر ئیرانۆلۆگێن روسی کرییە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئابۆڤیان وەک باڤێ کوردۆلۆژییا روسیایێ تێتە قەبولکرن. ئابۆڤیان ژی دیالێكتێن زمانێ کوردی ب ناڤێ کورمانجی و زازاکی وەک دوو شاخان پارڤە دکە.

پشتی ئابۆڤیان، پیتەر لێرخ(9) (١٨٢٨-٢٨٨٤) یەک ژ ھیمدار و سازکەرێن کوردۆلۆژییا سۆڤیەتێ تێتە قەبولکرن. ل گۆر بەلگەیێن ئیرۆ، “مەتنێن پێشینێ زازاکی، وی ب خوە، ل گۆر دەڤۆک و گۆتنا کوردێن کو د شەرێ روسیا-عوسمانییان دا ئەسیر کەتبوون، دایە بەرھەڤ کرنە. سالا ١٨٥٧-٥٨ێ، ئەڤ نڤیس و مەتنێن بەرھەڤکری د سانت پترسبورگ دا ھاتنە چاپکرن و بەلاڤکرن. فەرھەنگا پێشینا زازاکی-روسی ژی، سالا ١٨٥٨ێ ھاتیە چاپکرن. ھەمان دەمی ئالبەرت ڤۆن لۆك ژی، ھن مەتنێن فۆلکلۆرا کوردی ب دیالێكتا کورمانجی و زازاکی بەرھەڤ کرنە و سالا ١٩٠٣ ل بەرلینێ دانە چاپکرن و بەلاڤکرن) (10)”.

مێجەر سۆن(11) ژی د دەرھەقێ زمانێ کوردی و فەرقێن ناڤبەرا دیالێكتێن وی دا دبێژە: “ژ غەینێ لەهجەیا موکری و شاخێن وێ، د کوردستانێ دا لەهجە و شێوەیێن دن ژی ھەنە و ھەموو ژی خوە وەک کوردێن خاس قەبوول دکن. ژ ڤان لەهجەیان یەکا ھەری گرنگ ژی زازاکییە. زازا د ناڤ کوردان دا گروپەکە گەورەیە و ل دەرودۆرا دێرسیم، ئەزرگان و ھن جییێن ئەنەدۆلیایێ دا دژین. پرانییا وان د ھەرێمێن چیاییدا دژین، پر توند و دژوارن. ب لەهجەیەکە ئارییا ساف قسە دکن. لەهجەیا وان ھەم ژ لەهجەیا موکری و ھەم ژ لەهجەیێن دنێن کوردی جودایە. وسا تێ فێمکرن کو لەهجەیا وان، لەهجەیەکە خوەسەرە و د پر کەڤنارە دا ژ فارسییا کەڤنارە ڤەقەتیایە. وەکی زمانێن ئاری، دڤێ ل سەر ڤێ لەهجەیێ ژی خەبات بێتە کرن. لەهجەیا زازاکی؛ ژ فارسی بێتر نێزیکێ زمانێ کوردییە.” (12)

س. ج. راولسۆن(13)، د بەندا “کوردستان”ـا ئینسکلۆپیدیا بریتانیێ دا، دەرھەقێ زمانێ کوردی وەھا دبێژە: “ئیرۆ زمانێ ئەساسییێ کوردان کورمانجییە، زازاکی و گۆرانی ژی دیالێكتێن جودا نە.(14).”

محەمەدئەمین زەکی بەگ ژی، ژ مادسۆن گرانت(15) نەقل دکە و دبێژە: “ژ سەدسالا 3 یا بەری زایین و ڤر دا ژ زمانێ کوردی سێ دیالێكت پەیدا بوونە: دیالێكتا کورمانجی، بابانی و زازاکی (دنبلی).(16)”  و ھەر وەھا (زیا گۆکئالپ)ێ کو ب ئەسلێ خوە ژ قەزا چێرموگا دیاربەکرێیە، دیالێكتێن زمانێ کوردی ب ڤێ ئاوایێ پۆلین کرنە: ١- کورمانجی، ٢- زازاکی، ٣- سۆرانی، ٤- گۆرانی و ٥- لووڕی(17).

سەرنووسەرێ کۆڤارا کوردستان (محەمەد میهری) ژی دبێژە: “د رەسەنییا خوە دا زمانێ کوردی دوو قسمە: کوردی و گۆرانی. گۆرانی ژی د ناڤا خوە دا دبە دوو شاخ: ھەورامانی و زازا(18).”

رۆگەر لەسكۆتێ(19) و جەلادەت عالی بەدرخانێ کو “گرامەرا کوردمانجی” ئامادە کرنە، د دەربارەیێ دیالێكت و شێوەیێن زمانێ کوردی دا دبێژن: “١- کورمانجی، ٢- سۆرانی، ٣- دوملی (زازاکی)، ٤-گۆرانی ( و گەلەک شێوەیێن وانێن ھەرێمی)(20)”  ھەنە.

کەمال بادلی دبێژە چار برێن زمانێ کوردی ھەنە: “١- کورمانجی (کوردمانج، کورماج، کرمانج، کرماچ)، ٢- لووری (لور، لۆر، لەر)، ٣- گۆرانی (ھەورەمانی، ئەورەمانی، زازا-دملی)، ٤-کەلھوری یان ژی سۆرانی”(21).

پرۆفیسۆر مارف خەزنەدار، تەسنیفکرنا مامۆستا تۆفیق وەھبی ئەساس قەبوول دکە و دیالێكتێن زمانێ کوردی وسا تەسنیف دکە: “١-کورمانجی (أ-کورمانجییا سەروو، ب-کورمانجییا خواروو-سۆرانی)، ٢-گۆرانی/ ھەورامانی/ زازایی، ٣- لۆری (بەختیاری، فەیلی، کەلھوری، لەکی ژی وەک دەڤۆکێن ڤێ دیالێكتێ قەبوول دکە)(22).”

زمانزان (قەناتێ کوردۆ) د پرتوكا خوەیا گرامەرا زوانێ کوردی (کورمانجی و سۆرانی) دا، زمانێ کوردی ل سەر چار دیالێكتان پارڤە دکە: ١- کورمانجی، ٢- زازا، ٣- لووری و ٤- گۆرانی(23).

جگەرخوین ژی د گەلەک نڤیس و ھەلبەستێن خوە دا زازاکی وەک دیالێكتەک کوردی قەبوول دکە و د پرتوکا خوەیا ئاوا و دەستوورا زمانێ کوردی (١٩٦١) دا ژی ھەمان نێرینێ تەکرار دکە.

(ئا. بالی) ژی د پرتوكا خوەیا ب ناڤێ رێزمانا کوردی دا، سێ دیالێكتێن زمانێ کوردی دژمێرە: “١- کورمانجی، ٢- سۆرانی، ٣- زازاکی(24).”

ژ ڤان ئاگادارییان ژی دیار دبە کو ئەم کوردییا کەڤنارە وەک مالباتەک قەبوول بکن کورمانجی، سۆرانی، لووری، ھەورامی/ گۆرانی و زازاکی ژی دکەڤن ناڤا ڤێ مالباتێ. مرۆڤ دکارە ببێژە کو د ناڤ ڤان دیالێكتان دا ژی بتایبەت ھەورامی، گۆرانی و زازاکی ھین بێتر نێزیکێ ھەڤدونن.

ژ ڤان ئاگادارییان دیار دبە کو زمانێ کوردی ژی د ناڤا خوەدا ل سەر گەلەک دیالێكتان پارڤە دبە. ھەلبەت ب ئاوایەکی موتلەق دیارکرنا دیرۆکا ژھەڤبوونا زمانەک و دیالێكتێن وی نە ھێسانە، لێ بەلێ ئەم دکارن ببێژن کو ئەڤ زمان ھەموو د ناڤ ھەڤ دا وەک پارچەیەک ئازبەتا زمانێن کوردی تێنە قەبوولکرن. زمان و شێوەیێن وییێن گوھەری ئان ژی دیالێكتێن وی، بەرھەمێن دیرۆکی و کولتورییێن کۆمەلی (جڤاکی) نە. ژ ئالییێ دیرۆکی و کۆمەلناسی ڤە ژی، کۆک و ریچکێ ئەتنیکییێ ئاخافتڤانێن کۆما زمانێ کوردی و دیالێكتێن وی دگیژن ھەڤ و یەکە. ئەوێن کو چەند دیالێكتێن زمانێ کوردی و ھن خسوسیەتێن وی بزانن، ئەو دێ ببینن کو فەرقا ناڤبەرا دیالێكتێن کوردی، ژ فەرقا ناڤبەرا دیالێكتێن زمانێن دن کێمتر نەبە، زێدەتر نینە.

٣. پەیڤا زازا و زازاکی، دمل و دملکی، کرد و کردکی، کرمانج و کرمانجکی د کیژان مانایێ دا ھاتنە بکارئانین

دەما کو ئەم بالا خوە ددن بەلگە و نڤیسارێن دیرۆکی، ژ بۆ زازاکی/ دملی/ کردی/ کرمانجکی و ئاخافتڤانێن وێ، ھەم د ناڤا خوە دا و ھەم ژ تەرافێ گەلێن بیانییان ڤە پەیڤ و گۆتنێن جودا جودا ھاتنە گۆتن و نڤیساندن.

ئیرۆ ئاخافتڤانێن زازاکی، جی ب جی خوە ب ناڤێ “زازا”، “دملی”، “کرد” و “کرمانج” ددن ناساندن؛ زمان و دیالێكتا خوە ژی ب ناڤێ “زازاکی”، “کردکی”، “دملی” یان ژی “کرمانجکی” ددن ناساندن.  دەربارەیێ ڤێ (زیا گۆکئالپ) دبێژە: “قەومێن کوردان ناڤێن جودا جودا ل خوە و ل ھەڤوودو کرنە. میسال؛ ئەوێن کو کورمانجی دپەیڤن ژ خوە را نابێژن “کورد”، دبێژن ئەم “کورمانج”ن و ژ “زازایان” را دبێژن “دونبولی”. ئەوێن کو ب زازاکی دپەیڤن ژ خوە را دبێژن “کرد” و ژ کورمانجان را دبێژن “کرداسی”. ترک ژی، ژ “کورمانجان” را دبێژن “کورد” و ژ “دونبولی”یان را ژی دبێژن “زازا”. بیزاتھی ئاخافتڤانێن زازاکی و کورمانجی ب خوە، پەیڤا “زازا” بکارناینن(25).

دەما ئەم بالا خوە بدن نڤیسێن دەستپێکی یێن “زازاکی”، ئەڤ تەسبیتا (زیا گۆکئالپ) راست دبە. ھەم د خەباتا (پیتەر لێرخ) و ھەم ژی مەولوودا مەلا ئەحمەدێ خاسی دا ژ بۆ خوە ناساندنێ پەیڤا “کرد” ھاتییە بکارئانین. مامۆستا خاسی د داوییا مەولوودا خوە دا وسا دبێژە: “تەمام ب ڤراشتشێ مەولوودێ کردی ب یاردمێ خالقی و بەرەکەتە پێغەمبەرێ ما(26).”

قسمەکی دێرسمی یێن کو ب دیالێكتا دملی دپەیڤن ژ خوە را دبێژن “کرمانج”، ب گشتی ژ کورمانجان را ژی دبێژن “کرداس” و ژ دیالێكتا وان را ژی دبێژن “کرداسی” یان ژی “کرداسکی”(27)

(نووری دێرسمی)، زازاکییا دێرسمێ وەک زمانێ خاسێ کوردان قەبوول دکە و دبێژە: “زمانێ زازاکییێ کو دێرسمی دپەیڤن، بێگومان زمانێ باڤکالێ وانێن ماد و ئارییانە(28).”

کەمال بادلی دبێژە: “زازایێن تورکیەیێ، خوە وەک کوردێن ئەسل قەبوول دکن و ژ خوە را دبێژن کرد و ژ کوردێن دن را یانی ژ کورمانجا را -د مانا پچووک دیتنێ دا- دبێژن کرداسی(29).”

پرۆفیسۆر (مەهردار ئیزەدی) ژی د دەرھەقێ ڤێ بابەتێ دە گۆتنا (باسیل نیکتین) نەقل دکە و دبێژە: “ژ بەر کو ئاخافتڤانێن دملی تیپا /ز/ پڕ زێدە بکارتینن، کورمانجان ژ وان را گۆتییە “زازا”.(30)

ڤلادیمێر مینۆرسکی، پەیڤا “دملی “ و “دەیلەمی” پەڤ گرێددە و دبێژە ل گۆر گۆتنا ئاندرەاس د ناڤبەرا “زازا و دەیلەمییێن بەرێ دا مرۆڤاتی ھەیە.”(31) دڤێ ئەم ژ بیر نەکن کو د نڤیسار و کتێبێن جودا دا، گەلەک فۆرمێن جودا جودایێن نڤیساندنا پەیڤا “دملی” ھەنە: “دملی”، “دومبلی” “دالامی”، “دەیلەمی”، “دنبلی” و “دملی”. د گەلەک جییان دە ژی فۆرمێن پەیڤا “دملی”، وەک ناڤێ عەشیرەک دەرباس دبە. مەسەلا د شەرەفنامەیێ دە “دنبلی”، وەک ناڤێ عەشیرەکا ئێزدییا دەروودۆرا موسل و شامێ دەرباس دبە(32).  ئیرۆ ژی د ھن ھەرێمان دا ب ناڤێ “دومبلی”، “دمبلی” و “دوملی” عەشیر ھەنە.

رۆبەرت ئۆلسۆن ژی پەیڤا “زازا”، “دەیلەم” و “گۆران” وەک پەیڤێن ب ھەڤرا تێکلدار قەبول دکە و دبێژە: زازا ژ زمانێ خوە را دبێژن دملی و ئەڤ ژی ئیحتمالا تێکلییا وان و دەیلەمییێن باكوورێ ئیرانێ دھێنە بیرا مرۆڤ. لەهجەیا کوردییا زازاکی، ژ کورمانجییێ -کو پرانییا عەشیرەتێن کوردستانا باکوور پێ دپەیڤن- زێدەتر نێزیکێ لەهجەیا گۆرانییە(33).”

پەیڤا “زازا” و “دملی”، د ھن چاڤکانییان دا ژی ل شوونا جی و عەشیران دا ھاتنە نڤیساندن. ھن نڤیسکار و چاڤکانیێن دن ژی پەیڤا “زازا”، ب پەیڤا “زەڤەزان (زۆزان)”، “زەڤەزانییە”، “زاڤزان”، “زەوەزان”، “زەوزان”، “زۆزانییە” و “زووزان” ڤە گرێ ددن(34).

وەختا کو مەسەلەیا “زازا” یان ژی “زازاکی”، “کورد” یان ژی “کورمانجی” تێ رۆژەڤێ، مرۆڤ بەحسا ھن نڤیسکارێن ئیدۆلۆژییا فەرمییا تورکان نەکە، بەلکی مانیپولاسیۆنێن ئیرۆیین ژی راست نەین تێگەھیشتن. دەرھەقێ ڤێ مژارێ (نەزمی سەڤگەن) دبێژە: “زازاکی زمانەکی تەڤلیھەڤە و ب ئەسلێ خوە ژی، ژ ترکی پەیدا بوویە.”

پەیدابوونا پەیڤا “زازا” ژی، ب ترکێن ئۆغوز ڤە گرێددە و دبێژە: “زا”، ناڤێ لاوەکی ئۆغوزخان بوو. قەومێن دەستپێكێ ژ بۆ کو گۆتنا پەیڤێن یەک ھەجە ب شداندی تەلەففوز دکرن، ناڤێ “زا”یێ لاوێ ئۆغوزخان ژی ب ئاوایێ “زا-زا/زازا” ھاتییە گۆتن(35)”.  (ھایری باشبوگ) ژی ل سەر ڤێ مەسەلێ، گۆتنێن نێزیکێ سەڤگەن تیکرار دکە و دبێژە: “ھن مرۆڤ ژ قەستیکا ڤە، ب نییەتەکە خەراب و پێشینھکوم “زازا”یان د ناڤ مەفھوما “کورد”ان دا موتەعالا دکن. لێ بەلێ ئەڤ حکوم، ل ھەمبەرێ ریئالیتەیا تاریخی تام تەزاتێک تەشکیل دکە… کورمانجی ژی و زازاکی ژی دوو لەهجەیێن جودایێن ترکی نە. ل گۆر فکرا مە ناڤێ “زازا/ زا-زا”، ب گوھەرینا ناڤێ “سو/ ئاو”(سو-سو) پەیدا بوویە(36).”

مرۆڤ دکارە نموونەیێن وها ھینا درێژ و زێدە بکە، لێ ئەز دبێژم قەی ژ بۆ زەلالکرن و ئاشکەراکرنا ڤی بەشێ خەباتا مە، ئاگادارییێن ل ژۆرێ، تێکلییا دیرۆکی و مانایا بکارئانینا ڤان پەیڤان ب زەلالی دیار دکە.

ل ژۆرێ چاوا کو گەلەک لێکۆلینەران ژی گۆتییە، ئەم دکارن ببێژن کو زمانێ کوردی ژی وەکی ھەموو زمانێن دنیایێ د ناڤ خوە دا دیالێكت ب دیالێكت ژ ھەڤ جودا دبە. دڤێ ھەبوونا دیالێكتێن جودا نە وەک تشتەک نێگەتیف، وەک خەزینەیەکە دەولەمەندا زمان بێتن دیتن. ھەبوونا دیالێكتێن جودا “تەنێ خسوسییەتێک زمانێ کوردی نییە؛ د دنیایێ دا نەتەوەیێن کو زمانێ وان ھەری سەڕاست و دەولەمەندە، دەورە ب دەورە ئەدەبیاتەک وانێ سەد سالان ھەیە، ھین ژی لەهجەیێ وان ھەنە، زندینە و وەک وەختێن بەرێ تێنە ئاخافتن(37).”  فەرق و نێزیکایییا زمان و دیالێكتێن دن و ب تایبەت ژییێ زمانێن کۆما ئاری چقاس بە، یێ زمانێ کوردی و دیالێكتێن وی ژی کێم-زێدە ئەوقاسە. نێزیکایییا ناڤبەرا دیالێكتێن کوردی ژ فەرقا ناڤبەرا وان گەلەک زێدەترە. ژ ئالیێ دیرۆکی و کولتوری ڤە ژی، کۆک و رووچکێ ئەتنیکییێ ئاخافتڤانێن ڤی زمانی و دیالێكتێن وی دچە سەر ھەڤ و یەکە.

٤. جی و وارێن کو ئاخافتڤانێن زازاکی تێدە بەلاڤ بوونە

ئیرۆ د بارەیێ هەژمارێن ئاخافتڤانێن زازاکی دا فکرێن جودا جودا ھەنە. ل گۆر گۆتنا ھن لێکۆلینەر و نڤیسکاران ب نێزیکێ ٢.٥-٣ میلیۆن ئاخافتڤانێن زازاکی ھەنە و ھن ژی هەژمارەكە ھین زێدەتر دبێژن. لێکۆلینەر و نڤیسکار ئۆسمان ئایدن ژی دبێژە: “ل گۆر سەرژمێرییا سالا ٢٠٠١ێ، ژ %٦.٥٤ێ نفووسا کوردستانا باکوور، ب لەهجەیا دملی (زازاکی) دپەیڤن(38).”  دیارە کو دەرھەقێ ڤێ بابەتێ فکرێن جودا ھەنە. بێگومان ھەتا کو ب تایبەتی د گوند و باژارێن کوردان دا و ب گشتی ژی د ھن باژار و مەترۆپۆلێن تورکیێ دا، ب رێبازەکە راست و ئاشکەرا نفووسا ئاخافتڤانێن زمان و دیالێكتێن کوردی نەیە تەسپیتکرن، نەخشەیا دیالێكتێن کوردی چێنەبە، دیارکرنا نیسبەتا ئاخافتڤانێن زازاکی گەلەک زەحمەتە. چمکی گەلەک عەشیر و جیێن کو ب نفووسا خوە گشک زازا تێنە قەبوولکرن، وان دەران ساف نە زازا نە، میقدارەک گرینگێ نفووسا کورمانجان ژی ل وێ دەرێ ھەیە.

دەما کو ئەم بالا خوە ددن جیێن بەلاڤبوونا نفووسا عەشیرەتان و زمانێ وانێ ئاخافتنێ، ئەڤ یەک ھین ب زەلالی دیار دبە. “د کوردستانێ دا گەلەک عەشیر ھەنە ل ھەرێمەک ب دملی (زازاکی)، ل ھەرێمەکا دن ب کورمانجی، ل ھەرێمەکا دن ژی ب سۆرانی و ھەورەمانی دپەیڤن. مەسەلا: عەشیرا حەیدەران، ل ھەرێما دێرسمێ ب زازاکی، ل وانێ کورمانجی و ل باشوورێ کوردستانێ ژی سۆرانی دپەیڤن؛ عەشیرا لۆلان، ل ھەرێما دێرسیمێ زازاکی، ل وانێ و ھەکاری ژی کورمانجی دپەیڤن؛ عەشیرا دەمەنان ل دێرسمێ ب زازاکی، ل ھەرێما سێواس، وان و ھەکارییێ ژی کورمانجی دپەیڤن؛ عەشیرا شادییان ل دێرسیم، چەولیک، موش و قەرەقۆچانا خارپێتێ کورمانجی و ل قەزا مادەنێ ژی زازاکی دپەیڤن؛ عەشیرا ئیزۆلی ل بینگۆل، دێرسم، ئەلازیز، مەلاتییێ و سوێرەکێ ب کورمانجی و قەزا پوتورگەیا مالاتییێ ژی زازاکی دپەیڤن؛ عەشیرا خۆرمەکان، ل چەولیکێ ھن گوندێن وان ب زازاکی و ھنێن دن ژی ب کورمانجی دپەیڤن…(39)…”  یانی ئەم دبینن کو جیێن ئاخافتڤانێن دیالێكتێن کوردی نە یەکپارەیە.

محەمەد میهری ل سەر سەحا ئیرۆیینا بەلاڤبوونا زازایان وەھا دبێژە: “زازا؛ بنەجییێن قسمەک ویلایەتێن وەک ئەرزەرۆم، خارپێت، دیاربەکر، بەدلیس و ئازەربایجانێ نە(40).”  ئەو ویلایەت و قەزایێن کو ب تەمامی یان ژی قسمەکی وان ب زازاکی دپەیڤن ئەڤن: پرانییا نفووسا ناڤا باژارێ چەولیک و قەزایێن وێ؛ ل ئالیێ باكوور پرانییا نفووسا دێرسیمێ؛ قسمەکە موھیمێ ناڤا سووکا دیاربەکر و پرانییا قەزایێن وییێن وەکی پیران، ھێنە، گێل، چێرمووک، چنگووش، قسمێکە لجێ و قولپ و ھن گوندێن ئەرغەنی؛ قسمەکە ھندکێ ناڤا سووکا خارپێت و قسمەکێ گرینگێ قەزایێن وییێن وەکی پالە، مادەن، خولێمان و ١٥-٢٠ گوندێن ھەرێما قەرەبەگان؛ د ناڤا سووکا ئەرزنگانێ دا قسمەکە ھندک و د ھەرێما قەرەدەرەیا ناڤبەرا تەکمان و پوولوومورێ دا نێزیکێ ٣٠ گوند؛ ل سەمسوورێ تەنێ قەزا گەرگەر (ئالدووش) و ل ئورفایێ ژی پرانییا قەزا سۆرەگێ؛ ل مووشێ قسمەکە ھندکێ قەزا ڤارتۆ و ل بەدلیسێ ژی نێزیکێ ١٥ گوندێن مۆدکان ب زازاکی دپەیڤن. ھەروەھا ل ھن قەزایێن باژارێن وەکی سێرت، ئەرزەرۆم، سێواس و …هتد ژی کۆلۆنییێن ئاخافتڤانێن زازاکی ھەنە. ئەم دکارن ببێژن کو ژ دەرڤایێ جیێن ل ژۆرێ ھاتنە ھەژمارتن، ل دیاسپۆرا و مەترۆپۆلێن تورکیێ ژی نفووسەکا گرینگا ئاخافتڤانێن زازاکی ھەنە.

٥. نڤیسینا ب دیالێكتا زازاکی و بەرهەمێن وێ یێن ئەدەبی

وەختا کو بابەت دیالێكتێن زمانێن کوردی و ب تایبەت ژی زازاکی بە، گەرەک ئەم ھنەک ژی بەحسا نڤسین و دۆکیۆمێنتێن زازاکی ژی بکن. چونکو نیشانەک دەولەمەندییا زمان ژی، نڤیس و حەجمێ نڤیساندنا زمانە. ژ ئالییێ نڤیساندنێ ڤە دیالێكتا زازاکی لاوازە، قاسێ کورمانجی و سۆرانی پێشڤە نەچوویە. ئیرۆ د بەر دەستێ مە دا بەرھەمێن کو شکلێ کەڤنارەیێ زازاکی و تەکامولا وێیا دیرۆکی دیار بکە نینن. دگەل ڤێ یەکێ، نڤیس و دۆكیومێنتێن زازاکییێن کو ل بەر دەستێ مە ھەنە، نە پڕ کێمن. ھەکە ئەم نڤیسێن ھەورامانی و گۆرانی ل سەر خانەیێ زازاکی نەحەسبینن و ژ ئیرۆ شوون دا ژی دۆكیومێنتێن نوویێن زازاکی ژ جیێن تاری دەرنەکەڤن رۆناھییێ، دۆكیومێنتێن کو د ناڤبەرا سالێن ١٨٥٦-1858 ان دا ژ ئالیێ (پیتەر لێرخ) ڤە ھاتنە بەرھەڤکرن و چاپکرن، وەک نڤیس و دیکۆمەنتێن پێشینێن زازاکی تێنە قەبوولکرن. ب ئاوایێ بەرھەمێن ئەدەبی، پرتوکا پێشینا ب زازاکی ژی، مەولوودا (١٨٩٩) ی مەلا ئەحمەدێ خاسییە.

د ڤان ماتریالێن فۆلکلۆریکێ زازاکییێن کو ژ ئالیێ (پیتەر لێرخ) ڤە ھاتنە بەرھەڤکرن، ھەم پەیڤا “کرد” و ھەم ژی “زازا” ھاتنە نڤیساندن. پەیڤا “کرد”، پێناسینا وان ب خوەیە. پیتەر لێرخ د مەسەلا “قاوخێ نێرب و ھێینی” دا، گۆتنا خەلەف ئاغا ب ڤی ئاوایێ نەقل دکە: “خەلەف ئاغا ژ عەسکەرێ خوە را گۆت: بنێرن ئاغالەران، ئەم دچن قاوخە، نەترسن، عەسکەرێن دەقما بەگ زافن، ھەما گش ترکن، نکارن ب مە را قاوخە بکن، ئەم گش جوانمێردێ کردانن، مێرێ عەشیرانن، نەترسن، ئەم وایە دچن، ھەتا کو سەرێ من نەچە ژ چ کەسی را تشتەکی تونە…” (41)

وەختا کو ئەم بالا خوە ددنە ڤان مەتنان، ھەکە ھن کێمانییێن ئەلفبێیا نڤیساندنێ تونە بن، وەکی زمانێ مەنتقا نێربا ئیرۆیە، قەت نەگوھەرییە(42).

ئەگەر ئەم بەحسا نڤسین و پەیدابوونا ئەدەبیاتەکە ب دیالێكتا زازاکی/ کردی/ دملی بکن، دڤێ ئەم ڤێ بابەتێ ب سەر دوو بەشان ڤە ژ ھەڤ جودا بکن:

٥.١. نڤیسینا مەتنێن کلاسیکێن دینی: مەولوود

دەما بەحسا نڤیسین و ئەدەبیاتا ب زازاکی ببە، دیار دبە کو چاڤکانییێن سەرەکە یێن نڤیسینا زازاکی مەتنێن کلاسیکێن دینی نە، کو ئەم ژ وان را دبێژن مەولوود. مەولیدا زازاکی، ھەم د مەدرەسەیێ و ھەم ژی د ناڤ خەلکێ دا ھاتییە/تێتە خوەندن. ل گۆر زانینا مەیا ئیرۆ، پرتوکا پێشینا زازاکی مەولوودا مەلا ئەحمەدێ خاسییە(43). مەولوودا خاسی، د سالا ١٨٩٩ان دا ل باژارێ دیاربکر د چاپخانەیا لیتۆگرافییایێ دا ھاتییە چاپکرن. بەرھەمێن قەلەما مەلا ئەحمەدێ خاسی، نە تەنێ مەولوودە، وی، ب زمانێ ترکی، عەرەبی و کورمانجی ھەلبەست ژی نڤیساندنە(44). مەولوودا خاسی ب ڤێ ئاوایێ دەست پێ دکە:

“ئەز ب بیسمیللاھی ئیبتدا کەنا

رازقێ عامان و خاسان پییا کەنا

رەببی حەمد و شوکری ئانجاخ تۆرێ بێ

کیبر و مەدح و فەخر پێرۆ تۆرێ بێ

چەندە رەی بێ ماسیوا بێ حەمدێ ما

لا بەلێ نێرێ حیسابان چەندێ ما

حەمد و شوکرێ تۆ ئەدا قەت نێبەنێ

ما سەرا رەببی ت زانێ ڤینەنێ

حالێ میسکین و فەقیر و ناقسان

روورەش و زەر سیاھێ زەی ھەسان.”(45)

ھەلبەستا وییا ل سەر سەیدێ کارازی ژی ب ڤێ ئاوایێ دەست پێ دکە:

“درێژ کە خاسییا، نەزمەک جەدیدە

د پشتی چەند سەلام و چەند تەحییات

ل سەر کارازییێ کو ناڤ سەیدە

دخوینە ئەو ژبەر ئینجل و تەورات

 

ل تەختێ خوە کو روونێ قەیسەرە

ل ھەسپێ خوە سوار بە عەنتەرە ئەو

ل سەیرا رۆژ و شەڤ ئیسکەندەرە ئەو

ب وەچێ خوە ل جاھز بوویە دەھ قات

 

بەسە خاسی سەید میرێ مەلانە

وەلێ عاشق بوویە ل کەچکێ فلانە

نکارە زەفت کە بۆنجیێن قولانە

وەلەو سانجول بکی وان تو ژ پۆلا.” (46)

پشتی مەولوودا مەلا ئەحمەدێ خاسی، پرتوکا دوویەمینا کو ب زازاکی ھاتییە نڤیسین، مەولوودا (مەلا عوسمان ئەفەندییێ بابژ) ە کو وێ دەمێ مفتییێ (سۆرەک)ێ بوو. مەولوودا بابژی، د سالا ١٩٠٣ان دە ھاتییە نڤیسین لێ بەلێ د سالا ١٩٣٣ان دا ب ئالیکارییا مەلا نەزیر، ژ ئالییێ جەلادەت بەدرخان ڤە ھاتییە چاپکرن. جەلادەت بەدرخان د دەرھەقێ چاپکرنا مەولوودا عوسمان ئەفەندییێ بابژ دبێژە: ژ زوو ڤە دلێ من دخوەست کو ئەز ھنەک ب زارێ دملی را عەلاقەدار بم… مەتنا مەولوودا عوسمان ئەفەندییێ بابژ ل نک من ھەبوو لێ بەلێ چەند رووپەل ژێ کێم بوون و د ھنەک جیان دە ژی نەدھات خوەندن… من دخوەست ئەز یەکی ببینم کو ب دملی باش زانیبە.” (47) ھەڤناسینا وی و مەلە نەزیر، رێیا چاپکرنا ڤێ مەولوودا دملی ڤەدکە و د ئەنجاما خەباتا ھەڤبەش دا، مەولوودا بابژ، د سالا ١٩٣٣ان ل شامێ تێتە چاپکرن. د ناڤبەرا چاپبوونا مەولوودا ئەحمەدێ خاسی و عوسمان ئەفەندییێ بابژ دا، ٢٩ سالا دەرباس دبن.

بەشەکێ ژ مەولوودا عوسمان ئەفەندییێ باببژ وەھایە:

“ب نامێ واحیدێ نۆ عەرد و ئازمێن

ک ما دەست کەرد ب نۆ گروە رەنگین

شما حەمدێ خو ئەڵلایی رێ بیارین

شەو و رۆژ قاپیدێ ئەی د بقارین

پێغەمبەری رێ سەلەواتی بوانین

تم و تم دەردێ جێ ڤەر د بنالین

مسالێ نا دنێ زانی ت مەردم

ت جتێرێنی، گروەی تۆ ژی تۆخم

کە تۆ زانان ک نۆ دنیا سەنین ئۆ

بزانێا دنێ جایێ جوو نییۆ.” (48)

 

٥.٢ بەرھەمێن نڤیسینا زازاكی د شکل و قالبێ ئەدەبیاتا مۆدێرن دا

پشتی نڤسین و چاپکرنا ڤان ھەر دو بەرھەمێن کلاسیکێن دینی (مەولوود)، ئەم دبینن کو دەمەکە درێژ یانی ھەتا سالێن ١٩٦٣ان، ژ غەینی چەند نووچە و کورتەنڤیسان ب دیالێكتا زازاکی تشتەک نەھاتییە نڤسین. ئەم دکارن ببێژن کو نڤیس و نڤیساندنا زازاکی (دملی/ کردکی/ کرمانجی) د ڤان دەمێن نێزیک دا یانی ژ سالێن ١٩٧٧ان شوون ڤە رۆژ ب رۆژ زێدەتر بوویە.

ژ ڤان سالان شوون ڤە، د ناڤ رووپەلێن رۆژنامەیا رۆژا وەلات (١٩٧٧) و کۆڤارا تیرێژ (١٩٧٩) دا ھنەک ھەلبەست (وەرگەر)، چیرۆک و نڤیسێن فۆلکلۆریکێن زازاکی ھاتنە چاپکرن. ڤێ دەمێ ژی کورت ئاژۆتییە، ب تەڤی كودەتایا لەشکەری یا ١٢یێ سالا ١٩٨٠ان قوت بوویە. ئاخافتن ژی د ناڤ دا، ھەر جۆرەیێ نڤیسا ب زمان و دیالێكتێن کوردی ھاتە قەدەخەکرن. د ڤێ پێڤاژۆیێ دا گەلەک رەوشەنبیرێن کورد ناچار مان کو ژ ترکیێ دەربچن. گەلەک ژ ڤان رەوشەنبیر، سییاسەتمەدار و نڤیسکارێن کورد چوون دەولەتێن جور ب جوریێن ئەوروپایێ و خەباتێن خوەیێن کولتوری- سییاسی ل وێ دەرێ دەوام کرن. د وێ ھەنگامەیێ دا نڤسینا ب دیالێكتێن کورمانجی و زازاکی ل دەرڤەیێ وەلات، ب چاپکرنا کۆڤار و رۆژنامەیێن جور ب جور، پرتوكێن نوو دەوام کر و بێتر پێش کەت.  د رۆژنامەیا ئارمانج و کۆڤارا ھێڤییا ئەنستیتویا کوردییا پاریسێ دا، نڤیس و گۆتارێن گرینگ ئێن ب دیالێكتا زازکی ھاتن بەلاڤکرن. دگەل رۆژنامە و کۆڤارێن وەرکینۆ، ل سەر بابەتێن جور ب جور پرتوکێن نوو ژی ھاتن چاپکرن.

د سالا ١٩٩٢ان دە، ب راکرنا قەدەخەیا ل سەر نڤسین و چاپکرنا بەرهەمێن ب زمانێ کوردی، دەمەکە نوو دەست پێ کر. ژ ڤێ دەمێ شوون ڤە، ئێدی پەی دەرپەی ھەم د ناڤا وەلات و ھەم ژی ل دەرڤەیێ وەلات نڤسین و چاپکرنا ئەسەرێن ب زازاکی بێتر بوو. دەما کو بەحسا خەبات و نڤیساندنا زازاکی دبە، حەوجەیە ئەم بەرییا ھەر تشتی خەباتا کۆڤار و گروبا ڤاتەیێ بینن بیرا خوە. بێگومان ب دیالێكتا زازاکی تەنێ د کۆڤارا ڤاتەیێ دا نایێ نڤیساندن، د کۆڤارێن وەکی وار، بیر، شەوچلا، نەوەپەل، ئەورۆ، ئارییە، وارە، تژا سۆدری و ود. دە ژی نڤیسێن ب دیالێكتا زازاکی ھاتنە و تێنە چاپکرن و بەلاڤکرن………… ئیرۆ د گەلەک مالپەرێن ئینتەرنێت و کۆڤاران دا نڤیس و خەباتێن ل سەر زازاکی تێنە چاپکرن و بەلاڤکرن.

ل گۆری بابەتا وان پرتوكێن زازاکی (دملی/ کردکی/ کرمانجی)یێن چاپبوویی:

١-     زمان: ئەلف: فەرھەنگ (٢٠ کتێب)، بێ: گرامەر (١٢ کتێب)

٢-     فۆلکلۆر (١٠ کتێب)

٣-     ئەدەبیات:

ا) شیعر/ھەلبەست (٤٦ پرتوک)

ب) چیرۆک (٥٣ کتێب): ١. چیرۆکێن گەلێری، ٢. چیرۆکێ مۆدێرن و نوو، ٣. چیرۆکێن وەرگەراندی

ج) رۆمان (١١ پرتوک)

د)  چیرۆک: (36 كتێب)

٤- لێکۆلین و لێگەرین

٥- بیۆگرافی (٣ پرتوک)

٦- ھەڤپەیڤین (٣ پرتوک)

٧- ئانتۆلۆژی

٨- وەرگەرا بەرھەمێن جور ب جور

٩- بیرئانین (٣ پرتوک)

١٠- پرتوکێن دەرسان (٣ پرتوک ژ بۆ پۆلا ٥، ٦، ٧)

١١- کتابێ دینی (٢٣ کتێب)

١٢- پرتوکێن ژ بۆ پەروەردەییا زارۆکان (٣٥ پرتوک)

١٣- بیبلیۆگرافیا (٢ پرتوک)(49)

١٤- کۆڤار و رۆژنامە

١٥- مالپەر و سۆسیال میدیا

ئەڤ جۆرەیێ نڤیسینا بەرھەمێن مۆدێرنێ زازاکی، گەلەک دەرەنگ، ژ سالێن ١٩٧٧ان شوون ڤە دەست پێ کرییە. بەرھەمێن نڤیساندییێن دیالێكتا زازاکی، پێشییێ د کۆڤار و رۆژنامەیان دا ھاتنە بەلاڤکرن و پاشێ ل گۆر بابەت و ناڤەرۆکا خوە، پەی دەرپەی پرتوكێن نوو ھاتنە چاپکرن. ل ژۆرێ وەک نموونە ھنەک جۆرەیێن نڤیسینا بەرھەمێن زازاکی ھاتنە دیارکرن. ژ غەینی کۆڤار و رۆژنامەیێن پەریۆدیک، ئەم دکارن ببێژن کو ب ئاوایەکی گشتی د بابەتێن جور ب جور ھەتا ئیرۆ نێزیکێ ٤٠٠ پرتوك ب زازاکی ھاتنە چاپکرن.

د داوییێ دا کو ئەم بالا خوە بدن ھەژمار و جۆرەیێ پرتوكێن چیرۆک، شیعر، رۆمان، زمان و بەرھەمێن دنێن نڤیساندی یێن زازاکی/ کردی/ دملکی/ کرمانجی، ئەم دکارن ببێژن کو ئەدەبیاتەکێ نووزایی ب دیالێكتا زازاکی دەست پێ کرییە. لێ بەلێ دڤێ ل سەر تەما، جۆرە و پێشخستنا ڤێ ئەدەبیاتێ خەبات و گەنگەشییێن ھین بەرفرەھ بێنە کرن.

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان

[1] Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları: 439, 1995, Ankara, r. 145

2 Ludwig Paul

3 Ludwig Paul, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2011, r. 20

4 John Loyns

5 Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayınları: 439, Ankara, 1995, r. 146

6 Şeref Xan, Şerefname, Hasat Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 1990, r. 20, . Mc. Carus-Minorsky, Kürtlerin Menşei ve Kürt Dili İncelemeleri, Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık, İstenbul,1963, r. 48

7 Martin Bruinessen, Studıa Kurdıca, Onyedinci Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürt Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları, sayı: 1-3, Paris Kürd EnstitüsüYayınları, Nisan-1985, r. 18

8 Haçatur Abovyan

9 Peter J.A. Lerch

10 Joye Blau, Kürtçe Dilbilim ve Sözlük Çalışmaları, Studia Kurdica, No: 1-3, Paris, Nisan 1985, r. 65

11 Major E. B. Soane

12 M. Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kurdistan Tarihi, 4. Baskı, çeviren: Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan, Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2012, r. 297

13 Sir H. C. Rawilson

14 Neqilkar: Bilal N. Şimşir, Kürtçülük(1787-1923), Bilgi Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2009, r. 519

15 Madson Grant

16 M. Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kurdistan Tarihi, 4. Baskı, çeviren: Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan, Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2012, r. 290

17 Ziya Gokalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınları, İstanbul, Nisan 1992, r. 27

18 Mihmed Mîhrî (M.M), Mukaddimet-ûl Îrfan, Necmî İstikbal Metbası, İstanbul, 1918, b. http://www. kovarabir.com/ mehmet-mihrim-m-mukaddimet-ul-irfan/

19 Roger Lescotê

20 Emîr Celadet Bedirxan, & Roger Lescot, Kürtçe Dilbilgisi, Doz Yayınları, İstanbul, 1997, r. 9

21 Kemal Badıllı, Türkçe İzahli Kürtçe Gerameri (Kurmancça Lehçesi), Med Yayınları, 2. Baskı, 1992, İstanbul, r. 22-23

22 Prof. Maruf Xeznedar, Zimanê Kurdî, http://www.kovarabir.com/dr-marufxeznedarzimane-kurdi/

23 Qanatê Kurdo, Gramera Zimanê Kurdî (Kurmancî-Soranî), KoralYayınları, 1990, İstanbul, r. 7

24 A. Bali, Kürtçe Dilbilgisi (Türkçe İzahli), Alan Yayınları, 1992, İstanbul, r. 35

25 Ziya Gokalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınları, İstanbul, Nisan 1992, r. 27

26 Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, Fırat Yayınları, İstanbul, 1994, r. 42. Kurmancîya wê: Temam bû çêkirina Mewlûda kirdî, bi alîkarîya Xaliq û bereketa pêxemberê me.

27 Malmisanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları. İstanbul, 1996, r. 11

28 Dr. Nûrî Dersimî, Kurdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, İstanbul, İkinci Baskı, 2004, r. 65

29 Kemal Badilli, Türkçe İzahli Kürtçe Gerameri (Kurmancça Lehçesi), Dipnot: 2, Med Yayınları, İstanbul, r. 22

30 Izady, Mehardad R, Bir el Kitabı Kürtler, Doz Yayınları. r. 299

31 İslam Ansiklopedisi, Cilt:6, r. 1112

32 Şeref Xan, Şerefname, Hasat Yayınları, 4. Bask, 1990, r. 21

33 Robert Olson, Kürt milliyetçiliğinin kaynakları ve Şeyh Said ayaklanması, Özge Yayınları, Ankara, 1992, r. 145-46

34 Malmisanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Kasim 1996, Deng Yayınları, b. notê jêrîn ê 153, r. 11

35 Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ankara, r. 34

36 Hayri Başbuğ, İki Türk Boyu: Zazalar ve Kurmanclar, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara-1984), r. 17-33

37 Kurdîyê Bîtlîsî, Jîn, h.: 14 (1919),Wer.: M. Emîn Bozarslan,Weşanxaneya Deng, Sweden,1985

38 Osman Aydın, Li Kurdistana Bakûr struktura demografîk, www.lemondekurdi. com, hej.: 19

39 Seyîdxan Kurij, Zazalar ve Zazaca Yazınının Tarihçesi, http://www.kovarabir.com/seyidxan-kurij-zazaca- yazininin-traihcesi-II

40 Mehmed Mîhrî, (M.M.), Mukaddimet-ûl Îrfan, Necmî İstikbal Metbası, İstanbul, 1918, b. http://www.kovarabir.com/ mehmet-mihrim-m-mukaddimet-ul-irfan/

41 Peter J. A Lerch, Forschungen über die kurden und die iranischen Nordchaldar. r. 78, Band I St. Petersburg 1857

42 ب.، قسمێک چیرۆکا کە ئای مەتنان مییان دە ئامەیا ڤەلاکەردش: “زەمانێ ڤەریێ یەو (یاو) مێردە و جێنیای (جێنا) خۆە بی، یەو (یاو) کەینا و یەو لاج تەرا بی. جەنییا ئەیی مەردە، پەینیدە مێردە شی یەونا جێنی ئاردە. د سەڕی ڤینەرت، یەو کەینا ئایا جێنی را بی. ئەنا جێنی بییە دشمەنێ لاجەک و کەینەکا ڤەریێنە.

کەینەکە شوەنا گۆلکان دا؛ کەینەکە رۆجێکی یەرەیی گۆلکانا یەنا، ئەک برایێ خۆە چنو، پەرسێنا جێنییای باووکی خۆە، ڤانا ک: برایێ م چا یۆ؟ جەنێکە کەینەک را ڤانا ک: برایێ توە شیو کەی خالانێ خۆە. کەینەک ئایا شو را کووەنا، ھاو(ھاون) ڤەیێنەنا، ئەک برایێ خۆە کشتو، ئەشتو زیندان. سباھ واردەنا، باوکێ خۆە را ڤانا: باوۆ م ئەمشەوە یەو ھەون دی، ئەک جەنییای توە (تۆ) براییێ م کشتۆ، ئەیشتۆ زیندان. باوکێ کەینەکە خۆە را ڤا ک: خێر بۆ، سەنی برایێ توە (تۆ) کشێنۆ؟

کەینەک ڤا ک: باو(باوۆ)، م ھاونێ (ھاوونێ) خۆە دا دی، برایێ م کشتۆ، ئەیشتو زیندان، ئەز ھا وارزەنوا، شوەنا گۆلکان دا، یەرەی یەنا کەییە، ئەکە برایێ م ئامەو (ئامەوۆ)، ئەز زاما وەشو، خەیر کە براێ م نێامەوو ئەز ھێنی توەری گۆلکاندە نێشوێنا، ئەز ئەتییا نێڤندەنا.

باوکێ کەینەکە خۆە را ڤا ک: ئەورو ت شوە گۆلکاندە، ئەز گێرەنا، ئەکە م برای توە دی، بزان ک: ئەک جەنیا م شما دە ساخە نا، خەیر ک م برای تووە نێدی، نە ئەز ڤندەنا نە ت ڤوندە.”

Lerch, Peter J. A.: Forschungen über die kurden und die iranischen Nordchaldar. r. 80-81. Band I St. Petersburg 1857

43  مەلا ئەحمەدێ خاسی، د سالا ١٨٦٧-٦٨ان دە ل گوندێ ھەزانا ب گرێدایی قەزا لجێ ژ دایک بوویە و د ١٨ێ سالا ١٩٥١ان دا کۆچا داوی کرییە. مھانی، مەولوودا ئەحمەدێ خاسی ژ تیپێن ئارامی وەرگەراندییە تیپێن لاتینی و ب تەڤی ھەلبەستەکە وییا کورمانجی و یەکا ترکی، سالا ١٩٩٤ان د چاپخانەیا فراتێ دە ژ نوو ڤە دایە چاپکرن.

44 Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, açarnayişê Mihanî, Weşanên Firat, 1994-Îstenbul

45 Çimeyo corên, r. 7

46 Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, açarnayişê Mihanî, Weşanên Firat, 1994-Îstenbul

47 Celadet Alî Bedir-Xan, Hawar, hej. 23, r. 604, Weşanê Nûdem, Stocholm-1998

48 Celadet Alî Bedir-Xan, Hawar, hej. 23, r. 605, çapakerdişê weşanê Nûdem, Stocholm-1998

49 Mutlu Can, Bîblîyografya Kirmanckî (Zazakî) 1963-2017,  Weşanxaneyê Vateyî, 2018

– ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ژماره‌ (32)گۆڤاری خاڵ  بڵاوكراوه‌ته‌وه‌..