توێژینەوە

گرنگی زمانی عەرەبی لە تێگەیشتنی فەرموودەدا

پێشەكی

سوپاس و ستایشی بێ پایان بۆ خوای گەورە و دروود و ڕەحمەت لە سەر گیانی پاكی پێغەمبەرمان و یار  و یاوەرەانی تا ڕۆژی دوایی.

گرنگی زمانی عەرەبی لە دیدی موسوڵمانەوە گرنگییەكی گەورەیە، چونكە پێش هەموو شتێك قورئانی پیرۆز  بەو زمانە دابەزیوەو، موسوڵمان بۆ خوێندنەوەو تێگەیشتن و لێوردبوونەوەی پێویستی بە شارەزایی ئەو زمانە هەیە و هاوكات بۆ تێگەیشتنی زانستە ئیسلامییەكانیش بە شێوەیەكی گشتی زمانی عەرەبی وەكو كلیلی كردنەوەی ئەو زانستانەیە و دەرگای زانستەكانی بە بێ هەبوونی ئەو كلیلە بۆ ناكرێتەوە.

بێگومان زانستی فەرموودە و تێگەیشتن و پەی بردن بە مەبەستەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بە هەمان شێوە پێویستی بە شارەزابوونە لە زانستەكانی زمانی عەرەبی و لەسەرووی  هەمووشیانەوە زانستی ( النحو ).

لە ڕاستیدا ئەندازەی جەختكردنەوەی فەرموودەناسان لە سەر پێویستی زمانی عەرەبی بۆ فێرخوازانی زانستی فەرموودە بە ڕوونی ئاماژە  بۆ گرنگی و بایەخی زۆری زمانی عەرەبی ئەكات لەو بوارەدا، هەر بۆیە لە دێر زمانەوە  فێربوونی ئەو زمانە نەك هەر شان بە شانی فێربوونی فەرموودە كراوەتەوە، بەڵكو زۆر جار پێشیشی خراوەو بۆ وەرگرتنی زانستی فەرموودە لە لایەن پێشەوایانی ئەو زانستە بە مەرج گیراوە.

من لەم توێژینەوەدا هەوڵم داوە پێش هەموو شتێك پوختەیەك لە مێژوو و لە گرنگی و بایەخی زمانی عەرەبی باس بكەم, وەكو دەروازەیەكی لۆجیكی بۆ چوونە ناو باسەكە، دواتر باسم لە گرنگی فێربوونی ئەو زمانە كردووە بۆ ئەوانەی خەریكی ئەو زانستەن و بەڵگەی وتەی زانایانی پسپۆڕم لەو بارەوە هێناوەتەوە.

توێژینەوەكەم بریتییە لە دووباس و لە ژێر هەر باسێكدا چەند كورتە باسێكی ترم كردووە.

زانا دێرینەكان سەبارەت بەم پرسە زیاتر لە ڕوانگەی باسكردنی تایبەتمەندییەكانی زمانی عەرەبی و جەختكردنەوە لەسەر گرنگی باسەكە نووسیویانە، سەرەڕای ئەوەی كە خۆیان كەمترین كێشەیان بووە لە تێگەیشتنی زمانی عەرەبی بەڵام هەر  وەكو  هەست كردن بە بەرپرسیارێتی بە ئەندازەیەكی زۆر بایەخ و گرنگیان بەو مەسەلە دەربڕیوە.

بەڵام توێژەرە هاوچەرخەكان زیاتر بایەخیان بە گرنگی مەسەلەكە لە ڕووی دیاری كردنی ڕۆڵی زمانی عەرەبی لەسەر تێگەیشتنی قورئانی پیرۆز لە لای لێكدەرەوەانی قورئانی پیرۆز و زانستەكانی( الفقه و أصول الفقه ) و هەندێك زانستی تر، بەڵام سەرەڕای گەڕانی زۆرم بە دوای سەرچاوەی تایبەت بەم ناونیشانەی خۆم، چەند ناونیشانێكی كەم و دیاریكراوم دەست كەوت كە  سوودم لێوەرگرتوون و ئاماژەم پێكردوون.

داواكارم لە خوای گەورە ئەم چەند دێڕە كەمەی لە سەر ئەم باسە بە زمانی كوردی نووسیومە بیكاتە توێشووی قیامەت و بە خزمەتێكی بچووكی سوننەتی پێغەمبەرەكەی بیژمێرێت صلی الله علیه وسلم ، جا ئەگەر  هەوڵەكەم سەركەوتوو بێت و شایانی پەسەند كردن بێت، ئەوە بە فەزڵ و چاكەی پەروەردگارم بووە، ئەگەریش كەم و كوڕی و لاوازی تیابێت ئەوە لە خۆمەوەیە..وصلی الله وسلم وبارك علی محمد وعلی آ‌له وصحبه وسلم تسلیما كثیرا، والحمدلله الذي بنعمته تتم الصالحات.

باسی یەكەم: بایەخ و گرنگی زمانی عەرەبی لە ڕووی مێژوویی و تایبەتمەندی  لە دیدی زانایانەوە

زمانی عەرەبی بە یەكێك لە گرنگترین و پڕ بایەختریتن  زمانەكانی مرۆڤایەتی دێتە ئەژمار, هۆَكارەكانی گرنگیشی زۆرن, هەندێك لەو هۆكارانە پەیوەندی بە خودی زمانەكەوە هەیە لە ڕووی مێژوو و توانای دەربڕین ودەوڵەمەندی لە وشەو دەستەواژەو تایبەتمەندییەكانی تر, بێگومان وەكو هۆكاری دەرەكیش  دابەزینی قورئانی پیرۆز  بەو  زمانە و هەروەها فەرموودەكان و تەفسیر و كتێبەكانی زانست بە درێژایی مێژووی ئیسلامی تاكو ئەم ڕوژگارەی خۆمان بەو زمانە نووسراوەتەوە, ئەوەش بایەخ و خەرمانەیەكی پرشنگداری لە لای موسوڵمانان بە دەوری ئەو زمانەدا درووست كردووە  .

ئێمە لێرەدا هەوڵ دەدەین ئەو بایەخ و گرنگییە لە چەند ڕوانگەیەكەوە بخەینە ڕوو:

یەكەم: پوختەیەك لە مێژووی زمانی عەرەبی:

“وشەی عەرەب زاراوەیەكە سەرهەڵدانی بۆ پێش سەرهەڵدانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەگەڕێتەوە، بەڵام لە ڕووی مێژووییەوە  ناگاتە پێش لە دایكبوونی عیسای كوڕی مەریەم سەلامی خوایان لێبێت, ئینجا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم, بۆمان دەردەكەوێت ئەو زاراوەیە بە واتاو چەمكێكی جیاواز  لەو  واتاو چەمكانەی لە دەقە شیعرییەكانی سەردەمی پێش ئیسلام و لەوەی كە لە تەورات و ئینجیل و پاشماوەی دەستنووسە  یۆنانی و لاتینیەكانی پیش ئیسلام دا هاتووە، چونكە لەو سەرچاوانەدا  بە واتای بەشێك لە عەرەبە دەشتەكییەكان هاتووە جیاواز لە دەقەكانی قورئان و فەرموودە كە ئاماژە بۆ هەردوو ئەو بەشەی عەرەب  دەكەن بە شارنشین و دەشتەكییەكانیانەوە”(١)

“لە ڕاستیدا لە توانای توێژەراندا نییە پەردە  لەسەر قۆناغەكانی گەشەكردنی زمانی عەرەبی هەڵماڵن، چونكە مێژوو كاتێك ئاشنای ئەم زمانە بوو كە گەشتبووە قۆناغی كامڵ بوون و پێگەیشتن، ئەو دەقانەش كە لە سەر  بەرد نووسرابوون و لە ناو جەرگەی نیوە دورگەی عەرەبەوە پێمان گەشتوون، دەگمەنن و هیندە نین  پشتیان پێ ببەسترێت، ئینجا لە بەر ئەوەی عەرەب نەتەوەیەكی نەخوێندەوار بوون و لە ڕێگەی عەقڵ و نەقڵەوە زانراوە كە ئەم زمانە بە كۆمەڵە قۆناغێكدا تێپەڕ بووە پێش ئەوەی بگاتە ئەو ئاستەی كە هەیەتی”(٢).

زمانی عەرەبی  دێرینترین زمانە كە تاكو ئێستا پارێزگاری لە تایبەتمەندییەكانی خۆی كردووە لە وشەو  و ڕستە و ڕێزمان و وێژەو بەرهەمەكانی هۆنراوەو پەخشان و ئەندێشە، هاوكات  توانای دەربڕینی زانستیشی هەیە، بێگومان زمانەكانی یۆنانی و عیبری و سەنسكریتی و لاتینی پێش زمانی عەرەبی بە چەندین سەدە نووسراونەتەوە، بەڵام ئەو زمانانە – بە پێچەوانەی زمانی عەرەبی – زۆربەی وشەو ڕێزمانەكانی خۆیان لە دەستداوە..زۆرێك لە توێژەران وا دەبینن كە زمانی عەرەبی  لە ڕووی مێژووییەوە دەبێتە دوو بەشەوە:

1-شێوەزارە لە نێوچووەكان: كە بریتین لە (الثمودية والصفوية واللحيانية).

2-ئەو شێوەزارانەش كە ماونەتەوە بریتین لە: (قریش وطي وهذیل وثقیف) و شێوەزاری تر.(٣)  

مێژوونووسان عەرەب دەكەنە دوو بەشی مەزنەوە:

بەشی یەكەم : ( العرب البائدة) كە بریتین لەوانەی نەماون و شوێنەوارەكانیان لە نێو چووە، ئەو بەشە هەواڵەكانیان بڕاوەتەوە و هیچ لە بارەیانەوە نازانین جگە لەوەی لە كتێبە ئاسمانییەكان و شیعری عەرەبدا دەربارەیان هاتووە وەكو بەسەرهاتەكانی عاد و سەمود كە بەناوباونگترین هۆزەكانیان بریتی بوون لە: (عاد ، ثمود ، طسم ، جدیس ، جرهم الأولی ).

بەشی دووەم: ئەو عەرەبەن كە ماونەتەوە تاكو ئەم ڕۆژگارەی خۆمان، ئەوانیش دەبنە دوو بەشەوە: (العرب العاربة) ئەمانە نەتەوەی (قحطان) ن و بە نێوبانگترین هۆزەكانیان بریتین لە: (جرهم و یعرب) لە یەعروبیشەوە هۆز و تیرەكانی تریان لێ كەوتوەوتە لە ڕێگەی دوو تیرەی سەرەكی كە بریتیبوون لە : ( كهلان و حمیر)(٤) بەڵام وەكو ئاماژەمان پێكرد، ” لە توانادا نییە سەرەتای ئەم زمانە دیاری بكرێت چونكە سەرەتاكانی لە نێو چووە لە سەدەكانی پێش سەردەمی مێژوودا، بەڵام زمانی عەرەبی سەریهەڵدا وگەشەشی كرد، واتە: ناو و پیت و كردار لە یەكتر جیاكرانەوە و وشەسازی و بۆزیادكراو پەیدا بوون ئەو زمانە تاكو ئەو دەمە هێشتا لە ئامێزی دایكیدا بوو، واتە لە زمانە سامییەكانی وەكو كلدانی و عیببری و فینیقی جودا نەبووبوویەوە”(٥)

دووەم: بایەخ و گرنگی زمانی عەرەبی:

گرنگی زمانی عەرەبی لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە زمانی قورئانی پیرۆز و سوننەتی پاراوی پێغەمبەرە صلی الله علیە و سلم، هەروەها كاركردن بە زۆرێك لە ئایینی ئیسلام پەیوەستە بە زانینی ئەوزمانەوە و، نموونەی دیاریش لەو بارەوە نوێژ و قورئان خوێندنە كە بە هیچ زمانێك جگە لە زمانی عەرەبی درووست نییە ئەنجام بدرێن.

ئەوەش كە دەوترێت پێشەوا ئەبو حەنیفە ڕێگەی داوە بۆ كەسێك عەرەبی نەزانێت لە نوێژدا قورئان بە فارسی بخوێنێتەوە، جێگیر بووە كە لەو بۆچوونەی پاشگەز بووەتەوە.(٦).

لە ڕاستیدا زمانی عەرەبی كلیلە بۆ تێگەیشتنی قورئان و سوننەت وشەریعەت و بیروباوەڕی ئیسلام، هەر بۆیە زانایان لە سپێدەی سەرهەڵدانی ئەم ئایینەوە جەختیان لە سەر بایەخ و گرنگی كردووەتەوەو كتێبی جۆراوجۆریان لەو بارەوە نووسیوە.

” زمانی عەرەبی ئەمڕۆ زمانی ژیانە بۆ زیاتر لە چوار سەد ملیۆن مرۆڤـ و زمانی هزرە بۆ دەوروبەری یەك ملیار و پێنج سەد ملیۆن موسوڵمان، زمانێكی كۆنیشە مێژووی بۆ هەزار ساڵ پێش هاتنی ئیسلام دەگەڕێتەوە..هەندێك لە زانایان دەڵێن: زمانی عەرەبی لە هەشتا هەزار بابەت (مادە)(٧) پێكهاتووە، تەنها دە هەزاری بە كاردێت و حەفتا هەزارەكەی تری كاری پێ ناكرێت لەم سەردەمەی خۆماندا..ئەم زمانە بە هۆی ڕەهەندی مێژوویی و گەنجینەی وشەكانی و زیندووبوونی،پێویستی بە هیچ لە دەربڕینەكانی پیاهەڵدان و ستایش نییە، ئەم ڕاستییە تەنانەت زانا و بیرمەدانی ڕۆژئاواش دانیان پێداناوە، وەكو (ئارنست رینان)(٨) كە دەڵێت: یەكێك لە قورسترین ڕوداوەكانی مێژووی مرۆڤایەتی بریتییە لە بڵاوبوونەوەی زمانی عەرەبی كە لە سەرەتاوە ناسراو نەبووە، بەڵام ڕاستەوخۆ كە خەڵكی پێی ئاشنا بوونە زمانێكی نەرم و نیان و پاراو بووە، كامڵ و بێ كەم وكورتی بووە و تا ئەم سەردەمە هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهاتووە، قۆناغی مناڵی و پیری نییە…”(٩)  

لەوانەیە بەشێكی زۆری گرنگی زمانی عەرەبی خۆی لەوەدا ببینێتەوە كە خۆی بووەتە بەشێك لە ئایینی ئیسلام، بۆیە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ ” شارەزابوون لەو زمانە بووەتە ئەرك و پێویستییەكی ئایینی، چونكە تێگەیشتن لە قورئان و سوننەت فەرزە و تێگەیشتنیشیان لەسەر شارەزا بوون لە زمانی عەرەبی وەستاوەو لە بنەماكانی ئایینیشدا ئەوە زانراوە كە: ( ما لا یتم الواجب إلا بە فهو واجب) واتە: هەرشتێك واجب بە بێ ئەنجامدانی ئەو جێبەجێ نەبێت، ئەویش دەبێتە واجب”(١٠)

لە ڕاستیدا زمانی عەرەبی  ڕوانگەكانی گرنگی جیاوازییان هەیە، بۆیە ئەگەر بمانەوێت ئەو گرنگییە پۆلێن بكەین، دەەتوانین لە چەند دیدو تێڕوانینێكی جیاوازەوە تەماشای پرسەكە بكەین:

بایەخی زمانی عەرەبی خۆی لە خۆیدا: ” زمانی عەرەبی گرنگییەكی هەیە جیاواز لە هەموو زمانێكی تر لە جیهاندا، دێرینترین زمانە كە هێشتا تایبەتمەندی زمانەوانی و داهێنانی خۆی لە دەربڕینی زانستە جیاجیاكان پاراستووە، ئینجا زمانی عەرەبی تاكە زمانێكە كە خوێنەر بە هۆیەوە دەتوانێت كەلەپورێكی دێرین بخوێنێتەوە كە تەمەنی پترە لە شازدە سەدە، شایانی باسیشە كە ئەو زمانە لەو هەموو تایبەتمەندییە بەهرەمەند نەدەبوو ئەگەر  قورئانی پیرۆز نەبوایە”(١١)

گرنگی زمانی عەرەبی بۆ سەرجەم موسوڵمانان:

زمانی عەرەبی بایەخ و گرنگی زۆری هەیە لە ژیانی موسوڵماناندا، هەموو موسوڵمانێك بەلای كەمەوە پێویستی بە ئەندازەیەك شارەزایی لەو زمانە هەیە كە پەرستشەكانی پێ ئەنجام بدات، بە تایبەتی خوێندنەوەی قورئان و نوێژ و هەندێ لە وێردەكان و شتی هاوشێوە، پێشەوا (الشاطبي) فەرموویەتی ” : المقصود هنا أن القرآ‌ن نزل بلسان العرب علی الجملە فطلب فهمه إنما یكون فی هذا الطریق خاصە، لأن الله تعالی یقول: (إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ )  یوسف 2 وقال: (بِلِسَانٍ عَرَبِيّ مُبِينٍ)الشعرا‌ء 195 وقال تعالی: (لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ)النحل 103, چەندین ئایەتی تریش.. مما یدل علی أنه عربي وبلسان العرب لا أنه أعجمي ولا بلسان العجم، فمن أراد فهمه، فمن جهە لسان العرب یفهم، ولا سبیل إلی تگلب فهمه من غیر هژه الجهە”(١٢)  واتە: مەبەست لەوەیە قورئانی پیرۆز بە شێوەیەكی گشتی بە زمانی عەرەبی دابەزیوەو ڕێگەی تێگەشتنیشی تەنها بەو زمانە دەبێت وەكو خوای گەورە لە ئایەتەكانی قورئاندا ئەوەی ڕوون كردووەتەوە، كە ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی قورئان عەرەبییەو و بە زمانی عەرەبیش دابەزیوە نەك بە هیچ زمانێكی تر، بۆیە جگە لە ڕێگەی ئەو زمانەوە چاوەڕوان ناكرێت لە ڕێگەی هیچ زمانێكی ترەوە فێربوونی درووست ببێت.

گرنگی زمانی عەرەبی بۆ تێگەیشتنی قورئان و زانستە ئیسلامییەكان:

شارەزا بوون لە زمانی عەرەبی  بنەماو بنچینەی تێگەیشتنە لە قورئان و سونەت و زانستە شەرعییەكان لە ئیسلامدا، بەڵكو وەكو كلیلێكە دەرگای ئەو زانستانەی پێ دەكرێتەوە و بە بێ دەستەبەر بوونی ئەو كلیلەش دەرگای زانستەكان بە داخراوی دەمێننەوە و ناكرێنەوە بۆ فێرخوازانی زانست، لەم بارەوە لە پێشەوا (محمد بن إدریس الشافعي) دەگێڕنەوە ڕەحمەتی خوای لێبێت كە: “أقام الشافعی علمَ العربیة وأیامَ الناس عشرین سنة، فقلنا له فی فقال: ما أردت بهذا  إلا استعانەً للفقه”  “(١٣) واتە: پێشەوا شافیعی بیست ساڵ خەریكی بایەخدان بوو بە زانستەكانی زمانی عەرەبی  و بەسەرهات وسەرگوزشتەكانی عەرەب بوو، كاتێك پرسیاری لێ كرا لەو بارەوە فەرمووی مەبەستم ئەوەیە پشتی پێ ببەستم لە بۆ تێگەیشتنی زانستە شەرعییەكان. هەر خودی ئەو پێشەوایەش كە بە شارەزایی زۆر لە زانستەكانی عەرەبی ناسراوە فەرموویەتی: “أصحاب ُالعربیة جِنُّ الإنس، یُبصرون ما لم یبصرْ غیرُهم”(١٤)واتە: شارەزایانی عەرەبی جنۆكەی نێو مرۆڤەكانن، ئەوەی ئەوان دەیبینن خەڵكی تر نایبینن.

بۆ نموونە گرنگی ئەو زمانە بۆ تێگەیشتنی قورئانی پیرۆز  و لێكدانەوەی لە لایەن موفەسیرەكانەوە مەسەلەیەكی دیارو ئاشكرایە، ”  وەكو( ابن كثیر)  سەبارەت بە یەكدەنگی تابیعییەكان لە تەفسیری ئایەتێكدا فەرموویەتی: (إذا أجمعوا علی الشیء فلا یرتاب فی أنه حجة، فإن اختلفوا فلا یكون بعضهم حض علی بعض ولا علی من بعدهم، ویرجع فی ذلك إلی لغە القرآ‌ن الكریم أو السنة أو عموم لغة العرب) واتای وشەی (لغة القران والسنة)  بریتییە لە واتاكەی  لە ڕووی  زاراوە نەك ڕواڵەتی وشەكە، بۆ نموونە وشەی (الصلاة) لە زمانی عەرەبیدا بە واتای نزاو پاڕانەوە دێت،بەڵام لە ڕووی زاراوە واتایەكی تایبەتی هەیە كە بریتییە لە شێوازی نوێژ كردن بەو شێوەی لە قورئان و سوننەتدا هاتووە”(١٥)

بە هەمان شێوە دەبینین زانستی بنەماكانی شەریعەت ( أصول الفقه)  نیازی زۆری بە زانینی زمانی عەرەبی هەیە،چونكە ئەو زانستە بریتییە لە بەڵگەی مەسەلە شەرعییەكان و ئەو بەڵگانەش بریتین لە قورئان و سوننەت و ئەو دوو سەرچاوەش دەقەكانیان بە عەرەبییە،بۆ ئەو كەسەی خەریكی بابەتەكانی ئەو زانستە بێت و حوكمە شەرعییەكانیان لێ  هەڵێنجێنێت، پێویستە لە زمانی عەرەبیدا شارەزا بێت و نهێنی و یاسا و ڕێساكانی بە جوانی بزانێت، ئەگەر نا لە كارەكەیدا سەركەوتوو نابێت، هەر بۆیە شارەزابوون و كارامەیی لە ڕێزمانی عەرەبی بە مەرج دانراوە بۆ گەیشتن بە پلەی ئیجتهاد..”(١٦)

لە لایەكی تریشەوە زانایان لە باسەكانی  شەریعەت و فیقهدا باسی گرنگی شارەزاییان لە زمانی عەرەبی كردووە بۆ دادوەر ئەگەر بە زمانی عەرەبی دادوەری لە نێوان كەسە ناكۆكەكاندا بكات و لەو كاتانەی گوێیان لێ دەگرێت، (ابن قتیبة)  دەڵێت: ” ولو أن قائلا قال : هذا قاتلٌ أخي بالتنوین ، وقال آ‌خر: هذا قاتلُ أخي بالإضافة لدل التنوین علی أنه لم یقتله ، ودل حذف التنوین علی أنه قتله..”(١٧) واتە: ئەگەر كەسێك بڵێت: (هذا قاتلٌ أخی) بە دانانی تەنوین واتە: دوو بۆر لەسەر لامی وشەی قاتل، ئەوە واتای ئەوە دەگەیەنێت ئەو كەسە بە نیازە براكەی بكوژێت، بەڵام ئەگەر بە یەك بۆر بێت، واتە ئەوە بكوژی براكەمە وكوشتوویەتی.نموونەش لەو بارەوە گەلێك زۆرن كە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن شارەزا بوون لە زمانی عەرەبی پرسێكی بایەخدارو گرنگە بۆ ئەو كەسەی خەریكی زانستی فیقهو شەریعەتە.

سێیەم: تایبەتمەندییەكانی زمانی عەرەبی

زمانی عەرەبی جیاواز لە زمانەكانی تر تایبەتمەندی پاراوی و ڕەوانی هەیە، كە هیچ زمانێكی تر ناگاتە ئەو ئاستە، بابەتە زمانەوانییەكانی بە شێوەیەك زۆر و دەوڵەمەندن كە نزیكە لە ئەفسانە وخەیاڵ، بۆ نموونە فەرهەنگی ( لسان العرب ) كە بریتییە لە بیست بەرگ و پوختەی وشەكانی زمانی عەرەبی لە خۆ گرتووە، هەشتا هەزار  بابەتی ئەو زمانەی تیایە، جا ئەگەر  ئەمە ژمارەی  بابەتەكانی بێت، ئەبێت ژمارەی  ئەو وشانە چەند بێت كە لەو بابەتانەوە سەرچاوە دەگرن، بێگومان بڕێكی زۆرە لە وشە، هەندێك لە ڕێگەی  پێكهێنان و سازكردنی  عەقڵی بە دوانزە ملیۆن وشە دایانناوە، هۆكارەكانی گەشەكردنی گەنجینەكانیشی  زۆرن لەوانە زانستی ( الاشتقاق) داتاشین و لێوەرگرتن، كە ئەمە یەكێكە لە مەزنترین تایبەتمەندییەكانی ئەو زمانە، هەر لەو ڕێگەشەوە وشەگەلێكی زۆر پەیدا بوون كە دەگەنە حەفتا هەزار وشە.

ئینجا زمانی عەرەبی خۆی سەرباری ئەوداتاشین و لێوەرگرتنە، چەندین هۆكاری تری دەوڵەمەندی هەیە، هاوكات لەگەڵ جوانی ڕێكخستن و وشەسازی كە شێوازی زۆر لەخۆ دەگرێت و لێرە باسی هەندێكیان دەكەین.

هەروەها هاوكات  لەگەڵ  فراوانی و دەوڵەمەندی سامانی  وشەكانیدا، زمانی عەرەبی جاری وا هەیە ڕەچاوی جۆرەها شێوازی پوختكردنەوەو كورتكردنەوە دەكات، بڕگەیەك یان  وشەیەك  ڕەنگە دەربڕین لە واتایەكی زۆر  بكات، وەكو خوای گەورە فەرموویەتی: (خُذِ الْعَفْو وأْمُرْ بِالْعُرْفِ وأَعْرض عَنِ الْجَاهِلِینَ)الاعراف ، 199 (ولكُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیاەٌ ێا أُولِی الْأَلْبَابِ لعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) البقرە 179.

            هەروەها ئەوەی كە بەدەم قسەوە قابیلی لێ تێگەیشتنە، دەكرێت دەستی لێ هەڵگیرێت، وەكو ئەوەی كە پێی  دەوترێت ( مجاز  الحذف) خواستنی لابردن، ئەوەش باسێكی بەناوبانگە لەو زمانە ڕوون و پاراوەدا ، هەروەكو خوای گەورە  فەرموونیەتی: (واسْأَلِ الْقَرْیەَ الَّتِی كُنَّا فِیهَا والْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وإِنَّا لصَادِقُونَ یوسف),82،  لە كاتێكدا مەبەست لەوەیە پرسیار لە خەڵكی گوندەكە بكرێت نەك خودی گوندەكە.(١٨)

ئیستەش – وەكو نموونە – هەوڵ ئەدەم بە شێوەیەكی كورت و پوخت، كۆمەڵێك لە تایبەتمەندییەكانی زمانی عەرەبی بخەمە ڕوو كە ئەو زمانە لە زمانەكانی تر جیا دەكاتەوە و بایەخی و مەزنییەكەی دەردەخات:

1-زمانی عەرەبی زمانێكی شكۆدارە:

ئەم زمانە پیتی گەورەو شكۆداری زیاتر لە هەموو زمانێكی تر تیایە، هەموو پیت و دەنگەكانیشی ڕوون و ئاشكرایە، هەموو وشەیەك كە دەیبیسیت هەموو پیتەكانی پێكەوە دەبیسیت و، دەنگی پیتەكانت بەتەواوی  بۆ ئاشكرا دەبێت، لە كاتێكدا پیتی زۆرێك لە زمانە ئەوروپییەكان بێ دەنگن و شاراوەن، ئینجا هەندێك پیتی گەرووی تێدا  دەبینین لە هیچ زمانێكی تردا نایبینین, نهێنی ئەوەش لەوەدایە كە زمانی عەرەبی زمانی نەتەوەیەكی  دێرینە كە لە ژیانی دەشت و بیاباندا ڕەگ و ڕیشەی هەیە، قوڕگیان بە هێز بوو، توانای دەربڕینی ئەو پیتە بەهێزانەیان هەبوو، بەڵكو  ئەو  پیتانەی كە لە قوڵایی قوڕگەوە دەردەچێت ئاماژە بۆ ئەوە ئەكات ئەو نەتەوەیە زۆر  كاریگەرەو سروشتێكی توندی هەیە و ناتوانێت وشەكان بە چپەو ناڕوونی دەربڕێت، بەڵكو لە كاتی دەربڕیندا ئارەزووی دەربڕینی ڕوون و ڕاشكاوانەی هەیە، لە كاتی قسە كردنیشدا بە كاریگەرییەوە قسە دەكەن و ئەوەی دەیڵێن مەبەستیانە،ئەم جۆرە پیتانەش لە هەندێ زمانی ئەوروپیشدا پێشتر هەبوون، بەڵام بەرگەیان نەگرت  وهاوڕێ لە گەڵ هەندێ پیتی تردا  لە نێوچوون، بگرە هەندێك لە خودی عەرەبەكانیش لەم ڕۆژگارەدا پیتی قافیان وەكو پیتی هەمزە ناسك كردوەەتەوە و پیتی عەینیان لە هەندێك لە وشەكانیان لابردووە، بۆ نموونە ( لهژه الساعە) یان كردووە بە (لسا) چونكە گەروویان بە هۆی ژیانی شارستانییەوە لاواز بووە و ئەو پیتانەیان بەلاوە قورس بووە، بۆ نموونە بە (قم) ئەڵێن: (أوم) و بە (قل) ئەڵێن (أول).(١٩)

2-زمانی عەرەبی زمانی قورئانی پیرۆزە:

لە گەورەترین تایبەتمەندییەكانی زمانی عەرەبی ئەوەیە كە خوای گەورە دوایین پەیامی بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی بەو زمانە دابەزاندووە، ئەو زمانەی كە خوای گەورە پێی ڕازی بوو قورئانی پیرۆزی  پێ ئاراستەی مرۆڤایەتی بكات، وەكو  فەرموویەتی:  (قُرْآنًا عَرَبِیًّا غَیْرَ ذی عِوجٍ لعَلَّهُمْ یتَّقُونَ) الزمر ، 28  (ابن كثیر) ڕەحمەتی خوای لێبێت لە تەفسیری ئەم ئایەتە فەرموویەتی:  ” بە زمانێكی عەرەبی پاراو كە هیچ لاری و خواری و تێكەڵبوونێكی  تێدا نیە، بەڵكو ڕوون كەرەوەو ئاشكراو بەڵگەیە، بۆ ئەوەش خوای مەزن وای كردووە بەڵكو تەقواو لە خوا ترسانیان تێدا درووست بێت”(٢٠).

سەبارەت بە هۆكاری دابەزینی قورئانی پیرۆز  بەو زمانە، بێگومان پێش هەموو شتێك لەبەر ئەوەی ئەوانەی قورئانیان بەسەردا دابەزی خۆیان عەرەب بوون و گەر بە زمانێكی تر دابەزیبا ئەوان دەیانوت لێی تێناگەین، وەكو خۆای گەورە فەرموویەتی: (ولوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیًّا لقَالُوا لوْلا فُصِّلتْ آياتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وعَرَبِیٌّ قُلْ هُو لِلَّذینَ آمَنُوا هُدًی وشِفَا‌ء والَّذینَ لا یُؤمِنُونَ فِي آذانِهِمْ ۆقْرٌ وهُو عَلیْهِمْ عَمًی أُولئِكَ یُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِیدٍ)فصلت، 44.

ئینجا بێگومان پێویستە ئەوە  بەهەند وەربگیردرێت  كەوا كاتێك قورئانی پیرۆز  دابەزی  چەندین زمانی تر لەو كاتەدا بوونیان هەبوو، لێرەشەوە فەزڵ و پلەو پایەی زمانی عەربی بەسەر زمانەكانی تردا دەردەكەوێت، كە چۆن خوای گەورە بە هەڵبژاردنی ئەم زمانە بۆ گەیاندنی  دوایین پەیامەكانی بۆ سەر زەوی  ڕێزی لە زمانی عەرەبی گرتووە. خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا فەرموویەتی  (إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ) (فَإِنَّمَا یسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وتُنْذرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا) مریم، 97 (كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ) فصلت ، 2…”(٢١)

2-زمانی عەرەبی زمانی ( الاشتقاق) لێدەركردنە

لێدەركردن یەكێكە لە تایبەتمەندییە گرنگەكانی زمانی عەرەبی كە  بەو شێوازەی  تێیدا هەیە لە زمانەكانی تر جیای دەكاتەوە.

لە ڕووی زمانەوانییەوە پێناسەی (اشتقاق) بە شێوەیەكی گشتی لە فەرهەنگەكاندا نزیك یەكترن و جیاوازییەكی وایان نییە،دانەری فەرهەنگی (لسان العرب) لە مادەی (شقق) دەڵێت: واشتقاق الكلام: اڵاخذ فیە یمینا وشمالا، واشتقاق الحرف من الحرف: أخّذه منه)(٢٢)

بەڵام لە ڕووی زاراوەوە پێنەسەكەی جیاوازی هەیە، بۆ نموونە جورجانی  دەڵێت: (نزع لفظ من اخر بشرطمناسبتهما معنی وتركیبا ومغایرتهما فی الصیغة) واتە: لێكردنەوەی وشەیەك لە وشەیەكی تر بە مەرجێك گونجان لە نێوانیاندا هەبێت لە ڕووی واتاو پێكهاتەو لە ڕووی شێوازەوە جیاواز بن)(٢٣)

“زانا دێرینەكان اشتقاق یان بە سێ جۆر باس كردووە، بەڵام هەندێك لە هاوچەرخەكان وەكو (عبد الله أمین) بەشی چوارەمی بۆ زیاد كردووە بەم شێوەی خوارەوە:

لێدەركردنی بچووك: ( الاشتقاق الصغیر) وەكو لێدەركردنی ( ضارب و مضروب و تضارب و مضرب وتضارب) لە (ضرب).

لێدەركردنی گەورە: وەكو: (جذب و جبذ ، مدح و حمد).

لێدەركردنی گەروەتر: وەكو : ثلب – ثلم ، جثا – جثا).

– لێدەركردنی گەورەترین: وەكو: (البسملة والحمدلة)  لە ( بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم و الحمد لله) .

زانستی (اشتقاق ) بە یەكێك لە گرنگترین و مەزنترین زانستەكانی زمانی عەرەبی  دەژمێردرێت، تەنانەت (السیوطی) لە (ابن دحیة الكلبی) دەگێڕێتەوە كە وتوویەتی:” الاشتقاقُ من أغْرَب كلام العرب وهو ثابت عن الله تعالی بنَقْل العُدول عن رسول الله صلی الله علیه وسلم لانه أُوتی جَوامعَ الكَلِم وهی جمعُ المعانی الكثیرە فی الالفاظ القلیلة. فمن ذلك قوله فیما صح عنه: یقولُ الله: أنا الرحمن خلقتُ الرُّحم وشققت لها من اسمی. وغیر ذلك من الاحادیث(٢٤) واتە: لێدەركردن لەسەیرترین زانستەكانی عەرەبە، لە ڕێگەی گواستنەوەو گێڕانەوەی كەسانی سەر ڕاست و دادگەر لە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم جێگر بووە كە اشتقاق ی لە خوای گەورەوە جێگیر بووە بەوەی كە لە فەرمووودەی ڕاست و درووستدا هاتووە:( أنا الرحمن خلقتُ الرُّحم وشققت لها من اسمي) .(٢٥)

3-(هاوواتابوون) الترادف

یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی زمانی عەرەبی كە پێوەی ناسراوە ئەوەیە دیاردەی (الترادف) هاوواتابوون ی تێدایە، كە پێناسەكەی لە ڕووی زمانەوانییەوە بریتییە لە: ” (ما اختلف لفظه واتفق معناه، أو اطلاق عدة كلمات على مدلول واحد كالأسد والليث وأسامة والتي يعني مسمى وحدا، والحسام والسيف والهند  و اليماني بمعنى واحد ..والعربية من أغنى لغات العالم بالمترادفات، وربما كانت أغناها على الإطلاق, فللسيف مثلا الف اسم، وللاسد خمسمائة اسم, وللداهية أربعمئة اسم، وللثعبان مئتان، وللعسل أكثر من ثمانين، ولكل من المطر والناقة والماء والبئر والنور والظلام وغيرها من الاشياء التي عرفها العربي في جاهليته، والصفات: طويل، قصير، كريم، بخيل، شجاع، جبان..الخ  عشرات من الالفاظ، وقد جمع أحد المستشرقين المفردات العربية المتصلة بالجمل وشؤونه، فوصلت إلى أكثر من أربع و أربعين وستمائة وخمسة ألاف) واتە: هاواتابوون بریتییە لەو وشانەی كە وەكو  وشە جیاوازن و وەكو واتا یەكن، یان بریتییە لە دەربڕین بە چەند وشەیەك لەسەر یەك ئاماژە پێكراو، وەكو (الأسد واللیثوأسامة) كە هەمووی ئاماژە بۆ شێر ئەكات، یان (والحسام والسیف والهند  و الیماني) واتای شمشێر دەگەیەنن، زمانی عەرەبی یەكێكە لە دەوڵەمەندترین زمانەكانی جیهان بۆ  وشەی هاوواتابوون،بەڵكو ر ِەنگە بە ڕەهایی دەوڵەمەندترینیان بێت، بۆ نموونە شمشێر زیاتر لە هەزار ناوی هەیە، شێر پێنج سەد ناوی هەیە، كەسی ژیرو بلیمەت چوار سەد ناوی هەیە، مار  دوو سەد ناوی هەیە، هەنگوین زیاتر  لە هەشتا ناوی هەیە، هەروەها هەر  یەك لە باران و وشتر و ئاو و بیر و ڕوناكی و تاریكی و شتی تر كە كەسی عەرەب لە سەردەمی جاهیلی ناسیوێتی، بە هەمان شێوە سیفەتەكان: درێژ- كورت- بەخشندە –  چرووك – ئازا – ترسنۆك.. و دەیان وشەی تریش، یەكێك لە ڕۆژهەڵاتناسەكان هەڵسا بە كۆكردنەوەی ئەو وشە عەرەبییانەی پەیوەندی بە ڕستەو كاروبارەكانی هەیە گەیاندوونی بە پێنج هەزار و شەش سەد و چل و چوار.(٢٦)

4-تایبەتمەندیەكانی وشەی عەرەبی

وشە سازی لە زمانی عەرەبیدا بریتییە لە یەكگرتنی  قاڵبی واتاكان  كە وشەكانی تێدەچێت  و ئیتر لە ڕووی واتاكەوە جیاواز دەبێتەوە، بۆ نموونە: (الناظر والمنظور والمنظر)  جیاوازن لە ئاماژەكەیاندا سەرەڕای گەڕانەوەیان بۆ یەك چەمك و واتای گشتی كە بریتییە لە (نظر) ..

هاوكات وشەكانی  زمانی عەرەبی فرمانێكی  فیكری ولۆجیكش لە خۆ دەگرن، بۆ  نموونە: وشە گشتییەكان و وتە لۆجییەكییەكان داڕشتنی تایبەتی خۆیان هەیە، بكەر – لێكراو – شوێن – كات – هۆكار – پیشە – دەنگەكان – بەشداری – ئامراز – وردەكاری – ڕوداو).

ئینجا داڕشتنی وشەكان لە زمانی عەرەبیدا كارێكی هونەری و كێشێكی میوزیكیش  لە خۆ دەگرێت ، قاڵبی وشەكان ئاوازێكی تایبەت لە خۆیان دەگرن، هەموو قاڵب و داڕشتنێكیش ئاوازێكی جێگیری خۆی هەیە، بۆ نموونە ئەو قاڵبەی ئاماژە بۆ بكەر دەكات لە كرداری سییانی هەمیشە لەسەر كێشی (فاعل) دێت  و، ئەوەش ئاماژە بۆ  لێكراو دەكات هەمیشە لەسەر كێشی (مفعول)  دێت، هەموو وشەكانیشی جۆرێك لە میویزیك و ئاوازی تێدایە..شاعیرەكانیش ئەم تایبەتمەندییەیان قۆستووەتەوەو بەراوردیان لە نێوان ئاوازی وشەكەو بابەتەكەیدا كردووە كە كاریگەری لەسەری ئاراستە هونەرییەكەی هەبێت، بۆ نموونە (النابغە الذبیانی) دەڵێت:

میلــــوا إلی الــدار مـن لیلی نحییـهـــا          نـعــم ونســـألهـا عن بعــض أهلیـهــــا

بەم شێوەش لە ڕێگەی ناسكی پیتەكان و زۆری درێژكردنەوەیان و ڕێك و پێكی دابەش كردنیان و جوانی پێكهاتەی وشەكان، كەش و هەوایەكی لە عیشق و تێڕامان و سۆز بۆ یادگاری خۆشەویستەكەی درووست كرد لە هۆنراوەكەیدا(٢٧)

5-چەند تایبەتمەندییەكی تر:

زانایان لەو كتێبانەی بە ( خصائص اللغە العربیة) دەناسرێت باسی زۆر لە تایبەتمەندییەكانی ئەم زمانەیان كردووە، بۆ نموونە:

نزیكترین زمانەكانی دونیایە بۆ بنەماكانی  لۆجیك، بە شێوەیەك كە ڕستەو بڕگەكانی ڕاست و درووست و ئاسانن بۆ هەر كەسێك بیەوێت دەربڕین لەهەر مەسەلەیەك بكات كە دەیەوێت، چۆنیش دەنووسرێت ئاوها دەخوێنرێتەوە.( الفصحی لغە القران/ أنور الجندی/10).(٢٨)

هەبوونی سەروبۆر ( الحركات): زمانی عەرەبی لە نووسیندا بە مەبەستی گەیشتن بە واتایەكی دیاریكراو، بۆ نموونە وشەكانی: (عَلِمَ، وعُلِم، وعَلَّمَ، وعِلْمٌ، وعَلَمٌ) ئەمانە هەموویان لە شێوەی وشەكەدا یەكن، بەڵام بە هۆی سەروبۆرەكانییەوە لە دەربڕین و واتا جیاوازن، بڕوانە: (اللغە العربیة/ د.راغب السرجانی)(٢٩)  

لە كۆتاییشدا دەڵێم:

لەم چەند دێڕەی سەرەوەدا ئاماژەیەكی خێرام بۆ هەندێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەو زمانە كرد و ڕووم لە باسكردنی هەندێكی زۆری تری وەرگێڕا لەبەر پێویستی وابەستەوبوون بە مەنهەجییەتی توێژینەوەكەم، ئەگەرنا زانایان باسی زۆر تایبەتمەندی تری ئەم زمانەیان كردووە، وەكو:

زمانی عەرەبی – بە بڕوای هەندێك لە توێژەران –  دێرینترین زمانە لە نێو  زمانەكاندا وبەڵگەكان بە ڕوونی بۆ ئەوە ئاماژە ئەكەن.

جیاوازی كردن لە نێوان ڕستەی سەرناو و ڕستەی سەركار ( الجملة الاسمیة والجملةالفعلیة) بە یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی ئەم زمانە دێتە ئەژمار, چونكە لە زمانە ئەوروپییەكاندا بكەر پێش كردار دەكەوێت، بە پێچەوانەی زمانی عەرەبی كە بكەر لە كردار دوا دەكەوێت.

هەبوونی ڕاناوی ڕەگەز و ژمارە لەو زمانەدا.(٣٠)

باسی دووەم: گرنگی و ڕۆڵی  زمانی عەرەبی لە تێگەیشتنی فەرموودەدا

زمانی عەرەبی زمانی قورئان و سوننەتە، بۆیە هەموو زاراوەیەك لەو دوو سەرچاوەدا باس كرا بێت پێویستە بەو پێیە لێكبدرێتەوە، بەڵام ئەگەر  واتاكەی  وەكو  زاراوە لەوێ ڕوون نەكرابوویەوە و واتایەكی تایبەتی نەبوو، ئەو كاتە پێویستە بە پێی بنچینەكانی زمانی عەرەبی لێكبدرێتەوە، بۆ نموونە وشەی ( الصلاة) بە شێوەیەكی گشتی لە زمانی عەرەبیدا بە واتای نزا و پاڕانەوە هاتووە.(٣١)

بەڵام لە قورئان و سوننەتدا بە بەكارهێنانێكی تایبەت بە كارهاتووە، كە بریتییە لە شێوازی نوێژكردن كە یەكێكە لە كۆڵەكەكانی ئیسلام ” بەدەر لەوەی كە پێناسەو شێوازو تێگەیشتنێكی تایبەت بۆ وشەو زاراویەك نەهاتبێت  ئیتر بە پێی بنەماكانی زمانی عەرەبی لێكدەدرێتەوە، تەنانەت زانایان پەنایان بۆ شیعری عەرەبی بردووە وەكو هۆكارێك بۆتێگەیشتنی ئایەت و فەرموودەكان، وەكو (ابن كثیر)  لە كاتی تەفسیركردنی ئایەتی: (وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ){البقرە:228} تفسیر ابن كثیر ج1 ص 793. پەنای  بۆ شیعری عەرەبی بردووە بۆ ڕوونكردنەوەی ئایەتەكە و ئەم هۆنراوەی بە بەڵگە هێناوەتەوە:

أفي كل عام أنت جاشم غزوة        تشد لأقصاها عزيم عزائكا

مورثة مالا وفي المجد رفعة        لما ضاع فيها من قروء نسائكا

ئەو هۆنراوەی كردووەتە بەڵگە لەسەر ئەوەی كە عەرەب وشەی (قر‌وء) یان لە واتای پاكبوونەوەی ئافرەت لە خوێنی حەیز بە كارهێناوە.(٣٢) هەوڵ دەدەین بایەخی ئەم باسە لە دوو ڕوانگەوە بخەینە ڕوو:

یەكەم: كاریگەری شارەزابوون لە زمانی عەرەبی لەسەر تێگەیشتنی فەرموودە و وتەی زانایان لەو بارەوە

1-گرنگی فێربوون و شارەزابوون لە زانستی (نحو) وزانستەكانی تری زمانی عەربی

گرنگی زانستی (نحو) بۆ تێگەیشتنی فەرموودە لەوەدا دەردەكەوێت كە خودی پێغەمبەری خوا صلی الله عله وسلم هەڵەی زمانەوانی پێ قبوڵ نەبووەو داوای لە هاوەڵاون كردووە بۆ ئەو كەسەی چاك بكەن كە هەڵەی كردووە، (عن أبی الدردا‌ء رضی الله تعالی عنه قال سمع النبی صلی الله علیه وسلم رجلاً قرأ فلحنَ فقالَ رسولُ الله صلی الله علیه وسلم أرشِدوا أخاكم صحیح الإسناد ولم یخرجاه)(٣٣) واتە: پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم گوێی لە پیاوێك بوو دەیخوێند و هەڵەی دەكرد، بۆیە فەرمووی: ڕێنوێنی براكەتان بكەن، واتە: هەڵەكەی بۆ چاك بكەنەوە. بێ دەنگ نەبوونی پێغەمبەری خوا درودو سەلامی خوای لێبێت لەسەر ئەو هەڵە ئاماژەیەكی ڕوون و ئاشكرایە لەسەر بایەخ و گەورەیی شارەزابوون لە زمانی عەرەبی كە دواتر بە زانستی (نحو) ناسرا و  بڕبڕەی پشتی عەرەبییە،

هەندێك لە پێشەوایانی ئیسلام زۆر  بە ڕاشكاوی  فەرموویانە پێویستە پێش  فێربوونی زانستی فەرموودە ئەو كەسە فێری نەحوی زمانی عەرەبی بێت،

(الشعبی)  فەرموویەتی: (النحو فی العلم كالملح فی الطعام ، لا یستغنی عنه) واتە: نەحو لە زانستدا وەكو خوێیە لە خواردندا، ناتوانیت لێی بێ نیاز بیت.

(وكیع بن الجراح)  فورموویەتی: چوومە لای (الأعمش) بۆ ئەوەی فەرموودەی لێ ببیسم، لەوانەشە هەڵەم لە عەرەبیدا بكردایە، پێی وتم: ئەی باوكی سوفیان! لە فەرموودە گرنگترت بە جێهێشتووە، ئەڵێت منیش وتم: ئەی باوكی موحەممەد: چی بێت لە فەرموودە لە پێشتر بێت؟ وتی: زانستی (نحو) ، ئیتر دەستی كرد بە فێكردنم لە نەحو و دوای ئەوە  فێری فەرموودەی كردم.(٣٤)

بۆیە فەرموودە ناسان فەرموویانە: فەرموودەناس پێویسە فەرموودە لە كەسێك نەگێڕێتەوە كە هەڵەی لە زمانی عەرەبی هەبێت، خۆ ئەگەر  ویستی  ئەو  فەرموودە كە بیستوویەتی بیگێڕێتەوە بە واتاكەی و وەكو خۆی بە وشەكانی نەیگێڕێتەوە، ئەگەر بێت و لە وشە و مەبەستەكانی شارەزا نەبێت، نەزانێت واتاكانی بۆ كوێ ئەچێت و جیاوازی نێوانیان چیە، ناكۆكی نییە لەسەر ئەوەی كە بۆی نییە فەرموودە بگێڕێتەوە، پێویستە لەسەری چۆن بیستوویەتی ئاوها بیگێڕێتەوە، بەڵام ئەگەر  زانا و شارەزا بێت، ئەوە زانایانی پێشین و فەرموودەناسان و شەرعزانان لەو بارەوە ناكۆكییان لە نێواندا هەیە.

لە زانایانی پێشينەوە شوێنەواری  زۆرمان بۆ هاتووە، باس لە مەترسی هەڵەكردن ئەكەن لە زمانی عەرەبی بۆ كەسی فەرمودەناس و بۆ تێگەیشتنی  فەرموودە بە شێوەیەكی گشتی و وریایی دەدەن لەو بارەوە، ئەو شوێنەوارانەش لە ڕێگەی فەرموودە ناسانەوە هاتوون  نەك زمانزانەكان، لەوانە:

(الرحبي) فەرموویەتی : (سمعت بعض أصحابنا يقول: إذا كتب لحان، فكتب عن اللحان لحان آخر، فكتب عن اللحان لحان، صار الحديث بالفارسية). واتە: گوێم لە هەندێ لە هاوەڵەكانم بوو دەیانوت: ئەگەر كەسێك هەڵەی لە زمانی عەرەبی زۆر بوو  فەرموودەی لە كەسێكی  ناشارەزای تری وەكو  خۆی گێڕایەوە، یەكێكی تریش ناشارەزا لە عەرەبی لەوانی گێڕایەوە ، فەرموودەكە ئەبێتە فەرموودەیەكی فارسی.

(الاصمعي) ڕحمەتی خوای لێبێت فەرموویەتی: (إن أخوف ما أخاف على طالب الحديث إذا لم يعرف النحو أن يدخل في جملة قوله صلى الله عليه وسلم: “من كذب عليّ متعمدًا فليتبوأ مقعدة من النار) واتە: ترسی زۆرم لە سەر فێرخوازی فەرموودە ئەگەر  شارەزای زانستی نەحو و بنەماكانی زمانی عەرەبی نەبێت ئەوەیە كە بكەوێتە بەر فەرموودەكەی پێغەمبەر  درودوسەلامی خوای لێبێت كە فەرموویەتی: هەركێ بە ئەنقەست درۆیەكم بۆ هەڵبەسێت با جیًگای خۆی لە دۆزەخدا ئامادە بكات.

(الحسن البصری) ڕەحمەتی خوای لێبێت فەرموویەتی: (من لحن في القرآن فقد كذب على الله، ومن لحن في حديثه صلى الله عليه وسلم  فقد كذب عليه، لأنه صلى الله عليه وسلم لم يكن يلحن). واتە: هەركەسێك لە قورئانی پیرۆزدا هەڵە بكات ئەوە درۆی بۆ خوای گەورە هەڵبەستووە، هەركەسێكیش لە ڕووی زمانی عەرەبییەوە لە فەرموودەدا هەڵە بكات، ئەوە وەكو ئەوە وایە درۆی بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم هەڵبەستبێت.

بەو شێوەش دەردەكەوێت كە یەكێك لە مەرجەكانی فێرخوازی زانستی فەرموودە ئەوەیە زانست و شارەزایی لە زمانی عەرەبی و لە ئیعراب كردندا هەبێت.

(الخطیب البغدادي)  ڕەحمەتی خوای لێبێت فەرموویەتی: (فينبغي للمحدث أن يتقي اللحن في روايته: للعلة التي ذكرناها، ولن يقدر على ذلك إلا بعد دراسة النحو ومطالعته علم العربية). واتە: لەبەر ئەو هۆیەی كە باسمان كرد،پێویستە فەرموودەناس وریای هەڵەی  زمانی عەرەبی بێت لە كاتی گێڕانەوەی فەرموودەدا، توانای ئەوەشی نابێت مەگەر لێكۆڵینەوە لە زانستی (نحو) و خوێندنەوە لە زمانی عەرەبی نەبێت.

(ابن الصلاح )  ڕەحمەتی خوای لێبێت فەرموویەتی: (فحق على طالب الحديث أن يتعلم من النحو واللغة ما يتخلص به من شين اللحن والتحريف ومعرتهما). واتە: حەق و پێویستە لەسەر فێرخوازی زانستی  فەرموودە  فێری زانسی (نحو) و زمان بێت بۆ ئەوەی لە هەڵە كردن و شێواندن و ناخۆشییەكانی ڕزگاری ببێت.

فەرموودەناسی بە ناوبانگ  ( محمد ناصرالدین الالباني) ڕەحمەتی خوای لێبێت دەیفەرموو: چاكە و نیعمەتی خوام ئەوەندە زۆرە لەسەر ناتوانم بیانژمێرم، ڕەنگە دوانیان لە گرنگترینیان بێت: یەكەمیان كۆچی باوكم بوو بۆ شام و فێركردنی پیشەی سعاتچێتی بۆ من، دووەمیان ئەوە بوو لە شام فێری زمانی عەرەبی بووم و ئەگەر لە ئەڵبانیا بمایەمەوە فێری عەرەبی نەدەبووم، جگە لە زمانی عەرەبیش ڕێگەیەكی تر نییە بۆ تێگەیشتنی كتاب و سوننەت.

هەروەها فەرموودەناس (مقبل بن هادی الوادعي) ڕحمەتی خوای لێبێت لە وانەكانیدا زۆر گرنگی بە زمانی عەرەبی دەدا و ڕۆژیِكیش بە فەقێكانی وت: ڕۆڵەكانم، ئەگەر قەرار وابێت ئامۆژگاریەكی من وەربگرن با ئەوە بێت كە بایەخ بە زانستی ( نحو) بدەن.(٣٥)

چەند نموونەیەك لەسەر پەیوەندی كاریگەری شارەزا بوون لە زمانی عەرەبی لەسەر زانستی فەرموودە

ا- یەكێك لە بوارەكانی گرنگی فێربوون و شارەزابوون لە زمانی عەرەبی، پەیوەندی بە بواری بەرپەرچدانەوەی لادەران و تاقمە گومڕاكانەوە بوو، چونكە زۆرێك لەوانە بۆ قایلكردنی خەڵكی بە بیرۆكەو ڕێبازەكانیان پشتیان بە هەندێك لە دەقی فەرموودەكان دەبەست و لە ڕێگەی شێواندنیانەوە سوودیان لێی دەبینی، بۆ نموونە، ئەو فەرموودەی كە لە هەردوو سەحیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووە و ئەبو هورەیرە دەیگێڕێتەوە: «احتجّ آدمُ و موسى فقال: يا آدمُ أنت أبونا، خيّبتنا وأخرجَتنا من الجَنة. فقال آدمُ: أنتَ الذي اصطفاكَ بكلامه.. تلومُني على أمرٍ قَدره الله علي.. فحجّ آدمُموسى »(٣٦) واتە: ئادەم و موسا سەلامی خوایان لێبێت ناڕازیبوون لە نێوانیاندا درووست بوو موسا فەرمووی: نائومێدت كردین و لە بەهەشت  دەرتكردین، ئادەمیش فەرمووی: تۆ بووی خوای گەورە هەڵیبژاردیت و قسەی لە گەڵ كردی…لەسەر شتێك لۆمەم دەكەیت كە خوای گەورە لە سەری نووسیوم…جا ئەوانەی كە ویستیان واتاكەی بۆ بەرژەوەندی بیرۆكەكەی خۆیان بشێوێنن، هەڵسان بە خوێندنەوەی (ادم) بە (نصب) بەپێچەوانەی خوێندنەوەی ڕاست كە زانایان كۆكن لەسەری كە بریتییە لە خوێندنەوەی رەفع لە وشەی (ادم) بۆ كرداری (حج) و (نصب) ی (موسی) لەسەر ئەوەی كە ئادەم بەڵگەی بڕیوە، ئەم فەرموودە لە كاتێكدا گەورەترین بەڵگەی ئەهلی سوننەتە لە مەسەلەی قەدەردا، بەڵام تاقمی قەدەرییەكان لە ڕێگەی دەستكاری كردنی لایەنی ڕێزمانی وشەكە بۆ پشتگیری بیدعەكەیان لە پرسی قەدەردا بۆ خۆیان بە كاریان هێنا، لێرشەوە بۆمان دەردەكەوێت شارەزابوون لە زمانی عەرەبی بۆ جوان تێگەیشتن و تووشی هەڵە نەبوون لە بیروباوەڕدا كە لە ڕێگەی فەرموودەوە وەردەگیرێت چەند گرنگە.(٣٧)

ب- روى الشيخان عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا: أَنَّ بَعْضَ أَزْوَاجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم، قُلْنَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم: أَيُّنَا أَسْرَعُ بِكَ لُحُوقًا؟ قَالَ: (أَسْرَعُكُنَّ لَحَاقًا بِي أَطْوَلُكُنَّ يَدًا)قَالَتْ: فَكُنَّ يَتَطَاوَلْنَ أَيَّتُهُنَّ أَطْوَلُ يَدًا، قَالَتْ: فَكَانَتْ أَطْوَلَنَا يَدًا زَيْنَبُ، لِأَنَّهَا كَانَتْ تَعْمَلُ بِيَدِهَا وَتَصَدَّقُ.(٣٨) واتە: هەندێك لە خێزانەكانی پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم پرسیاریان كرد: پاش مردنت  كاممان زووتر پێت دەگەین، فەرمووی: (أطولكن یدا) ئەوانیش وا تێگەیشتن كە كامیان دەستی درێژتر بێت زووتر وەفات دەكات، سەودە ڕەزای خوای لێبێت كە دەستی لە هەموویان كورتتر بوو وای زانی مەبەست لە خۆیەتی بەو فەرموودە، بەڵام دواتر كە بینییان سەودە زووتر وەفاتی كرد بۆیان دەركەوت كە مەبەست درێژی دەست نییە بەڵكو مەبەست لە بەخەشندیی و سەدەقە كردنە كە سەودە ڕەزای خوای لێبێت بەو شێوە بوو، ئەمەش لە گەڵ بەكارهێنانی ئەو وشەدا ڕێكە بە پێی زمانی عەرەبی.

ج- روى الشيخان عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: (اشْتَكَتِ النَّارُ إِلَى رَبِّهَا فَقَالَتْ: رَبِّ أَكَلَ بَعْضِي بَعْضًا!، فَأَذِنَ لَهَا بِنَفَسَيْنِ: نَفَسٍ فِي الشِّتَاءِ وَنَفَسٍ فِي الصَّيْفِ، فَأَشَدُّ مَا تَجِدُونَ مِنَ الحَرِّ، وَأَشَدُّ مَا تَجِدُونَ مِنَ الزَّمْهَرِيرِ)(٣٩) واتە:كەسێك كە شارەزایی زمانی عەرەبی نەبێ لە تێگەیشتنی ئەم فەرموودەیە گرفتی بۆ درووست دەبێت، چونكە هۆكاری گۆڕانی وەرزەكان دیارە و بە پێی هەندێ یاسا و ڕێسای گەردوونی درووست دەبن، كاتێك لە ڕووی زمانی عەرەبییەوە لێی تێدەگەین دەبینین مەبەست لە فەرموودەكە بواری خواستن و وێناكردنی هونەرییە ( المجاز والتصور الفني) كە وەسفی گەرمی كەش و هەوا دەكات وەكو ئەوەی هەناسەی دۆزەخ بێت، هەروەها وەسفی سەرماو سۆڵەی زستان دەكات بەوەی كە وەكو  هەناسەیەكی تری دۆزەخە، كە دۆزەخ هەموو جۆرە سزایەكی بە گەرماو بە سەرما تێدایە.

د- عن ابن عباس رضي الله عنهما أن رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم، قَالَ: (الحُمَّى مِنْ فَيْحِ جَهَنَّمَ فَأَبْرِدُوهَا بِالْمَاءِ)(٤٠) ئەم فەرموودەش بە هەمان شێوە بە هۆی تێنەگەیشتن لە زانستەكانی زمانی عەرەبی كەسانێك تۆمەتیان دایە پاڵ ئیسلام كە باوەڕی بە ئەفسانە هەیە، لە كاتێكدا كەسی شارەزا دەزانێت (المجاز) خواستن شێواز و چۆنیەتی زمانی عەرەبییە و لەم جۆە شوێنانە بە كار دێت. بۆیە وەسفی تا و گەرمی جەستەی نەخۆشەكانی بە گڕی دۆزەخ چوواندووە.

ه- روى عبادة بن الصامت رضي الله عنه أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: (اللَّهُمَّ أَحْيِنِي مِسْكِينًا، وَأَمِتْنِي مِسْكِينًا، وَاحْشُرْنِي فِي زُمْرَةِ الْمَسَاكِينِ)(٤١) بە هۆی كێشەیەكی پەیوەندیدار بە زمانی عەرەبی هەندێك لەم فەرموودە خراپ حاڵی بوون و وایان زانی تێكدەگیرێت لە گەڵ فەرموودەكانی تر كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كە پەنا دەگرێتە پەروەردگاری لە هەژاری و هەژاری و كوفری پێكەوە باس كردووە، هەروەها خوای گەورەش منەتی بەسەر پێغەمبەرەكەیدا كردووە بەوەی كە لە هەژارییەوە دەوڵەمەندی كردووە، بۆیە لەو ڕووانگەوە فەرموودەكە ڕەتكرایەوە لە لایەن هەندێكەوە، لە ڕاستیدا مەبەستی  فەرموودەكە بە وەی كە زانراوە لە زمانی عەرەبیدا پەیوەندی بە هەژاری و نەدارییەوە نییە، بەڵكو مەبەست لە خاكی بوون و خۆبەكەم زانینە، وەكو (ابن الأثير) فةرموويةتى : أ(َرَادَ بِهِ التَّوَاضُعَ وَالإِخْبَاتَ، وأَلاَّ يَكُونَ مِنَ الجَبَّارِينَ المُتَكَبِّرِينَ)(٤٢) (٤٣)

دەرەنجام وڕاسپاردە

لە كۆتایی ئەم توێژینەوە بە كۆمەڵێك دەرەنجام گەیشتم بە پوختی دەیانخەمە ڕوو:

زمانی عەرەبی مێژوویەكی دوو رو درێژی هەیە، بە دیاریكراویی نازانرێت  سەرەتاكەی كەیە بەڵام بۆ مێژوویەكی دێرین دەگەڕێتەوە.

زمانی عەرەبی ژمارەیەك تایبەتمەندی لە خۆ گرتووە كە زمانەكانی تر هاوبەش نین  لە گەڵیدا لەو تایبەتمەندیانە.

پەیوەندییەكی تۆكمە لە نێوان زمانی عەرەبی و زانستە ئیسلامییەكان هەیە و هەموو بە شێوەیەك لە شێوەكان و بە ڕێژەیەكی دیاری كراو پێویستیان پێیەتی.

زانستی فەرموودە بە شێوەیەكی تایبەت پەیوەندییەكی بە هێزی لە گەڵ زمانی عەرەبی هەیە و فەرمودەناسان و پێشەوایانی ئەو زانستە شارەزابوونیان لەو زمانە بۆ فێرخوازانی فەرموودە بە مەرج گرتووە.

نەشارەزایی لە زانستەكانی زمانی عەرەبی و بە تایبەت  لە زانستی (النحو)  دەبێتە مایەی هەڵە گەیشتن لە هەندێك واتای هەستیار لە فەرموودەكاندا.

هەندێك لە تاقمە گومڕاكان كە لە مێژووی ئیسلامیدا سەریان هەڵداوە، نەشارەزایی خەڵكیان لە زمانی عەرەبی قۆستووەتەوەو دەقەكانی فەرمودەكانیان شێواندووە لە بەرژەوەندی ڕێڕەوە گومڕاكانی خۆیان.

لە كۆتاییدا:

داوا لە توێژەران و مامۆستایانی ئازیز ئەكەم ئەو بۆشاییەی سەبارەت بە گرنگی زمانی عەرەبی هەیە بۆ تێگەیشتنی فەرموودە بە توێژینەوەكانیان پڕی بكەنەوە و پێویستی كتێبخانەی كوردی لەم بوارەدا پڕ بكەنەوە.

پەراوێزەکان:

المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي، ج1 ص 6.

برِوانة: تاريخ الأدب العربي، أحمد حسن الزيات، ص 15.

٢ نشأة اللغة العربية وتطورها وثباتها أمام التحديات، د.عبدالعزيز بن سعد الدغيثر، 11-3-2017.

٣ برِوانة: تاريخ الاسلام السياسي والديني والثقافي والاجتماعي، حسن إبراهيم حسن، 1962.

٤   اللغة العربية كائن حي، جورجى زيدان، ص 12.

٥ لةو بارةوة برِوانة: الهداية مع شرح فتح القدير، ج1 ص 249، الدر المختار شرح تنوير الأبصار، ج1 ص 484، حاشية ابن عابدين، ج1 ص 484.

٦ بۆ نموونە ( ع ل م) بریتییە لە یەك (مادە ) و وشەیەكی زۆری لێ دەردەچێت وەكو: عالم، عالِم ، معلوم، علم، تعلیم، معالم، علامە، علّامە، إعلام، علوم، متعالم، معلّم، مَعْلّم ، استعلام، استعلامات…..

٧ لە ساڵی 1823 بە دایكبووەو لە ساڵی 1892 لە دونیا دەرچووە، وازی لە بانگەوازی ئیكلیریكی هێنا بۆ ئەوەی یەكلا بێتەوە بۆ لێكۆڵینەوەی زمانە سامییەكان و مێژووی ئاینەكان، بۆچوونەكان بێ باوەڕی عەقلانیەتی پێوەدیارە وەكو ئەوەی لە كتێبەكانی: (مستقبل العلم، تاریخ نشأة المسیحیة) هاتووە.

٨ بروانه: دراسات اسلامية معاصرة (اللغة) ، أنور الجندي، ص 33.

٩ أهمية اللغة العربية ومناقشة دعوى صعوبة النحو، أحمد عبد الله الباتلي، ص 9.

١٠ أَهمية اللغة العربيَة في فهم الإسلام ووحدة المسلمين، المدونة الالكترونية للدكتور خالد خميس فرّاج، تاريخ المشاهدة:5-11-2017.

١١ الموافقات في اصول الشريعة، أبو اسحاق الشاطبي، ج2 ص 47.

١٢ الفقيه و المتفقه، الخطيب البغدادي، ج2 ص 41.

١٣ آداب الشافعي ومناقبه، ابن أبي حاتم الرازي، ص 150.

١٤ بروانه: أهمية اللغة العربية في فهم الكتاب والسنة، دكتور محمود أحمد الزين، ص 17.

١٥ بروانه الكوكب الدري فيما يتخرج على الأصول النحوية من الفروع الفقهية، جمال الدين الاسنوي، 1985،

١٦ تأويل مشكل القران، ابن قتيبة الدينوري، ج1 ص18.

١٧ العربية خصائصها  وسماتها، دكتور عبدالغفار حامد هلال، ص 166.

١٨ عبقرية اللغة العربية، محمد عبد الشلفي القوصي، ص 73-74.

١٩ تفسير ابن كثير، الحافظ عمادالدين ابن كثير, ج4 ص 67.

٢٠ الفصحى لغة القران، أنور الجندي، ص 31.

٢١ لسان العرب، ابن منظور المالكي, ج7 ص167.

٢٢ التعريفات، علي بن محمد الجرجاني، ص 31

٢٣ المزهر في اللغة وأنواعها، جلال الدين السيوطي، ج1 ص 277.

٢٤ رواه أحمد، والبخاري، وأبو داود، والترمذي، وابن حبان، والحاكم، والبيهقي عن ابن عوف1: والحاكم، والخرائطي، والخطيب، عن أبي هريرة

.٢٥ينظر: الإتحافات السنية بالأحاديث القدسية ومعه النفحات السلفية بشرح الأحاديث القدسية، ج 1، ص 70 ، المناوي.

٢٦ فقه اللغة العربية وخصائصها، ص 173.

٢٧ اللغة العربية ومكانتها بين اللغات/ الأستاذ الدكتـور فرحـان السـليـم، سايتى صيد الفوائد ، بةروارى بينين: 2-12-2017.

٢٨  الفصحى لغة القران/ أنور الجندي/10.

٢٩ العربية، راغب السرجاني، موقع قصة الاسلام، بةروارى بينين: 2-12-2017.

٣٠ سەبارەت بەم تایبەتمەنمەدیانە بڕوانە: أشتات مجتمعات في اللغة والأدب، عباس محمود العقاد، ص 56 فما بعدها .

٣١ بڕوانە: لسان العرب، ابن منظور، ج 4، ص 359.

٣٢ أهمية اللغة العربية في فهم الكتاب و السنة، محمود أحمد الزين، ص18-19.

٣٣ قال الألباني في ” السلسلة الضعيفة و الموضوعة ” ( 2 / 315 ) :ضعيف . رواه الحاكم ( 2 / 439 ) عن سعد بن عبد الله بن سعد عن أبيه عن

أبي الدرداء رضي الله عنه قال : ” سمع رسول الله صلى الله عليه وسلم رجلا قرأ فلحن ، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم … ” فذكره ، و قال : ” صحيح الإسناد ” ، و وافقه الذهبي . و أقول : كلا ، فإن عبد الله بن سعد والد سعد وهو الأيلي غير معروف ، و لم يترجموا له ، مع أنهم ترجموا لابنه ، و لم يذكرواله رواية عن أبيه ، و الله أعلم .]

٣٤ بەوەرگرتن لە توێژینەوەیەكی بڵونەكراوە بە ناونیشانی: أهمية علم النحو في فهم النص الشرعي، وليد الصميدعي ورفيقه، ص 149-150.

٣٥ بۆ سەرچاوەی ئەم وتانە بڕوانە: أهمية علم النحو في علم الحديث وعدم اللحن فيه، أشرف بن يوسف بن حسن، شبكة الالوكة، به روارى بينين: 2-12-2017.

٣٦ صحيح البخاري، كتاب القدر، باب تحاج آدم وموسى عند الله، برقم: (6240) 0، صحيح مسلم، كتاب القدر، باب حجاج آدم وموسى عليهما السلام، برقم: (2652).

٣٧ ئەم نموونە لە توێژینەوەیكی دكتور خالد فهمی باسكراوە لە توێژینەوەیەكی بڵاونەكراوە بە ناونیشانی ( اللغة العربية وفهم القرآن والسنة) لة كلية الآداب – جامعة المنوفية.

٣٨ البخاري كتاب الزكاة باب فضل صدقة الصحيح الشحيح 2/110 رقم: 1420، ومسلم كتاب الفضائل بَابُ مِنْ فَضَائِلِ زَيْنَبَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ، رَضِيَ اللهُ عَنْهَا 4/1907 رقم: 2452 واللفظ لمسلم.

٣٩ البخاري كتاب بدء الخلق باب صفة النار وأنها مخلوقة 4/120 رقم: 3260، ومسلم كتاب المساجد ومواضع الصلاة 1/431 رقم: 617.

٤٠ البخاري كتاب بدء الخلق باب صفة النار وأنها مخلوقة 4/120 رقم: 3261، ومسلم كتاب السلام بَابُ لِكُلِّ دَاءٍ دَوَاءٌ وَاسْتِحْبَابِ التَّدَاوِي 4/1731 رقم: 2209.

٤١ الترمذي في سننه أبواب الزهد بَابُ مَا جَاءَ أَنَّ فُقَرَاءَ الْمُهَاجِرِينَ يَدْخُلُونَ الجَنَّةَ قَبْلَ أَغْنِيَائِهِمْ 4/155 رقم: 2352، وابن ماجه في سننه كتاب الزهد باب مجالسة الفقراء 2/ 1381 رقم: 4126، وصححه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة 1/618 رقم: 308.

٤٢ النهاية في غريب الحديث 2/385.

٤٣ بۆ چوار نموونەی كۆتایی سوودم لەم سەرچاوە بینیوە: (أثر اللغة العربية في فهم الحديث النبوي الشريف، دكتور أيمن مهدي، شبكة الالوكة، ص 14-16، ، مێژووی بینین: 3-12-2017.

سه‌رچاوه‌كان

أثر اللغة العربية في فهم الحديث النبوي الشريف، دكتور أيمن مهدي، شبكة الالوكة.

آداب الشافعي ومناقبه، ابن أبي حاتم الرازي، مكتبة الخانجي بالقاهرة، الطبعة الثانية، 1993،

ألاتحافات السنية بالأحاديث القدسية، عبدالرؤوف المناوي، ت:عبدالقادر الأرنؤوط –طالب عواد، دار ابن كثير، بيروت – دمشق،بدون تاريخ.

أَهمية اللغة العربيَة في فهم الإسلام ووحدة المسلمين، المدونة الالكترونية للدكتور خالد خميس فرّاج،

أهمية اللغة العربية في فهم الكتاب و السنة، محمود أحمد الزين، دائرة الشؤون الاسلامية والعمل الاسلامي بدبي، الطبعة الاولى، 2009،

أهمية اللغة العربية في فهم الكتاب والسنة، دكتور محمود أحمد الزين، دار الشؤون الاسلامية و العمل الخيري بدبي، الطبعة الاولى ، 2009،

أهمية اللغة العربية ومناقشة دعوى صعوبة النحو، أحمد عبد الله الباتلي، دار الوطن للنشر، الطبعة الأولى، 1412 هـ،

أهمية علم النحو في علم الحديث وعدم اللحن فيه، أشرف بن يوسف بن حسن، شبكة الالوكة،

أهمية علم النحو في علم الحديث وعدم اللحن فيه، أشرف بن يوسف بن حسن، شبكة الالوكة،

تاريخ الأدب العربي، أحمد حسن الزيات، دار المعرفة، بيروت – لبنان، ط العاشرة، 2006.

تاريخ الاسلام السياسي والديني والثقافي والاجتماعي، حسن إبراهيم حسن، مكتبة النهضة المصرية، الطبعة السادسة ، 1962،

تأويل مشكل القران، ابن قتيبة الدينوري، ت: ابراهيم شمس الدين، دار الكتب العلمية ، بيروت – لبنان ،

التعريفات، علي بن محمد الجرجاني، تحقيق: عادل أنور خضر، دار المعرفة، بيروت –لبنان ، 2007،

تفسير ابن كثير، الحافظ عمادالدين ابن كثير, دار الكتاب العالمي للنشر، بيروت – لبنان ، 2007،

دراسات اسلامية معاصرة (اللغة) ، أنور الجندي، المكتبة العصرية، صيدا – بيروت ،

سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيء على الأمة, محمد ناصرالدين الألباني, مكتبة المعارف – الرياض,

عبقرية اللغة العربية، محمد عبد الشلفي القوصي، منشورات المنظمة الاسلامية للتربية والعلوم والثقافة، المغرب -2016،

العربية خصائصها  وسماتها، دكتور عبدالغفار حامد هلال، مكتبة وهبة – القاهرة ، 2004، الطبعة الخامسة،

العربية، راغب السرجاني، موقع قصة الاسلام.

الفصحى لغة القران، أنور الجندي، دار الكتاب اللبناني، بيروت – لبنان، 1982،

فقه اللغة العربية وخصائصها،1982إيميل يعقوب، دار العلم للملايين،بيروت – لبنان ، الطبعة الاولى،

الفقيه و المتفقه، الخطيب البغدادي، دار ابن الجوزي، الرياض، 1996،

الكوكب الدري فيما يتخرج على الأصول النحوية من الفروع الفقهية، جمال الدين الاسنوي، ت: محمد حسن عواد، دار عمار، الاردن، الطبعة الاولى ، 1985،

لسان العرب، ابن منظور، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1988،

اللغة العربية كائن حي، جورجى زيدان، دار الجيل ،بيروت – لبنان، الطبعة الثانية، 1988،

اللغة العربية وفهم القرآن والسنة) لة كلية الآداب – جامعة المنوفية.(بحث غير منشور).

اللغة العربية ومكانتها بين اللغات/ الأستاذ الدكتـور فرحـان السـليـم، سايتى صيد الفوائد ،

المزهر في اللغة وأنواعها، جلال الدين السيوطي، المكتبة العصرة، صيدا – بيروت ، 2007،

المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي، طبعة جامعة بغداد، 1962،

المنجد في اللغة و الاعلام، دار المشرق بيروت، الطبعة الثالثة والاربعون، 2008.

الموافقات في اصول الشريعة، أبو اسحاق الشاطبي، ت: عبدالقادر الفاضلي، المكتبة العصرية، صيدا – بيروت ، 2007،

نشأة اللغة العربية وتطورها وثباتها أمام التحديات، د.عبدالعزيز بن سعد الدغيثر، موقع صيد الفوائد.

ئیحسان بورهانەدین ئەمین

مامۆستا لە زانکۆی هەڵەبجە

ئیحسان بورهانەدین ئەمین

مامۆستا لە زانکۆی هەڵەبجە

Leave a Reply