هەڵسەنگاندنیك بۆ كتێبی”دەقی قورئانی ئێستاتیکاوئەدەبیبوون” ڕەواندنەوەی چەند گومان وتارماییەک

هەڵسەنگاندنیك بۆ كتێبی”دەقی قورئانی ئێستاتیکاوئەدەبیبوون” ڕەواندنەوەی چەند گومان وتارماییەک

محمد عزیز لۆتەری

زۆرێک لەبیرمەندان ونوسەرانی عەرەب باوەڕیان وایە کە مەیدانداری وتەحدای قورئان بەهێنانی کتێبێکی وەک قورئان یان چەندسورەتێک یان تەنیا سورەتێک لە قورئان تەنیا بۆ عەرەبە، بەڵام لە ڕاستی دا ئەم مەیدان داریە تەنیا بۆ عەرەب وبگرە تەنیا بۆ مرۆڤایەتی وجن نیە وهەرچی لە گەردوون وبونەوەردایە لە مرۆڤایەتی وجن وفریشتە هەموویان کۆببنەوە ناتوانن وەک قورئان دانێن، کەواتە موعجیزەکە ڕەوانبێژی نیە وتەنها پەیوەندی بەلایەنی زمانەوە نیە ،بەڵکو موعجیزەکە پەیوەندی بە واتاو هەواڵی ڕابردوو وداهاتووی قورئان لەبارەی بونەوەر وبنەما شەرعی وفەلسەفی وڕەوشتی ویاسایی وزمانەوانی و،،،هتد هەیە.

بیرو هۆش وزانست وبوارەکان لەهەرسەردەمێکدا نوێ دەبنەوەو تەفسیر وئاڕاستەکردنی نوێ لە پاراوێزی قورئانیش دەنوسرێن کەواتە قورئان لە هەرچاخ وسەردەمێکدا بۆو بابەتانەی لەوسەردەمە دا باون ئاڕاستەکردن وڕاڤەکردن ولێکدانەوەی نوێی هەیە، ئەگەر بەمێژوودا بچینەوە هەروابوە ،ئەوەتا دەبینین کە ڕازی بۆچوونە گەردوونی و فەرهەنگیەکانی لەتەفسیرەکەی دا دەخوێنێتەوە، ئالوسی هێماو ئاماژە سۆفی وعیرفانیەکان لە ڕوح المعانی دا دەخوێنێتەوە، سعود العمادی بابەتە عەقڵیەکان و ئەبوحیان بابەتە ڕێزمانیەکان و،،،هتد وەک دەگوترێ قورئان حمال الاوجە و هەڵگری چەندەها ئاڕاستە وڕوگەیە، بۆهەرسەردەمێک قسەی خۆی هەیە، بۆ سەردەمی بوژانەوەی زمانەوانی وڕەوانبێژی لە ترۆپکەدایە، لەسەردەمی بوژانەوەی تەزکیەو عیرفان هەرلە ترۆپکەدایە،لەسەردەمی بوژانەوەی ڕەوشت وکۆمەڵناسی وسیاسەت وشەرع ویاسا هەرلە ترۆپکەدایە، لەسەردەمی بوژانەوەی دەروونناس وڕوحانیات هەرلەترۆپکەدایە، لەسەردەمی بوژانەوەی جیهنگیری و مرۆڤایەتی و مافی تاکو وکۆو ژن ومنداڵ و،،هتد هەرلە ترۆپکەدایە، لەسەردەمی بوژانەەی نوژداری وتەندروستی وپزیشکی هەرلە ترۆپکەدایە ،لەسەردەمی زانستی گەردونناسی و فەلەک هەر لە ترۆپکەدایە، لەسەردەمی بوژانەوەی تیۆرو چۆنێتی دەستپێکی گەردوون ومرۆڤ وژیان هەرلەترۆپکەدایە، زانستی ئیعجازی قورئانی نوێش هەرجۆرێکە لەو خوێندنەوانە ،قورئان لە فکروهزروپەروەردە وئابووریدا هێڵەگشتیەکانی جوانترین وباشترین پەیڕەوومیتۆدی تێدایە ،تەفسیرەکانیش لەم بوارانە یان دانراون یان لەمەولا دەنوسرێن، ئوممەت لەهەوڵی بەردەوام دایە، چەندان زاناوپشکنەرو داهێنەر بەهۆی ئایەتێک وداهێنانێک ودۆزینەوەیک ڕۆژانە مسوڵمان بوونی خۆیان ڕادەگەیەنن.
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
{سنریهم آیاتنا فى الآفاق وفى أنفسهم} پەروەردگار بەتایبەت لەسەدهی بیستەمدا گەلێ شتی سەرسوڕهێنەری نیشانی ئادهمیزاد دا، لەئاسمان و زهوی و دهریاو، هەر لەخودی ئادهمیی خۆیشیدا كەهەر هەموویان بەڕاشكاوی داوا لەمرۆڤ دهكەن بڕوا بێنێ بە گەوره یی الله و بەقورئانەكەی بکەن، وهك ئەفەرمووێ: ئێمە لەئایندهدا بەڵگەو نیشانەكانی خۆمانیان نیشان دهدهین لەسەر راستی ئەم قورئانەو، دهسەڵاتی خۆمان لەئاسۆكانی بوونەوهرداو، وه لەخودی خۆشیاندا {حتى یتبین لهم أنة الحق} ئەمەش بۆ ئەوهیە تا چاك بۆیان دهركەوێ كە بەڕاستی ئەو قورئانە راستە {أولم یكف بربك أنە على كل شئ شهید} و ئایا شایەدی پەروهردگارت بەس نیە كەبەسەر هەموو شتێكدا ئاگاو زانایە و، هیچ شتێكی لا ون نابێت؟!
[سوڕەتی فصلت:53] الله بەڵێنی داوە کە هەم لە زانستی دەروون ناسی ولاشەو خودناسی وهەم لە ئاسۆی فەلەک وبونەوەرو جوگرافیاوگەردوون ناسی ئایەت وبەڵگەونیشانەکانی پیشانی مرۆڤایەتی دەدا ودەیسەلمێنێ کە کتابێکی حەق وڕاستە،ئەمەش لەکۆتایی ئەوسورەتەی کەسەرەتاکەی باسی شەش ڕۆژ وقۆناغەکەی دروستکردنی زەوی وئاسمانەکانە، ئەوەتا هەرلە بیردۆزی بیک بن تاپێک هاتنی ژیان تا وردەکاریەکانی ڕوح وگیان ودیاردەکانی زەوی وئاسمان، هەموودۆزینەوەو داهێنراوێک کە دۆزراوەتەوەو دەدۆزرێتەوە ئاماژەیەکی قورئانی تێداهەبووە بەڵام هۆی سستی ونەزانی ئێمەی مسوڵمانە کە نەمان توانیوە داهێنانەکە بکەین وکەسانی دیکە پێ ی هەڵساون..
– هەندێک نوسەروبیرمەند خێراوبەپەلە سەرسام دەبن بە گریمانە وتیۆر یەکان ،ئەوپەلەکردنە وادەکا کە هەموو

تیۆریەکە کە بەناوی زانستەوە گەڵاڵە کراوەوکەچی هێشتا لەقۆناغی قەبڵاندن وتخمین دایە هەمووی بەڕاست بزانن وبەمەش قورئان ودەقە دینیەکان بخەنەخانەی تومەتباری وپێیان وابێ بەریەک کەوتن هەیە لەنێوان ڕێساوهاوکێشەکانی قورئان وئەو تیۆریە هاوچەرخانە ،کەئەمەش وانیە، کاتێ تیۆریەکە تەخمین وقەبڵاندن وگومانەکانی لێ دەبنەوەو دەبێتە ڕاستیەکی حاشاهەڵنەگری ڕێژەیی ڕوون وئاشکرا ئەوسا دەبینی لەگەڵ هێڵ وڕێساگشتیەکانی قورئان دەگونجێ وهیچ بەریەک کەوتنێک نیە ،بۆهەندێ جار بەریەک کەوتنەکە لەنێوان ڕۆشنبیری و تێگەیشتنە بەهەڵە کەڵەکەبوەکەی کۆمەڵگایە لەدەقەکە لەگەڵ ڕاستیە زانستیەکە وکۆمەڵگا سەدان ساڵە شێوەیەکی دەقبەستوی بۆ دەقەکان لەسەرخۆی فەرزکردوەوکردویەتیە زیندانێک ودەڵێ ئەوە دەقەکەیە ودەرچوون لەوە کافربوونە ،دەقەکە لەم زیندانە بەریە، ئەمە کێشەی کنیسەو تەوڕات بوو لەکاتی داهێنراوە زانستیەکان کە زاناکانیان سوتاندن، من ئەم بابەتەم لە نوسراوی نەخشەو ژمارە وهێماکان لە نێوان ئاین وزانست دا باس کردووە.
هەروەها بابەتی دەلالەتی زمان ودەستەواژەو دەربڕدراو لەسەر واتاومەعنا ئەزەلی وبێ سنورەکان چەندە؟ ،ئەم بابەتەشم لە نوسراوی سەلمێنراوەکان ومیعراج الحمد بەکوردی وعەرەبی باس کردوە ، زمانەکان لەدایک دەبن ،پیردەبن دەمرن ،بەڵام بەهاو واتاو مەعناکان هەرلە جێ ی خۆیانن نەپیردەبن ونەدەمرن، بۆنمونە پێش ئەوەی ئادەم وجن وفریشتەو زمان وژیارەکان هەبن الله حەکیم بوو، بەڵام ئەوحیکمەتە چ دەربڕدراوو دەستەواژەیەکی پێ دەگوترا؟ ئەم ناوی حیکمەتە دوای چەند هەزار ناوی تر بۆ بەهای حکمەت هات؟ دوای ئەوەش ئەم بەهایە دوای هەڵگیرانەوەی زمانی عەرەبی لەسەرزەوی وزمانەسامیەکان چەند ناوی تری لێ دەنرێن؟ کەواتە دەلالەی ئەلفازودەربڕدراوودەستەواژەکان لەسەرواتاو مەعانی زۆر ڕێژەییە دەبێ بیزانی.
ئەمە نەک هەربۆ بەهاکان، بۆ شتەمادیەکانیش هەروایە ،ڕۆژوشاخ دوو دیاردەی تەمەن ملیۆنان ساڵن کە بەدواداچوون بکەی وبزانی ئەم دوو دیاردە چەند ناوی یان لێ نراوەومردوون، وەچەند ناوی تریان لێ دەنرێ ودەمرن،جارێ دەبێ بزانی کە لات سەیرنەبێ کەچۆن شاخ دروست کراوەوکەچی کەلیمەی جبل دروست نەکراوە،چونکە پێش ئەوەی الله تەوڕات وقورئان لە لەوحی پارێزراوبنوسێ ولەوح وقەڵەم دروست بکا لە زانیاری وعلمی بێ سەرەتای ئەودا هەبوو کە دیاردەوبونەوەرێک بەناوی جبل دروست دەکاولەناوسەدان وهەزاران زمان بەدرێژایی هەزاران ساڵ چەندین ناوو ووشەی بۆ دادەنرێن،کەواتە کە وشەو زمان وکەلیمەکان لای ئێمە دەمرن ودەچنەمۆزەخانە وبەبەردبوو وشوێنەوارەکان، بەڵام لە لەوحی پارێزراوهەرماون، هەروەک ئەوزمان ونەتەوانەی کەتاکۆتایی مرۆڤایەتی دەردەکەون، هەموویان پێش پەنجاهەزارساڵ بەرلە دروستکردنی زەوی وئاسمانەکان کە زانستی ئەمڕۆبە١٣ملیارساڵ دەیقەبڵێنێ، پێش ئەوسێزدەملیارساڵە بە پەنجاهەزارساڵ ئەم ووشەوزمان ونەتەوانە ناوەکانیان لەلەوح نوسراوەو بۆشیان دیاری کراوەکەی ئەوگەل وزمان ونەتەوانە دەردەکەون ودەبنەژیاروڕۆشنبیری وکەی دەبنەزمانێکی ناومۆزەخانە وەک لەقورئاندا فەرمویەتی ئەجەل وچارەنوس وماوەی هەموو ئوممەت وگەل ونەتەوەوزمانێک دیاری کراوەونەساعاتێک پێش دەکەون ونەسەعاتێکیش دوادەدەکەون لەو ماوەی کەبۆیان دیاری کراوە…
ئەم بابەتەشم لە معراج وسەلمێنراوەکان باس کردوە، هەروەها لە جۆری بوون و وجودەکان ،وجودی زهنی و دەستەواژەیی ونوسراوی وبەرجەستەیی کە ئیبن تەیمیە لە درئی تعارزوئیبن قەیم لەنونیە ودکتۆرمحمد تکریتی لە ئاسۆی بێ سنور باسیان کردوە .
کە گوتویانە هەموو بونەوەر وبەهاودیاردەوکاڵاوشتێک چەند وجود وبنیادێکی هەیە: -بوونێکی هەیە لەزەین وبیروهۆشی کەسەکاندا،جاری وایە ئەوبوونەی ناوبیروهۆش
وەک ئەوبونەیەتی کەلەدەرەوەش هەیەتی وەک گوڵ لەدەرەوە چۆنە؟ لەبیرۆشی خەڵکیش وایە، بەڵام جاری وایە ئەوەی لەناوزەینە قەبڵاندن وئەندازەگیری یە لەسەرچەند پێزانینێک کەئەوکەسە لەسەرئەوشتە هەیەتی وەک ئەستێرە،ان ڕێی کاکێشان لەبیروهۆشی کەسێکی پێش هەزارساڵ ،کەلای وابووە ئەستێرە وەک فانۆس بەئاسمانەوەهەڵواسراون،مەجەڕەی کاکێشان وەک کای ڕژاوە لەکاکێشێک.
بێگومان ئەم بونەوەری بیروهۆشە لەسەردەمێکەوەبۆسەردەمێک ولەکەسێکەوە بۆکەسێکی دیکە بەپێی تێڕوانن وشارەزایی ئەوکەسە لەسەرئەوشتانەی لەزەین وبیروهۆشی داهەن دەگۆڕێ..
-وجود وبونیادێکی دەربڕدراوو گوتراو:
ئەوەی لەبیروهۆشداهەیە،لای زمان ونەتەوەی کەسەکە ووشەیەک یان چەندووشەیەکی بۆ دانراوە کەکەئەو ووشە گوترا لەلایەن ئەوکەسەوە مەبەستی ئەو کەسەیە کە لەناوبیروهۆشیداهەیە،کەکەسەکە گووتی ئەستێرە،مەبەستی ئەوبونەوەرەیە کەلەئاسمانەودەدرەوشێتەوە،جالەبیری ئەودا ئەوئەستێرە چۆنەوچیە؟ ئایامرواریە؟فانۆسە؟ گۆمە ئاوە؟ یان هەسارەیەکە؟ ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ پێزانینەکانی خۆی لەسەرئەوشتە.

-وجودی سێیەم وجودی نوسراوە، ئەوئەستێرەی کەلە زەین وهۆش دا وێنایەکی هەیە ولەسەرزمان ناوێک یان چەندناوێکی هەیە ئەوناوو وشانە دەنوسرێن ،بە پیتی عەرەبی ولاتینی بەپێی شارەزایی وخوێندەواری کەسەکە.
-وجودوبونیادی ڕاستەقینەی شتەکە لەدەرەوە،گوڵەکە،ئەستێرەکە،ڕاستگۆیی، حەکیم بوون،،،،هتد.
ئەمە ئەوچوارقۆناغەیە کەلەکۆندا شتەکان هەیانبوو، بەڵام لەم سەردەمە دەتوانرێ چەند وجود وبونیادێکی تریش باس بکرێ ،وەک:
-بونیادی وێنەبۆکێشراو، وێنەی گوڵێک ،ئەستێرەیەک کەبەدەست کێشرابێ. -وجودی وێنەگیراو ،بەفۆتۆگراف و ڤیدیۆ.
هەڵبەت شتەکە لەکەسێک بۆ کەسێک جیاوازە،کەسێکی بەرلەهەزارساڵ کە بڵێی پاسکیل چیە؟ پاسکیل لە بیروهۆشی ئەودانیە نازانێ ناوژن وپیاوە؟ئاژەڵە؟خواردنە؟ ؟
ئەوجارپاسکیل لەم ڕۆژدا لەناوهۆشی جوتیارێک جیایە لەپاسکیلی ناوهۆشی کیمیازانێک،یان ئاسنگەرێک.
جاری وایە وجودی بیروهۆش شتی وای تێدایە کەهەرخەیاڵەونەگوتراوەونەنوسراوەونەوێنەی هەیە، جاری واشە شتەکە تەنیابیستراوە وەک عەرش، مەحشەر،فریشتە،،،،هتد.
هەندێک کەسی داخراوودەقبەستو زیادەڕەوی دەکەن و دەیڵێن کە دەبێ زمانێک کە دەقێکی پیرۆزی پێ هات ئەو زمانە بەو شێوەیە قەدیم وئەزەلی وئەبەدی بێ ،لەولاش زمانناسێک دەڵێ زمان ونەتەوەکان نەبوون وهەتاهەتایش نین ،ئالێرە کەسانی وەک نەسرحامد ئەبوزەید دەڵێن قورئان وتەوڕات وئینجیل دیاردەیەکی ئینسانین ،چونکە بەچەند زمانێک هاتوون ئەو زمانانە کاتێک بوو کەنەبوون ،وەکاتێکیش دێ کەنامێنن، هەڵبەت کەسانێک کەباوەڕیان بە کەلامی قەدیمی الله هەیە ئەم کەسە تکفیر دەکەن، ئەوەنازانن کە کەلامی نەفسی چیە ،قورئانی عەلەم وئاڵا کەدوای رحمان کرایە علم ،ئەوەلەلەوحی پارێزراووشاراوەبوو ،ئەمە کەی کرا؟ ئایا قورئانی عەلەم هەمان قورئانی گێڕدراوو مەجعولە بەعەرەبی؟ ئایا دابەزاندنی قورئان لە لەوحەوە بۆ بیت المعمور بەشەوێکی هەزار مانگی واتای چی؟ ئایا بیت المعمور چەندساڵی تیشکی لەئێمە دوورەو لەکام بورجە؟ ئایا چەند ملیۆن ساڵ لەوێ ماوەتەوە؟ ئەی کەی دابەزینی دووەم بۆ بیت العزەی ئاسمانی یەکەم کرا؟ ئایا کام لەم نوسخانە گێڕدرابە عەرەبی ؟ هەڵبەت ئەم قورئانە کە گێڕدرابە حوکمێکی عەرەبی ئەو ڕۆژەبوو کەلە بەیت العزە بەماوەی بیست ساڵ هێنرایەخوار بۆسەردڵی محمد علیە السلام ،ئەوەی کردی بەعەرەبی جبریل بوو علیە السلام بە فرمان وئاڕاستە کردن وتعلیمی الله ،ئەم نوسخەی قورئانە ماوەیەک معرب وشیکارکراوو دیارو دەرک پێ کراوو ئاشکرادەبێ،چونکە عرب واتە ڕوون کراوە ،پاشان ئەم سفرە ڕبانیە هەڵدەگیرێتەوەو دەبێتەوە مەکنون وشاراوە وەک لە فەرمودەکان هاتووە، کەشارایەوە واتە لەم جیهانە عەربی نامێنێ،بەدەربڕینێکی دیکە کەمکنون شاراوەبێ واتە عەرەبی ومعرب ومبین وئاشکراوشیکارکراو نیە لەجیهانی مرۆڤەکان، کەعەرەبی بێ واتە مکنون نیە، ،زمانی عەرەبیش وەک هەرزمانێکی تر لەدایک بوون ومردنی هەیە لەم جیهانەدا ،ئەمە بۆ هەموو کتێبە ئاسمانیەکان وایە ، بۆیە زیادەڕەوی مرۆڤەکان لەدەق وزمان ونەتەوەیەکی سنوردار کاتێ دەیانەوێ بێ سنور لەسنورداردا کورت هەڵبێنن تووشی ئەو سەرگەردانیە دەبن.
دەبێ بڵێم ،هەموو کەس وڕوحێکیش پێش لە دایک بوون لەم جیهانە سێبەرەدا مکنون وشاراوەیە وەک قورئان پێش دابەزینی بۆ جیهانی سێبەر، بەڵام لە جیهانی مەلەکوتی ڕوحەکان کاتێ قورئان لەم جیهانە هەڵدەگیرێتەوە لە جیهانی مکنون وبۆ مەکنونیەکانی ئەوە هەر ئاشکراودیاروموعرەبە،مرۆڤەکانیش کەلێرە دەمرن لە جیهانی مەکنون ئاشکراو دیاروزاهر دەبن بەڵام ئەگەر موعرەب بەشیکاروشیکراوە لێکدرابنەوەئەوەلەوێ شیکاروشیبوونەوەوداوەشان نیەولەوێ بەو واتایە موعرەب نابن ،بەڵام کەمەبەست لە موعرەب بوون ڕۆشن وئاشکرایی بێ ئەوەهەموو شتێک لە قیامەتدا بەوواتولێکدانەوە موعرەبە.
جاکە عەرەبی واتە ئاشکرایی وڕۆشنی وبێ پێچ وپەنایی بێ،ئەوە لەبەهەشت وهەتالەدۆزەخیش هەموو شتەکان ئاشکراوڕۆشنن، واتە موعرەبن.
وەک لەوەسفی حۆریەکان دەفەرموێ عربا اترابا:واتە زۆربەڕاشکاوی وئاشکرایی خۆشەویستی وخولیایی وتامەزرۆیی بۆ هاوسەرەکانیان دەردەبڕن.
بەڵام کە عربی واتە شیکراوەوشیتەڵ کردن وشیکرانەوەبێ ئەوەبەو واتایە زمانی عربی لەبەهەشتدا نیە ،بەڵام لەجهنم دا هەیە کەپێستەکان شیتەڵ دەبن وشیدەبنەوەبەسوتان پێستێکی دیکەیان بەردا دەکرێتەوە.
دیاردەی شیتەڵ وشیکاروشی بونەوە دیاردەیەکی ئەم جیهانەیە ،لە جیهانی ئەودیو بۆ بەهەشتیەکان ئەو شیتەڵ بوونە نیە ولەوێ لاشەکان نەمرن،کەنمریش بن نابێ خانە هەڵوەرین ولاشە نوێ بونەوە هەبێ،نابێ خانەهەڵوەرین هەبێ ،هەرچەندە هەندێ فەرمودەئایەت ئەوەیان لێ دەفامرێتەوە کە ڕوح دەتوانێ وەک جل وبەرگی دنیا لاشەکەی بگۆڕێ و ڕەنگ وڕوخساروشێوازی لاشەکەی وەک جل وبەرگی دنیا هەڵدەبژێرێ.
کاتێ کەس لەم جیهانە سێبەرە نەماوهەموومان چوینە جیهانی مکنون لە ڕۆژی دوایی ،ئیدی هەموو شتێکمان لێ ئاشکرایە وئەم جیهانە سێبەرە بۆتە ڕابردوو.

بابەتی هەمیشەیی یان ناهەمیشەیی زمان بابەتێکی نوێ نیە ،هەرلەسەدەکانی یەکەم کێشەی نێوان حەنبەلی وموعتەزیلیەکان لەسەر ئەوبابەتە بووە، پاشان ئەوەی وای کردوە کەجەهالینی حەنبەلی ئیمامی بوخاری بە کافربزانێ لەسەرئەوەی ئیمامی بوخاری کتێبی خلق افعال العبادی داناوەو پێ ی وایە هەموو فعل وکردەوەکانی مرۆڤ مەخلوقن، جەهالینی بەوەتۆمەتباری کردوە کەواتە پێت وایە دەربڕین و تەلەفوزو گوتنەکانی ونوسینەکانی مرۆڤیش بۆ قورئان هەموو مەخلوقن .
ئەم کێشە لەهاتنی بوخاری تا دەرکەوتنی ئەبوحەسەنی ئەشعەری بەو شێوە مایەوە، ئیمامی ئەشعەری وئەشعەریەکان بۆ هەڵگرتنی ئەوستەمەی حەشەویەکان لەسەر ئیمامی بوخاری ، جیاوازیان خستە نێوان کەلامی لەفزی وکەلامی نەفسی، ئەم دوانە هەردووکیان لە دەقەکان دا هەن بەڵام دەق وکتێب وپەیامی هەموو پێغەمبەران بە تەوڕات وئینجیل وقورئانیشەوە بە ئیعتباری کەلامی لەفزی ودەربڕدراوی مرۆڤ مەخلوق ودروست کراون ،چونکە هیچ جیاوازیەک نیە لە نێوان ووشەیەک کەلە دەنگەژێکانتەوە دەردەچێ لەگەڵ فرمێسکێک کەلە چاوەکانتەوە دەڕژێ ،لەگەڵ مویەک ونینۆکێک وهەرپاشەرۆکێکی تر هەموویان مەلفوزو دەرفرتێنراون،
بەڵام بە ئیعتباری کەلامی نەفسی ئەم دەقانە مەخلوق نین ،کەواتە ئەوەی لەنێوان عەباسیەکان و حەنبەلیەکان ولەنێوان جهالینی وبوخاری ولەم سەردەمەش لەنێوان ئەبوزەید وئارگۆن ومامۆستاکانیان لەفەیلەسوف و ڕۆژهەڵات ناسەکان لەگەڵ کەلەپور وشوێنەوار پەرستەکان هەمووی جیانەکردنەوەی نێوان ئەم دوو خاڵەیە کەدەرکیان پێ نەکردووە ..
نەک هەرئەوەندە ئەم بابەتە بۆتەهۆی دەستە دەستە بوون ولەت وپەت بوونی هەموو دینەکانی جولەکەو نەسرانی و هەموو ژیاروفەلسەفە وڕۆشنبیریەکانی مرۆڤایەتی لە گریک وڕۆمان وچین وهندو ئێران ومیسرو یەمەن و وڵاتی دووڕووبار..
-بابەتی هۆگری وڕاڤەکردنی دەق بە گریمانەوتیۆریە زانستیەکان هەر تایبەت نیە بە ئاڕاستەی محمد عەبدەوە، بەڵکو سیدقوتبیش کەم وزۆر کاریگەری ئەوتیۆروبۆچوون ودۆزینەوانەی لەسەربووەو هەرلەبەرئەوەش کەسانی وەک عبدالله دەوێش لە الضلال في الظلال وشنقیطي وئیبن باز لە نوسراوەکانیان لەبارەی ئەوانەی باوەڕیان بە علمی هیئەی نوێ هەبوو سەیدیان کافرکرد،ئەوەتا سەیدیش پێ ی وایە زەوی کەوکەب وهەسارەیە،خڕە،دەخولێتەوەبەدەوری خۆی وبەدەوری خۆر ،سوڕی ڕۆژانەوساڵانەی هەیە.
ئەم بابەتەش تائێستالە سەردەمی یوتیۆپ یەکلانەبۆتەوەو تائێستا سێ بۆچوونی جیاوازلەیەک هەن کەبریتین لە: -ئەوانەی دەڵێن زاوی خڕەودەجوڵێ. -ئەوانەی دەڵێن زەوی تەختە وناجوڵێ.
– .ئەوانەی دەڵێن زەوی کلۆرەوئێمەی سەرزەوی تەنیانەخش ونیگاری سەر ڕووی گۆزەکەین ونازانین ناوهەناوی کلۆری گۆزەکە چی تێدایە لە دەجال ویاجوج وماجوج وشتی تریش..
-چیرۆک وڕوداوەمێژوویەکانی قورئان:چیرۆکەکانی قورئان زۆر جار هێماوڕەمزین، ئەو سلێمانەی کەلە مێژوودا تەوڕات چیرۆکەکەمان بۆ دەگێڕێتەوە ،میری بەشێکی کەم لە شام بووە،بەڵام سلێمانی قورئان دەسەڵاتی بەسەر هەموو زەوی و دەریاوزەریاکان وبۆشایی ئاسمانیش هەبووە، ئەو پاشایەتیەی بەودراوە بەکەسی تر نەدراوەوناشدرێ ،کەواتە ئەمانە دەری دەخەن کە سلێمان دەبێ ئەمریکابێ ،داود دەبێ بەریتانیابێ ،ئەوان بەوشێوەبوون کە قورئان باسیان دەکا نەک داودو سلێمانی مێژووی کۆن ،کەواتە دەکرێ چیرۆکەکانی قورئان بۆ داهاتووش بن، تیۆری زانستی وفەلەکی بن، یان زانستی جیۆلۆجیاو باسی چاخە دێرینەکان بن.
ئیمە چەندە پیمان خۆشبى راستى و نهینیەكان بزانین ,دەبێ دەئەوەندەش پیمان خۆش بێ كە بە هیز بین ,چونكە كە راستیەكەت زانى و بەلام دەستەوستان بووى لە خۆپاراستن لە كاردانەوەكانى ,جگەلە خەفەت و حەسرەت چى ترت بۆ نامینیتەوە, بەلام كە هیزت هەبوو ,ئەگەر نهینیەكەش نەزانى ,هەر سەلامەت ترى لەوەى كە بیزانى وهیزى ڕوبەڕوو بونەوەت نەبێ, زانین كە ى دەتوانرێ بكرێ بەهیز ؟ ئالیرە گرنگى بەسەرمایەكردنى رۆشنبیرى ,وەك نەوت و سامانى سروشتى یە وبگرە بەنرختریشە ,تۆ هەموو پیزانینى جوگرافیات زانى ,سودى چیە كە ئەم زانینە وەرنەگیردرایە بوارى كارو لە دەریاو روبارو زنجیرە چیاكانت رەنگى نەدایەوە,؟ رۆشنبیرى دەبێ بگاتە ئاستیك كە لە زمانى سروشت تێ بگەى ,داودى بەریتانى و سلیمانى ئەمریكى كەلە قورئان دا هاتوە كە زمانى تەیرو تو ر دەزانن,ئەوە ئەوەیە كە ئەوان دەتوانن هەزاران تەن وەك بالندە بە ئاسماندا بفرینن, زمانى شاخ دەزانن,دەزانن خەلوزى و زێڕى و مەگنیسیۆمى وسەدان جۆرە کانزای تری لە كوى یە ,
لەوانەیە خوێنەر سەری لە ناوهێنانی داود وسلیمان علیهم السلام لەگەڵ بەریتانیا وئەمریکا سوڕبمێنێ ،بڵێ کە ئەم دووپاشایەی جولەکە بەرلە سێ هەزارساڵ پێش ئێستا پاشا بوون وچ پەیوەندیەکیان بە ئێستاوە هەیە ،ئەوە لەدواتر باس دەکرێ ،بەڵام لێرە هەربەکورتی بەخوێنەردەڵێم ،ئەوپاشایەیەتیەی داودو سلێمانی قورئان وفەرمودە کە باس دەکرێن کە ئەوان:-
-خەلیفە وجێنشینی هەموو زەوین وهەموو زەوی یان زۆربەی لە ژێردەستیانە .

-چیاکان لەگەڵ داودتسبیحات دەکەن وکانگاوکانزاو مەنجەڵی زەبەلاحی کانزاکاری وچاوگی نەوت وغاز وعین القتر دەردێنێ وقەڵغانی ئاسنین دروست دەکاو شۆڕشی پیشەسازی بەرپادەکا.
-سلێمان غەواسی ژێردەریا دروست دەکاو سامانی ژێردەریا دەردێنێ وزمانی باڵندەوفڕین دەزانێ وڕێگای یەک مانگی ئەسپ ،واتا مەسافەی دیمەشق بۆ مەکە ، بەنمونە بۆئەو دەبێتە یەک کات ژمێر ی رەواح یان غدا،کات ژمێرێکی بەیانی تا خۆر دەرکەوتن،
– ئەم سوڵتان ودەسەڵاتە کە بەسلێمان دەدرێ ،دوعای کردوە کە دوای خۆی بەکەس نەدرێ. – سلێمان یەکێکە لەوپاشایانەی حوکمی گشت جیهان دەکا،کیشوەری نەدۆزراوە لەسەردەمی ئەودانیە.
-بەڵام ئەوداودوسلێمانەی مێژوو ،کە لە ساڵی ٩۰۰پێش زانین حوکمیان لە فەلەستین کردوە، کەناکاتە سەدایەکی جیهان وزەوی.وەنیوەی زەویش نەدۆزرابۆوە کە کیشوەرەکانی ئەمریکای سەروو وخوارو ئۆقیانیا ودوورگەکانی باکورواشوری زەوی.
-داودوسلێمانی مێژووی جولەکە وەک سەرچاوە مێژوویەکان وتەوڕات باس دەکەن،نە چیا یان بۆ ژێردەست کراوەو نەنەوتیان دەرهێناوەو نەژێردەریایان هەبوەونەفڕۆکەیان هەبوە کەڕێ ی مانگێک بەسەعاتێک ببڕێ،
وونی ئەم دەسەڵاتانە کە لە قورئاندا بۆ داودوسلێمان دانراوەو ئێستاش لای ئەوروپاوئەمریکایە ،دەری دەخاکەئەوان داودوسلێمانن ،چونکە ئەم دەسەڵاتانە لە مێژووی مرۆڤایەتی یەک جاردەدرێن ودواییش لەبەردوعاکەی سلێمان ،بۆشارستانی تردوبارە نابنەوە،وە ئێستا کەلەدەست ئەم شارستانیەی ئەم سەردەمەن،ئەمە یەکەم جارەولەوەوپێش مرۆڤایەتی ئەو تەکنەلۆژیایەی نەبوە، کەواتە ئەمانە داودو سلێمانن.
-رسول الله ی هەواڵ پێدراو لەو سەردەمەی خۆی هەواڵی ئەو هەزارەی ئەو تیای دا لەدایک بووەو دوو هەزارەی دوای خۆشی پێداوین ،فەرمویەتی ئەو هەزارەی ئەو تیای دا نێردراوە بۆ ئیسلام وعەرەب دەبێ، کەئەوەش وابوو لە ساڵی ٦۰۰ تا کو١۰۰۰ی زاینی دەسەڵاتی ئیسلام وعەرەب بوو، پاشان فەرمویەتی:هەزاری دوای هەزارەی ئێمە هەزارەی سەبتی یەهودە ،واتە لەساڵی هەزاری زاینی کە تیای دا سەلجوقی ، سەی جولەکە دەرکەوتن وپاشان عوسمانی و دواتری ئیتالیای تالوتی وو بەریتانیای داودی کە جالوتی ئیسپان وئالی عوسمانی کوشت وپاشان سلیمانی ئەمریکی ،ئەمانە هەمویان پاشاکانی جولەکەن،ئێمە ئێستا لەسەرەتای ڕۆژی سێیەمین کە رەسولی ئەکرەم هەواڵی پێداوین ،کە هەزارەی دوای هەزارەی شەممەی جولەکە ،هەزارەی نەسارایە، دەبێ گۆڕانکاری لەم هەزارەشدا بکرێ ودەسەڵاتی
سلێمان وداودی جولەکە کە لەسورەتی ئیسرا هەواڵ دراوە کەجولەکە دووجار فەسادی گەورە لەزەوی دەنێنەوە ،ئەوەی ئێستا جاری دوەمیانە .
ئەوە 1450سالە ئەم مسولمانانە هەر لە ئەوپەرى ئاسیا تا ئەوپەرى ئەفریقیا,ئەم قورئانە دەخوینن, بە پیرۆزى رادەگرن و بە ئاوى زیرو زیوو وزەعفەران و بەخوین وفرمیسكى خۆیان دەى نوسن ,بە پەرۆى ئاوریشم وحەریر بەرگى دەكەن,بە هەزاران ئاوازو مقامات دەى خوینن ,كە چى نەیان زانى وەك داودو سلیمان بەكارى بینن ,,
،،
۷٭- قورئان بەپێی عەقڵ وزانستی عەرەب ڕاستیەکانی بۆباس کردوون.ئەم بنەمایە زۆرجار لە ئوممەتانی پێشووش وابووە، بۆنمونە لەسورەی نوح لەسەرزمانی نوح هاتوە کە خودی مانگ کە پاشکۆیەکی بچوکی زەویە لەهەرهەموو حەوت ئاسمانەکان ژێدەری نورە، کە ئەمە وانیە ،بەڵام ئەوە نوح تەنیا ئەوەندەی لەفەلەک ناسی دەزانی ،یان گەلەکەی ئەو هەرئەوەندەیان دەزانی، یان دەبێ بنەمایەکی نەحوی عەرەبی بگۆڕین وبڵێ ین کە الف ولامی تعریف وپێناساندن ،کە ئەوان پێ یان وایە کە القمر تەنیا بە و مانگە دەگوترێ کەبەدەوری زەوی دا دەخولێتەوەو بە الشمس تەنیابەوخۆرە دەگوترێ کە ڕۆشنایمان دەداتێ، وە الارض تەنیابەوزەویە دەگوترێ کەلەسەری دەژین، بەڵام کە ئەم بنەمایە بگۆڕین وبڵێین القمر هەموو پاشکۆیەکە کەلەم گەردوونە بەدەوری هەسارەیەک دابسوڕێتەوە ،وە الشمس هەموو خۆرو ئەستێرەیەکی بڵێسەدارە کە تیشک بەخش بێ وە ئەرز هەموو هەسارەیەکی تۆپەڵ بووە لە خاک وئاوو بەرگەهەوابێ.
ئەوە لەو کاتەدا بوچونکەی نوح ڕاستە کە مانگ نورە لەهەر حەوت ئاسمان.
۸-قورئان خستنەڕووی یەکەیەکی تەواووکۆتاییەبۆتەواوی هەموو بونەوەر-قورئان ڕاستەقینیەکی مادی وڕوحیشی هەیە.ئەمە گوتەی محمد عەبدەیە،پێویستی بەڕوون کردنەوە هەیە،سەیری دوا خراوەڕووی بونەوەروگەردوون بکە لە کۆمەڵەی خۆر تا گەلەئەستێرەی کاکێشان دەبینینی کە خۆر لەچەپی کۆمەڵەی خۆرو کۆمەڵەی خۆر لە لاچەپی گەلەئەستێرەی کاکێشانە، وەرە ڕیزبەندی سورەتەکانی ئێستای قورئان ڕاگرە دەبینی سوڕەتی شمس وخۆر دەکەوێتە دواجزمی عەم لە دەستی چەپت، ئایا ئەم هاوئەهەنگی نەخشەی قورئان وفەلەکی ئاسمان هەروا ڕێکەوتە؟ بێگومان ئەم نەخشەی کۆمەڵەی خۆرە هەرلەم لاچەپە نەبووەو نابێ ،بەڵام مرۆڤ وئادەمیزادلەم لاچەپە دەرکەوتووە،بگرە زەوی لەم لاچەپە بۆتە هێلانەیەکی هەمووار بۆ گەشەکردن وپەرەسەندنی ژیان.

ئەم كەشتیەمەشحون وبارگاویە نوحیەی کە كۆمەلەى خۆرە كە ئیستا پانتاى یەكەى شەش سەعاتى تیشكى یە ,و بە 243 ملیۆن ساڵ خولى ناو كاكیشانى تەواو دەكاو تا ئیستا 21 خولى داوە ,,لە ماوەى ئەم خولانەى دا دەبێ چەند جار ئەم كەشتیە ویك هاتبیتەوەو وتوابێتەوەو و هەلاوسابێ و بوبیتە بەستەلەك؟ ،دەبێ چەند جار ژیان وزیندەگى لەسەرى بنەبر بوو بێ وپەیدا بوبیتەوە؟ یا ن دەبێ چەند جار ژیان لە ناو ئەم كۆمەلە كەشتیگەلە وئوستولەدا ئەم باوەش و ئەو باوەشى كردبێ؟ و دەبى چەند دایك وپورو مەتو ودایەن و مامان وباوەژن ومامۆژنى فۆتۆن ئاسا بوبنە ئاردى ناو دروان و ناوو ناوبانگیان نەمابێ ؟ دەبێ چەند جار كونى رەش بیكاتەوە گرگن و كونى سپى بیكاتە زەبەلاح و ئەم قەبزى بكا وهەڵی لوشێ و ئەو بەستى بكا وپەخشانی بکا ؟,دەبێ چەند جار بە ناو گەرماى توینەرەوەو ساردى شەختەوزەمهەریرو ئەستیرەى زەبە لاح و چەندین دیاردەى پیاكیشان و كیش كران دا تیپەریبێ؟ ئەى چۆن دواى ئەم 21 جارەش ئەوەتا بە سەلامەتى ماوەتەوەو قوت نەدراوە؟ دەبێ بزانى كە ئیمة ئیستا لە شوینیكى تا رادەیەك سەلامەتین ,چونكە لە دۆزەخى سەلكە پیازەكەى چەقى كاكیشان سەدان هەزار سالى تیشكى دوورین واین لەو لاپەڕى چەپى مەجەرەكە و تا 121 ملیون سالى تر ناگەینە ناوەراستەكە ,
دەبێ لە هەر خولانەوەیەك چەند جار كۆمەلەى خۆر شیوەو ژمارەى ئەستیرەو مانگو خولگەیان بگۆڕن و دەبێ هەر ئەستیرەیەك چەندجار جەمسەرو ماوەى رۆژو مانگ وسالەكانى ونەخشەو رو خسارى بگۆڕێ؟ ئەوە مسۆگەرە كە 21 جار گۆڕاوە بەلام بۆ لەوە زیاتر نازانرێ,ئەی کە ئەم کۆمەڵە خۆرە ئەم هەمووپانتایەی بڕیبێ ،لەکام گەلەکسی وکام بورج وکەلودا بوە کە ئەم فایرۆس وبەکتریای ژینی ئۆرگانی وسەوزایی و قارچکی پێ بەخشرا؟ ئەی کۆمەڵەی خۆر لەم ڕێڕەوەدرێژەی دا ئەم شێوە ژیان وپەرەسەندنانەی داوەتە چەند ئەستێرەوکۆمەڵە خۆرو گەلەکسی تر؟؟
دوورنیە کە گەرانەوەى رۆژ لەئاخر زەمان ، تەنیا ئالوگۆڕیكى جەمسەر و قوتبەكانى زەوى بێ بە هۆى توانەوەى بەفرو سوك بوونى جەمسەرەكان و قورس بوونى هیلى یەكسانى ,ئەم لەپڕ هەلگەرانەوە دەبیتە هۆى رۆژ گەرانەوە ,وە كارەساتیكى زۆر گەورەش كە لەوانەیە بە هۆیەوە ژیان بەیەك جارى بنەبر ببێ ,یان تەنیا بونەوەرە سەرەتاكان بمیننەوە ,
جا ئەم مناڵە بێ دەسەلاتەى نا و ئەم كەشتیە كە ژیانى سەوزایى وئۆرگانیە ,دەبێ هەرئەو وەك مەلاى مەشهور بە گەوجى ئەم لقە دارە نەبریتەوە كە لەسەرى وەستاوە؟ ئەوەتا رۆژانە ملیاران تەن لە ناو ناخى دایكى زەوى دەردینێ وزەوی كللۆر دەكاو دەبیتە هۆى داروخانى دایكە زەوى و بوركان وبومەلەرزەو تسونامى و گەردەلول و بارانى ژەنگاوى و كون بوونى ئۆزۆن و لافاوو وشكە سالى و چەندەها دیاردەى تر ؟ئایا مرۆڤایەتى خەریكى ئینتیحارو خۆكوژى بە كۆمەلە؟
ئایا ئەم منالە بێ دەسەلاتە چەموشە بوو كە سەرى فۆتۆنى خوارد و سەرى زەویش دەخوا؟
لە مەوسوعەى قەرن هاتوە كە پیش ئەوەى شیردەرەكان پەیدا بن زەوى تەنیا یە كشوەر ویەك ئۆ قیانوس بوو ,كیشوەرەكە پێ ى دەگوترا ئینجا ,ئایا پیش ملیۆنان سال كى ئەم ناوەى لێ ناو بۆ ئیمەى گواستەوە؟ئەوە لە نوسەرانى مەوسوعەكە بپرسن,پاشان بوە دوو كیشوەرى غەندۆرە كە ئەمریكاى باشورو ئەفریقیا و ئۆقیانیا و ئەنتارتیكا و هیند و كەنداوبوون ,كیشوەرى دووەم كە كیشوەرى ئۆراسیابوو، بریتي بوو لە كیشوەرى ئەمریكاى باكورو ئەتلانتاو ئەورو پاو ئاسیا وگرینلاند. ئۆقیانوسى تیتس لە نیوان ئەم دوو كیشوەرە بوو ,پاش چەند ملیۆن سال ئەم شیوە ى پنجەگیایەى نەخشەى زەوى گۆڕا ،بە م شیوەى ئیستا بەكەمیك جیاوازیەوە,كەنداو بە عیراق و شامیشەوە، هەروەها نیمچە دوورگەى هند بوونە دوو دورگە وچەند هەزار سال بۆ خۆیان لە سەر زەریا خولانەوە ,پاش ئەوچەندهەزارساڵە هەردوو دورگەکە بەریەک کەوتنیان لەگەڵ کیشوەری ئاسیاکرد، دەرەنجامى ئەوپیاكیشانەش زنجیرە چیاكانى زاگرۆس وتۆرۆس وئارارات بەهۆى پیا كیشانى كەنداوو ئاسیا دروست بوون وبەهۆی پێداکێشانی هند وئاسیاش زنجیرەچیای هیمالایا پەیدا بوون.,ئەمە زانست و بیردۆزیكى كەمیك نوێ یە وپێ ی وایە گۆى زەوى لە 25 صەفحەى تەكتۆنى پیك هاتوە كە هەندیكیان هەرلەیەكتر دەچنە پیش و بەبەریەککەوتنیان بوركان وزەمین لەرزە و چیاى نوێ دروست دەكەن وهەندیكیان لیك جیادەبنەوەو لێک دوور دەکەونەوەو زەوى ڕۆچون ودەریاى نوێ دروست دەكەن ,

کە دەریالوشی تیتس گۆڕا بۆوشکانی، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ونیمچە کیشوەری هند و ئەم دەریاودەریاچانەى هەرلە ئارال وقەزوین ورمێ وان و رەشو سپى وسو ر ومردو هەمووى پاشماوە ئاویەكەى تیتسن و كیشوەرى ئەتلانتاش حەزى لە سەر نقومەیەكى دریژ خایەن بوو ئیستا بۆخۆى لە ژیر ئاوە,هەرچەندە ئەم نغرۆ بونەى یونس بە بیست هەزار سال لەمەوپیش دانراوە، بەلام من پیم وایة كە ئەم قدمە صدقە وکەونەوارو جێ پێ یە ڕاستگۆیەی بونەوەرە، زیاد لە سەدهەزار سالە لە ژیر ئاوە,چونکە بیردۆزو زانستە شوێنەوارزانەکانیش دەڵێن لە مێژە زەوی ئەم شێوەی شەش حەوت کیشوەریەی وەرگرتوەوپاش ئەم ئامادەبوونە ئەوجار باس لە دەرکەوتنی مرۆڤ وشێوەمرۆڤەکان دەکرێ لە پێش دەیان ملیۆن ساڵ لەمەوبەر لە سێ شوێنی کیشوەری ئەفریقاو سێ شوێنی ئاسیاو شوێنێکی ئەوروپا کەبەڕەگەزو چەشنی مرۆڤەکانی ڕۆدیسی وپەکینی وجاوەیی ونیاندرتاڵی و،،ناویان ناون وئەم مرۆڤە ژیرە ی ئێستا ئەفریقیەوتەمەنی دووسەد تاسێ سەد هەزارساڵە.
٭٩-جن =میکرۆب، ئەم بۆچوونەی عەبدە ڕایەکی دوورلەدەق نیە، ،لەفەرمودەدا هاتووە کە شەیتان بە دەمارەکانتان وڕێڕەوی خوێنتان دا دەڕوا،باسی دەرهێنانی جن وشەیتانەکان هەرلەکۆنەوە لە دەم وچاووگوێ و لەگەڵ خوێنی کەڵەشاخ وهتد ڕووی داوە،بابەتی چاوەزارو پەیوەستی بەشەیتانەکان وجنەوە کە کەسەکە توشی سەرەتان ونەخۆشیەدرمەکان دەبن، ئەمە پردی شاراوەی نێوان جنە شاراوەکان وئەندام وخانەکان دەردەخا، لە بەرنامەیەکی دیکۆمێنت کاری دا زانایان لەناوبلوری کارەبا دا پاشماوەی وردوخاش بووی ئێسقیان دۆزیەوە، ئاشکرایە کە جنەکان خۆراکیان ئێسک وپروسکە وەک لە فەرمودەدا هاتووە، کە ئەمریکاش دەسەڵاتی سولەیمان بێ کەجنەکانی بۆ ژێردەست کراون تاژێردەریاوزەریاکان وبۆشایی بپشکنێ ئەوە ژێربارخرانی کوارگ وئەلکترۆن وپرۆتۆن ونیۆترۆن ویەکەی گەردیلەوخانەوڤایرۆس وبەکتریاومیکرۆبەکانە کە جۆرەها دیاردەوچالاکی بەئەمانە دروست دەکرێ .
۰١۰-سفری تەکوین وچاخە جیۆلۆجیەکان:توێژەر لەسەر زمانی زۆر لە ڕۆژهەڵات ناس وفەیلەسوفەکانی ڕۆژئاوا ئاماژە بە هێمابوونی ڕوداوەکانی قۆناغەکانی دروست کردن وپێک هاتن وتکوین و دەرچوون وخروجی کوڕانی ئیسرائیل دەکا ،خۆ هەرخودی قورئان ئاماژە بۆ ئەوە دەکا کە یەعقوب وژنەکەی هێمای خۆرومانگ و کوڕانی ئیسرائیل ١٢هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆرن،کە هێشتا لە ڕووی زانستی دوازدە هەسارە نەدۆزراونەوە.ئەمە لەفەرمودەش داهاتووە وناوی ئەوئەستێرانەش کە سوجدەیان بۆ یوسف برد هاتووە کەهەسارەکانی کۆمەڵەی خۆرن،،جاکە تەقینەوەی بیک بن بووبێتە هۆی پێک هێنانی کوڕانی ئیسرائیل ،یەعقوب تیشک بێ چوارژنەکەی چوارتوخمی ئاوو ئاگرو گڵ وهەوابن،چیرۆکی ئەم خێزانە دەبێتە چیرۆکێکی هێمایی وەک تیۆروبیردۆزو چیرۆکەکانی پێک هاتن ودروست کردنی بونەوەروگەردوون ودیاردەکان کە هەرگەل ودین وڕۆشنبیری وژیارێک بەشێوەیەکی سادە یان ئاڵۆز ڕیزبەندی
وچیرۆکێکی بۆ چۆنێتی دروست بوونی بوونەوەران وگەردوون وپێکهاتەودیاردەکان هەیە کە زۆرجار ئێمە پێ یان دەڵێین ئەفسانە،بەڵام کەلێ یان ووردبینەوە دەبینین بەشێوەیەک لە شێوەکان ڕاستیەکی ڕێژەیی سەردەم وچاخێک لەچاخەکان بوون.
زانستی نوێ و زانستی شوێنەوار باس لەوەدەکا کە نزیکی حەوت ملیۆن ساڵە چەند ڕەگەزی مرۆڤ لە سەرزەوی دەرکەوتووە، لەو حەوت ملیۆن ساڵە پێنج ملیۆن ساڵ مرۆڤ لە کیشوەری ئەفریقیای فیرعەونی دا بەندبووە لەوکاتەی کە ئەوروپاش بەشێک بووە لە ئەفریقیا، مێژووی جیابوونەوەی ئەوروپا لە ئەفسانەکان لەسەرشێوەی ڕفاندنی ئۆرفا=ئەوروپای خوشکی قدموسی قرتاجی ئەفریقی بۆ قوبرس ویۆنان ،لە قورئان وتەوراتیش لەسەرشێوەی چیرۆکی یونسی یۆنان وحوت دا هاتووەئەمانە دووچیرۆکی هێمایین پۆ پێک هاتنی کیشوەری ئەوروپاو شەهیدبوونی ئاسیاودەرچونی کوڕانی ئیسرائیل وشەوڕەوی موسی پێ یان دەربازبوونی مرۆڤە لەئەفریقیای فیرعەونی و گەڕانەوەیەتی بۆئاسیا و ئەوروپا،ئەم چیرۆکە دینیە ئەوەش دەردەخا کە هێشتا دۆزینەوە شوێنەواریەکان کەم وکوڕیان هەیە چونکە مادام بەنوئیسرائیل سەرەتالە میسروئەفریقیانەبوون ،کەواتە دەبێ مرۆڤایەتی لە قۆناغی پێش حەوت ملیۆن ساڵەکەی ئەفریقیا لە ئادەمی هندو ئیبراهیمی ئاسیاو نوحی کیشوەرەکانی تریش بگەڕێ ،بەم هێمایانە دەقی وەحی مرۆڤی عەوداڵ وخولیای ئاڕاستەی گەڕان بەشوێن ڕاستیەشاراوەکان کردوە،
١١-دوونمونەی مێژوویی بۆمیتۆدی ئەبوزەید ومیتۆدی ئەمین خولی..

١-هەڵێنجانی هێڵە گشتیەکانی ڕێنیسانس وبوژانەوەی هەرمیللەت وئوممەتێک لە نمونە مێژوویەکەی ڕێنیسانس وبوژانەوەی ئەوروپا کەلە ژیاندنەوەی ئەدەب و وێژەکان وهونەرەکانی ڕۆمان ویۆنان دەستی پێکردو شیعروشانۆومۆسیقاو پەیکەرتاشی بوژانەوە،پاشان فەلسەفەوئابووری بوژایەوە، دوای ئەمانە بیری ناسۆنیالستی و چاکسازی دینی هاتن، واتە هونەروئەدەب بناغەبوون،تەختی شانۆبوون ،ئابووری وفەلسەفە وپەیکەرتاشی وبیناسازی دیوارەکان بوون، چاکسازی دینی بن میچ وسەربان وسایەی بینای ڕێنیسانس بووکە کالڤن ومارتن لۆتەر کردیان، ،
کە ئێمە بمانەوێ ئەم هەنگاوانە لە ژیانی هەرئوممەتێک دوبارە بکەینەوە دەبێ سەدساڵ خەریکی بناغەکە بین وسەدساڵیش دیوارەکان ،تا لۆتەرێک بێ سەربانێکی ئاوێتەی لەچاکسازی دینی+نەتەوەیی+ئابووری لەسەر ئەم دیوارانە دانێ
-نمونەی دوەم دەبێ موهەلهەل و ئەمرئو القیس ودەشاعیرەکانی موعەلەقاتی حەوت ودەیە ببنە بناغەو مەککە ودارالندوە ببنە ماڵی گوتارو بازاڕی عوکاز ببنە بناغەو دیوارەکان ی بوژانەوەی عەرەب تامحمدێک بێ چاکسازیە دینیە نەتەوەییە ئابورسیاسیەکە تەواوبکا وسەربان وبنمیچێک لەسەر ئەم سەربانە دانێ،،
هەربۆیەش ئەودووسەدساڵەی ڕابردووبەوڕوحەوە خۆیان خەریکی ئەدەبیات ومێژوو وڕەوانبێژی وکەلەپوورو هونەرەکانی ڕابردوان کردو بە بوژاندنەوەی بیروباوەڕو کەلام وعەقیدەوزانستەکانی تروهەڵسانەوەی ئابووری دیواریان کرد،ڕەوتی ئەم دووسەدساڵەی عەرەب وئیسلامیش وەک هەمان سەردەمی دووسەدەی پێش هاتنی ئیسلام وپێش ڕوودانی ڕێنیسانس پڕبووە لەشەڕو جەنگ ومل ملانێ ی درێژخایەن وناسەقامگیری سیاسی وسەربازی، کە سەیری هەردوو نمونە مێژوییەکە بکەین دەبێ بۆجاری سێ یەمیش چاوەڕێ ی مارتن لۆتەرو موحمەدێک بکەین کە سەربان وبنمیچێک لەسەر ئەم دیوارانە دانێ وبنیاتەکە بەرەوەتەواوی بباو پەیکەرەکە لە وێرانەییەوە بکاتە کۆشک وتەلارودیوەخانێکی بەرچاو..
ئەمە نەک هەرئەوەندە بەڵکو دینەکانی مەجوسی وسابیئی ویەهودی ونەسرانی چواردیواری دینن و دینی ئیسلام ومحمد دوا خشتەو بنمیچ و سەربانی ئەو کۆشکەن کە پێغەمبەران بناغەو ودیوارەکانی بوون.
١٢-هەڵسەنگاندنی هەندێک لە بۆچوونەکانی ئەمین خولی:
ئەوەی کە عەرەب قورئانیان پەسندکرد،لەڕووی مێژووییەوە قورئان سێزدەساڵ لەناو ڕەوانبێژترین کەسانی عەرەب کە قوڕەیش بوون گیری خواردوکەمێکی کەم نەبێ باوەڕیان پێ نەهێنا، هەروەها دوای قوڕەیش ومەکە تائیف ویەمەن لە مەدینە فەسیح تربوون ،کەچی ئیمانیان بەقورئان نەهێنا، نەجدیەکان زمانەکەیان لە هەموو عەرەب پاکتر وڕەوانبێژتربوو چونکە دوورلەشاربوون بەڵام سەرسەختترین دوژمنی قورئان بوون، ئەوس وخەزرج کەسانێکی پلە شەش وحەوت بوون لەعەرەبایەتیەکەیان ، بەڵام ئەوەی ئەوانی والێ کرد بڕوابێنن، هەواڵ دانی تەورات ویەهودەکان بوو بەهاتنی ئەم دینە نەک سەلیقەوڕەوانبێژی عەرەبی.
عەرەبەکان دوای مسوڵمان بوونیش هەرچەندە شانازیان بە زمانی عەرەبیەوە دەکرد، بەڵام ئەوەی هەستی بەوجوانی وڕەوانبێژی وجوان وڕێکیەی زمانی عەرەبی کرد،ئەو عەرەبە زمان پاراوانە نەبوون ، بەڵکو کەسانێک بوون کەدەیان ساڵ بە خزمەتی ڕێزمانی زمانەکانیان خەریک بوون وهیچیان لێ هەڵنەکڕاند، بەڵام کاتێ فێری عەرەبی بوون، وەک ئەوکەسەی لە ژێرزەمین وزیندانێکی تاریکەوەبێتە دەرەوەوڕووناکی ناوباخ وبێستان ببینێ وابوو، هاتن ئەوڕێزمانەی سەدان ساڵ بۆ خزمەتی سریانی وئارامی وپەهلەوی وڕۆمی و،،هتد بەکاریان هێنابوو بەڵام بێ ئاکام بوو،بەڵام کاتێ هاتن ئەم ڕێساوڕێزمانەیان بەسەرزمانی شیرین وڕەوانی عەرەبی دا چەسپاند زانیان ئەوە ئەو گەوهەرومرواریەیە کەتەرازووی زانستی زمان بۆ پێوانەی ئەم زمانە دروست کراوە.
بۆچی خالقی ئەم بونەوەرە ئەم زمانەپاراوەی دایە ئەم گەل ونەتەوە نەخوێندەوارە کە هەستیان بەجوانیەکەی نەکردو ڕێساوڕێزمانیان بۆدانەنا؟؟ بۆ دوو مەبەست:
مەبەستی یەکەم ،تابیسەلمێنێ کەدیاردەی زمان دیاردەیەکی ڕبانیە ومرۆڤ کرد نیە، کەمرۆڤ کردبوایە ئەم گەوهەرە نەدەکەوتە سەرزمانی گەلە نەخوێندەوارەکە.
مەبەستی دووەم:بۆئەوەی لە مرۆڤایەتی بگەیەنێ کە ئەو زانست وزانیاری لەهەربوارێک دابێ بەدەستی ئەوەو ئەو دابەشی دەکا ئەمەش بوە موعجیزەو گەلانی جگەلەعەرەب لەفارس وتورک وئەرمەن وسریان وعبران وقیبت وئازەری وئەمازیغ وکورد ،،هتد زۆر زیاد لەعەرەب بوونە خزمەتکاری قورئان وزمانی عەرەبی.

هەروا عەرەب ئەوکاتە زۆرکەم بوون لەبەشێکی دوورگەی عەرەب بوون، بەڵام لەدوای ئەوەی ٢٤ساڵی پێغەمبەرایەتی ودووساڵی خەلافەتی ئەبوبکریش ئیسلامیان گیرۆکرد،بەبیست وشەش ساڵ ئیسلام سێ شاری هەبوون ،بەڵام تەنیا لەدەساڵی سەردەمی عومەر ئیسلام وڵاتی کیسرای هەموو قووت دا کە وڵاتێکی عەرەب نشین نەبوو سەدان شاری وەک مەکەو مەدینەی تێدابوو، هەروەها وڵاتی شام ومیسروتونس کەهەم بەڕوبەروهەم بەژمارە دەیان جارلە وڵاتی عەرەب وژمارەی عەرەب زۆرتربوون، تا سەردەمی عوسمان کۆتایی هات ئیسلام لەچینەوەبۆزەریای ئەتڵەس وبۆسەرسنوری ئەوروپا پەخشان بوو ،٢٢ساڵ لەناو خەڵکانی ناعەرەب بەرهەمەکەی زۆرفراوانتربوو لە٢٦ساڵی کە عەرەب ئیسلامەتیان لەناوشیوی ئەبوتالب وماڵێ ئەرقەم ومکەومەدینەدا گەمارۆداو ئەوڕوناکیە درەخشانەیان شاردەوە،بەڵام کاتێ سەردەمی٢٢ساڵی عومەروعوسمانیان بینی کەچۆن خەڵکانی ناعەرەب لەوان لێوەشاوەوزمان پاراوترو لەعەرەبی دا ڕەوانبێژتربوون، هەرخودی عەرەبە بەسەلیقە کانی کە خولی دەڵێ قورئانیان وەرگرت، ئەم ڕەوتە پڕشنگدارەیان دووبارە ڕاگرتەوەو وشەڕێکی ناوخۆیان هەڵگیرساندو یاوەرانیان شەهیدکردن وخەلیفەکانیان سەربڕین،خۆکە ئەم شەڕە خۆکوژیە نەبوایە ئیسلام وقورئان وعەرەبایەتی ئیماندار نەک عەرەبایەتی نەفامی زۆربەی هەرەزۆری جیهانی کۆنی دەگرتەوە هەرلەسەردەمی خەلیفەکانی ڕاشیدین…
زۆر عەرەبی شارەزا لەوانەی دەستێکی باڵایان لە عەرەبی داهەبووە بەڵام جولەکەو مەسیحی وسابئی و درزی و،،هتد بوون هیچ خزمەتێکیان بەقورئان وەک دەقێکی ئەدەبی نەکردوە، بەڵام کەسانی وەک زنجانی وفیروزئابادی و ئەسبەهانی و بوخاری وماوەردی وسێبەویە و،،،هتد هەرلەبەر دینەکەیان فێری عەرەبی بوون وزمان وکەلتوری خۆیان بەلاناوەو خزمەتی زمان وئەدەب وفەرهەنگ وڕێزمانی عەرەبیان کردوە..
جمال الدین ئەفغانی لە پێش ئەمین خولی باسی ئەوەی کردوە کە دەسەڵاتی عروبەوزمان ونەتەوە لە دەسەڵاتی دین وڕوحانیەت وبیروباوەڕ بەهێزترە ،کاتێ روشدی پاشای سەدر ئەعزەمی عوسمانی کتێبێک دەنوسێ وتیایدا باس لەوهەموو تەمەنە درێژو ئەو هەموو ویلایەت و وڵاتە دەکا کەعوسمانیەکان گرتویانە وپاشان بەراوردی دەکا بە ئەندەلوس کە عەرەب چەند سەدەیەک دەستیان بەسەرداگرت ولە بەراوردەکەی دابۆی دەردەکەوێ کە ئەو شوێنەوارانەی عەرەب لەو وڵاتانە بە جێ یان هێشتوە لەو وڵاتانە زۆر زیاترە لەو وڵاتانەی کە عوسمانیەکان دەستیان بەسەردا گرتوون .
لێرەدا جمال الدین وڵامی ئەم کتێبەی ڕوشدی بەوەدەداتەوە کە :دەسەڵاتی عروبەوعەرەبایەتی بەهێزترە لە دەسەڵاتی بیروباوەڕی ڕوحی،ئەوەتا مەسیحی ومسوڵمان وجولەکە لە شام وعیراق ومیسر دادەژین وپێش هەموو شتێک هەریەکەیان عەرەبایەتی خۆی دەپارێزێ ودەڵێ من عەرەبیم ،چونکە هیچ گەلێک کۆڕاوکۆبونەوەیان بۆ دروست نابێ کە زمانێکیان نەبێ کۆیان کاتەوە، وەئەوگەلەش کە زمانەکەی خۆیان وێژەو ئەدەبێکیان نەبێ ،ئەوە وەک ئەوە وایە هەربێ زمان بن، وەهیچ گەلێک نابنە خاوەن سەروەری تا مێژووەکەیان کۆنەکەنەوەو نەی پارێزن .
بەڵام هەر ئەفغانی لەو وڵامەدا هۆگری بوون بە زمانی عەرەبی وەک دیاردەیەکی دینی سەیردەکاودەڵێ کە سوڵتان محمدی فاتح کەلە١٤٩۰حوکمی دەکرد وسوڵتان یاوزسەلیمی عوسمانی کە لە ١٥٢۰حوکمی دەکرد یەکەمیان
قوستەنتینیەی گرت ودوەمیان لەمرج دابق وچاڵ دیران دا لەعیراق تامیسری گرت هەردووکیان ویستویانە سوڵتان نشینی عوسمانی بکەنە سوڵتان نشینێکی عەرەبی .
لەگوتەیەکی تردا ئەفغانی دەڵێ:چەندین نەتەوەمان دی کە کەوتونە ژێردەستی داگیرکەران ونەتەوەی دیکە بۆماوەیەکی درێژحوکمیان کردوون ،بەڵام ئەم ژێردەستانە لەم ژێردەستیە زمانی خۆیان پاراستوە و چاوەڕێ ی هەلێکیان کردوە وهەرکەهەلیان بۆڕەخساوە دوای چەندین سەدە هەڵساونەو بوژاونەوە، خۆکەئەمانە زمانەکەیان نەپاراستایە مێژوو وسەروەری وبوونیشیان لە دەست دەدا.
١٣- مەبەستی خولی واتێدەگەم کە دەیەوێ پێمان بڵێ ،قورئان کە کتێبێکی بابەتی ودینی بوایە ،بەم شێوە بابەتەکانی پرش وبڵاونەدەکرد، چونکە ئەگەربابەتەکانی هەموو لەشوێنێک باس بکردایە بۆ ڕوونکردنەوەی دین ویاساو ئەخلاق وکۆمەڵناسی وباوەڕ تەواو تربوو، بەڵام ئەم بابەتی بوونە لەسەر حسابی لایەنە ئەدەبی وڕەوانبێژیەکەی دەبوو، بۆیە لەوە گەیشتۆتە ئەودەرەنجامە کە قورئان بەپلەیەک کتێبێکی ئەدەبی ڕەوانبێژیەو ڕۆشن کردنەوەی دین و واتاو بابەتی بوون وتێگەیاندنیشی بەقوربانی ڕەوانبێژی ولایەنە زمانەوانیەکەی کردوە،بۆیە ئێمەش پێویست ناکا چۆنێتیە مێژوویەکەی بەهەند وەربگرین مادام ئەوکەسەی ناردویەتی بەهەندی نەگرتووە، لەمەوە خولی گەیشتۆتە دەرەنجامی ئەوە کەقورئان ڕۆشن کردنەوەی دین وشەرعی بەقوربانی لایەنی زمانەوانی وئەدەب کردوە کە ئەمە وا نیە وەک دەڵێ .

خولی هەرلەدوای پەرەگرافی یەکەم ،هەربۆخۆی دژی بۆچوونی یەکەمی دەوەستێ کاتێ داوای ڕیزبەندی بابەتی بۆ قورئان دەکا، چونکە کەقورئان لەسەرئەم شێوەی ئێستای ڕەوانبێژترین وبەرزترین دەقی زمان وئەدەبی عەرەبی بێ کەهەرواشە، خۆکەڕیزبەندی بابەتی بۆبکرێ ،ئەوڕەوان بێژی وجوانی وچێژو ئەدەبە بەرزەی لەدەست دەدا ..
بەڵام بۆ ڕیزبەندی سورەتەکانی قورئان کەدەگوترێ تەوقیفیە ،ڕیزبەندی یەکەم کە ڕیزبەندی دابەزینی قورئانە ،قورئان بەپێ ی ئەو ڕیزبەند نەکراوە، هەرچەندە هەندێ فەرمودەوگێڕانەوە هەن کە وامان بۆ باس دەکەن کەئەم مەسحەف وڕیزبەندیە لەسەردەمی پێغەمبەرهەبووبێ وکۆکرابێتەوە بەڵام لە ڕاستی دا ئەو گێڕانەوانە ڕاست نین ولاوازن، چونکە کە قورئان کۆبکرابایەوە یاوەران لەسەردەمی ئەبوبکرودوای شەڕی یەمامە ترسیان لێ نەدەنیشت ودەستیان بەکۆکردنەوەی قورئان نەدەکرد، بەڵکو دوودڵی ئەبوبکری خەلیفەوپاشان زەیدی کوڕی سابت لە کردنی کارێک کە پێغەمبەر علیە السلام لەژیانی خۆی دا نەی کردوە بەڵگەن کە ئەم کارەی ڕێزبەندی سورەتەکانی قورئان ئیجتهادی خەلیفەکانی ڕاشیدە، وەلە گێڕانەوەکان دەردەکەوێ کە کۆتایی مەسحەفی کۆکراوەلەسەردەمی ئەبوبکروعومەر سورەتی تەوبە بووبێ کەزەیدی کوڕی سابت دەڵێ کۆتایی ئەوسورەتەی لای ئەبوخوزەیمەی ئەنساری دەست کەوتوەوبەوەش کۆتایی بەکۆکردنەوەی یەکەم هاتووە، دیارە کۆکردنەوەی دووەم بۆ یەکخستنی شێوەخوێندنەوەوڕیزبەندی سورەتەکان وشێوە خوێندنەوەکان بووە کە ئەبوحوزەیفەی یەمان هۆشداری داوەتە خەلیفە لەسەرئەوەی پێش نوێژو قورئان خوێنەکان لەسەر خوێندنی قورئان دووبەرەکیان تێکەوتووە، خۆکە کۆکردنەوەی یەکەمی سەردەمی ئەبوبکر تەوقیفی وبە ڕیزبەندی پێغەمبەر بوایە لەسەردەمی ڕیزبەندی دووەم دووبارە نەی دەگۆڕی ، سوتاندنی مەسحەفەکانی یاوەران بۆئەوەبوو تا هەموویان بەم ڕیزبەندیە بەڕێوەبچن کە کۆڕای یاوەرانی لەسەردەمی عوسمان لەسەرکراو ئەویش هەر ئیجتهادو هەڵێنجانی خەلیفەکانی ڕاشدینە، دیارە ڕیزبەندی کۆکردنەوەی یەکەم کە کۆتاییەکەی سورەتی تەوبەبوو کۆڕای یاوەرانی لەسەرنەبوو بەڵکو بەدواداچوونی خودی زەیدی کوڕی سابت بوو کەهەرسوڕەتێکی لای هەر یاوەرێک دەست بکەوتایە لەڕیزبەندیەکە دای دەنا.
بەڵام ئەم ڕیزبەندیە لەڕووی فقە وشەرع ودینەوە هیچ کاریگەریەکی نیە ،منداڵانی قۆناغی سەرەتایش لەناومسوڵمانان ئەوەدەزانن کەنە فاتحە یەکەم سورەتی دابەزێنراوەو نە سورەتی ناس دوا سورەتە ،وەئەم سوڕەتانە هەریەکەیان یەکەیەکی سەربەخۆن وهەریەکی چەندین بابەتیان لەخۆ گرتوە، ئەم پەرشوبڵاویەی بابەتەکان چونکە فەرمانەکانی ئیسلام پلە بەپلە دابەزیوەو بەدرێژایی مێژوو وبۆ داهاتووش هەروادەبێ ، ئیسلام فەرمانەکانی پلە بەپلە دەچەسپێنرێ لەناو کۆمەڵگاو دەوڵەت وکیشوەرەکان دا ئەم قورئانە بۆ جوانکاری زمانەوانی وڕەوانبێژی وشەرعی وڕەوشتی ویاسایی پەرت کراوەو هەرجارەی بە پێ ی قۆناغەکە بەشێک لەو بنەمایانە دەچەسپێنرێ، ئیسلام چەندان جار لەچەندان کیشوەربۆ دەیان ساڵ لەکۆن ونوێ دا گەڕێنراوەتەوە ماڵی ئەرقەم و تەنیا ئەو فرمانانە توانراوە جێ بەجێ بکرێن کەلەقۆناغی نهێنی ئیسلام داهەبوون وەک لەسەردەمی شۆڕشی بەلشەفی وشۆڕشی ماوی چینی دا بۆدەیان ساڵ مسوڵمانان حاڵیان زۆرلە ماڵی ئەرقەمیش زەحمەت تربوو ،کەواتە ئەم پەرت بوون وپلەبەپلەییە مرونەت ونەرم ونیانیەکی داوە بە ئیسلام وبۆ زمانەوایش جوانترینەو ڕێش لە زانایانی فقە وئوسول وتەفسیر نەگیراوە کە ئایەتە مەکیەکان بە ئایەتە مەدەنیەکان تەفسیر کەن و هەندێ جار ئایەتە گشتیەکان دیاری بکەن وفەرمانەڕەهاکان سنورداربکەن وزۆر فرمان نەسخ بکەنەوەو ئایەتە پوختەکان تەفسیر بکەن و،،هتد ..
بەڵام لەپانتایی زەمین دا هەتالەوڵاتانی کۆمکاری ئیسلامی وعەرەبیش دا کەس ناتوانێ بڵێ من وەک ئەو ڕۆژەی سوڕەتی تەوبەو مائدە هەموو فرمان و ئەمرونەهیەکانی جێ بەجێ دەکەم ،کەوابێ ئەوە ئەوکەسە سەعات ژمێرەکەی هەمیشەو دایم ودرەم لەسەر سەعات دوازدە ڕاگرتووەو سەعات ودەقەژمێرەکەی لەکاروەستاون وئیسلامێکی دەق بەستوی بۆخۆی داتاشیوە، پێغەمبەرو قورئانی مەکی پێشەنگ وسەرمەشقن بۆ ئەو مسوڵمانانەی ڕۆهەنجاوکشمیروچین، مسوڵمانانی حەبەشە سەرمەشقن بۆوپەناهەندانەی کەبۆ پاراستنی دین ڕایان کردۆتە ئەوروپا نەک ئەوانەی بۆ ڕابواردن وبزنس وخوێندن چوون، بەڵکوبەنیازی هجرەت لەداری ئەبوجەهل چونە لای نەجاشیەکان،لەهەموو شوێنەکان هەرحوکمێکی دینی لە بەرپاکردنی دروشمەکان ببێتە هۆی ئەوەی ژیانی ئیماندار بخاتە مەترسیەوە دەتوانێ وازێ لێ بێنێ هەتائەگەر جگەلە ئیمانەکەی ناودڵی بە تاقانەیی الله بەولاوە هیچی تری نەما باشترە لەوەی کەلەناوبچێ، ئەوەتا کۆرۆنا ڤایرۆس جومعەوجەماعەت وعەمرەوتەوافی ڕاگرتوەولەوانەیە تەراویح وحەجیش ڕابگرێ و مسوڵمانانی گەڕاندۆتەوە ماڵی ئەرقەم ،ئەمە لەبەر پەتایەک ،جاری واشە ستەم کارو ڕژێم وبارودۆخێکی سروشتی یان مرۆیی بەهەمان شێوە ناچاری هەمان هەڵوێستمان دەکا،،،

٭١٤–ئەم هەنگاوانەی ئەمین خولی باسی کردوە لەناومسوڵمانان وبەدرێژایی مێژوو خزمەتی باشی کراوە تاڕادەی هەڵ ئاوسان ،بۆنموونە علوم وزانستەکانی قورئان چەندان کتێبی زۆری لەسەرنوسراوەو قورئان بەهەموو قیرائاتەکانەوە ئاڕاستەکراوەو شوێنەواری ئەم قرائەت وحاڵەکانی ئیعراب وکاریگەری لەسەر واتاوڕەوانبێژی قورئان باس کراوە ،چەندین کتێب لەسەر ناسخ ومەنسوخ و فرمانەکانی قورئان نوسراوە، وە هیچ کتابێک هێندەی قورئان تەفسیری بۆنەنوسراوە، هەموو زانستەکانی ئیسرائیلیات ومێژوو ونەحو وسەرف وڕەوانبێژی و بەیان وئەدەب وئەستێرەناسی وزانستی تەسەووف وزانستی فەرموودە وزانستی عەقیدەوبیروباوەڕو هەتا زانستی فیزیاوکیمیا،هەمووی تەفسیری قورئانی بۆ نوسراوە، وەچەندین فەرهەنگ بۆ دەستەواژەو دەربڕینەکانی قورئان نوسراون، هەموو ئەوانەی خولی دەڵێ بەزیادەوە نوسراون.
دەکرێ هەنگاوەکانی خولی لە تەفسیر سودی لێ ببینرێ، بەڵام زیادەڕەویەکەی لەبواری ڕەخنەوبەراوردکاری ئەوە بۆ هەڵسەنگاندنی دەقە ئەدەبیە هاوچەرخەکان دەبێ وباشترە کەزۆرلەقورئان بەکارنەهێنرێ ،جارێ خۆبەستنەوەو ڕاڤەکردن وهەڵسەنگاندن ودابەش کردنی ئەدەب و وێژەو ڕەخنەی ڕۆژهەڵات ودابەش کردنی بۆ کلاسیک وڕۆمانسی زۆر هەڵەیەکی گەورەیە وپێوانەی کلاسیک وڕۆمانسی وریالیزم وسریالی و،،،هتد زۆر زەحمەت لەسە ر ئەدەبی ڕۆژهەڵات دەچەسپێنرێ.
١٥-هەڵبەت ئەوەی کە وای لە کەسانی وەک ئارگۆن کردوە کەلادانی ئەوهەیبەتە لەسەرئەودەقانە خەمی هەرەگەورەیان بێ ،بریتی بوو لە دانەنان وبەکارنەهێنانی ئەو هەیبەتە لەشوێنی خۆی لەلایەن سەران وهەڵگرانی ئەودەقانەوە ،هەریەک لەو دین ونەتەوانە ئەم دەق ودینانەیان کردەچوارچێوەیەکی ڕەگەزپەرستی وگەیشتن بەدەسەڵات و واشیان لەخەڵکی ومرۆڤایەتی گەیاند کە الله وبەدیهێنەرەکەیان دەستەوستانە وناتوانێ نمونەیەکی باشتر لە دەقی تەورات وئینجیل وقورئان و کەسایەتیەکی باشتر لە ئیبراهیم وموسی وعیسی ومحمد و زمانێکی پاراوتر وفراوانتر لەعبری وسریانی وعەرەبی بێنێ.
ئەم دەقە دەستەوستان کارو معجزو کاریزماوپەیامبەرەلێوەشاوەوشەریعەتانە بۆ دەستەوستان کردن وچۆک دادانی عەقڵ وهۆشی مرۆڤایەتی هاتبوون ،تا عەقڵ وهۆشەکان لە خزمەتیان دابن ولایەنە ئەرێنی وباشەکانیان بەبەردەوامی پەرە پێ بدەن ، نەک ببینن کە بەدیهێنەرودابەزێنەری ئەودەقانە دەستەوستانە و بۆیە دەبێ ئەوان هەیبەتی ئەو دەقانە بشکێنن، ئارگۆن وەک بازنەی کارەبایی ئەلکترۆنی پێ ی وایە بەبەرکەنارکردنی سام وهیبەت لە بازنە ئەلکترۆنیە چڕەکە کە فاتیحایە سحری بازنەگەورەئەلکترۆنیەکەی قورئان بەتاڵ دەبێتەوەو قودسیەت لە جیهاندا نامێنێ، بەڵام لەڕاستیدا بەنەمانی قودسیەتی دەق سەروەری وکەرامەتی مرۆڤ نامێنێ ،چونکە دەق داڕشتن وگوتارو ئاخاوتن بەپلە یەک دیاردەوجیاکەرەوەیەکی مرۆڤە لە جیهانەکانی دەوروبەری و الله کەقودسیەتی بەودیاردە داوە وبەوەش مرۆۆڤی کردۆتە سەردارو زۆربەی دیاردەوجیهان وبونەوەرانی بۆ ژێربار خستوە،بەنەمانی قودسیەتی دەقەکان وشکانی سەروەری مرۆڤ حجاب وپەردەی سنورداری لەسەر ڕووی الله ی بەدیهێنەر زیاتر هەڵدەماڵرێ و دڵەکان وعەقڵ و هۆشەکان زیاتر هۆگری دەبن.
١٦-نەگۆڕینی دەستەواژەی الله لەم وەرگێڕانە وهۆکارەکانی: ئەگەرلەڕووی زمانەوانی کوردی وفارسی سەیری وشەی خودابکەین :
خودا:خود ،خاوەن , ,دۆخ وحال وبار ,خاو وسست ,كەرەستەى خاو , خودا ،خوداوەند یان خودێ بەکرمانجی,بەوەش لیك دەدریتەوە كە خۆى بوونی خۆى داوە.ئەمە ئەگەر کوردی بێ ولەزمانی ترەوە نەهاتبێتە ناوکوردی.کەلێرەدا دینەکان ئەوەڕەت دەکەنەوە کە پەرستراوەکەیان خۆی خۆی دروست کردبێ.
بەڵام پێناچێ کە دەستەواژەی خودا لەبنچینەدا کوردی بێ، بەڵکو لەزمانی لاتینی وشەی گۆد بەمانای بەدیهێنەروپەرستراوهاتووە، کە لە مەسیحەتدا بە ئوقنۆمی ڕۆڵە یان ڕوحی پیرۆز بگوترێ هەردووک گیان وجان وجوانن .
وەدەڵێن کە بنچینەی زمانەوانی ئەو ووشە ووشەی good واتە جەیدی عەرەبی وسامیە ،کەواتە جود وجەید وحسن وجوان وباش وکەشخە هەمووی دەگرێتەوە،جاکەئەم جوانە جانە ئوقنومی ڕۆڵەبێ کە مەسیحە وڕوح وگیان وجانی الله یە یان ڕوحی قدس بێ ،ئەوەجوان وجان وگیان لێک نزیکن.
وەکە جەید هاوماناو مورادیفی حسەن وجوان وجمیل وباش وخوب ی فارسی بێ ئەوە الله لەهەموو ئیسم وناوو واتاوبەهاکان حوسناوجوانترینی هەڵبژاردوەودوای جوانترین وحوسنێ هەرئەو بەدیهێناوە بەڵام پاڵنادرێتەلای ئەوو لەهەڵبژاردەو ویستی شەرعی ئەودانیە،بەڵام لەعەرەبی دا حسن وجمیل واتای الله نیە ،بەڵکوسیفەتی ناوو ئیسمەکانیەتی.
بەڵام کەبە ئوقنۆمی ئاب بگوترێ ،ئەوە جەد=باپیروباوەگەورە بەزمانەسامیەکان لە گۆد نزیکە .
چونکە ناوی کێومەرد ی باپیرە گەورەی مرۆڤایەتی هاتۆتە ناوفەرهەنگی ئەشکانی وئەخمینیەکان وعیلامیەکان وکاشیەکان وگۆتیەکان ولەوەیە لای سۆمەریەکانیش هەروابووبێ کە کێومەرد لای وان وەک ئادەمی قورئان وتەوڕات باوک وباپیرەگەورەی مرۆڤایەتیە واتە مەردی کەژو کێو وپیاوی شاخ ..

پاشان ئەم دەستەواژە لای سامیەکان بۆتە ناوی پەرستراوکە پێی دەڵێن مەردۆخی ئاموری وئاکادی کە پەرستراوی شاری ئەریدۆو وبابل بوو،
کوڕی ئایاوئانکی بوو وەهێماکەی دەریالوشەکان بوون لەسەرەتابەڵام لەسەردەمی حاموڕابی هێمای خۆربوو، دەگوترێ ئازەری باوکی ئیبراهیم پەیکەری مەردۆخی لەبەردەم پەرستگای مەردۆخ لە ئور دەفرۆشت، بەڵام ئیبراهیم ئینلیلی بە دروستکاری جیهان دەزانی، مێژوو پێمان دەڵێ کە ئینلیل وئایل پەرستراوی هەرەگەورەی سۆمەریەکان بوو، بنکەکەی لەشاری نیبووربوو،نیبۆر بەوئەستێرە تارقەش دەگوترێ کە ئیناکی وفریشتەدابەزیوەکانی ئاسمان لەوئەستێرەوەهاتوون بۆسەرزەوی وشاری نیبۆریان بەناوی ئەستێرەکەیانەوەکردووەو ئینلیل پەرستراووخالقی ئەوئیناکیانەونیبۆری ئەستێرەکەیان بووە،ئەفسانە سۆمەریەکەدەڵێ کەئەوئیناکیانەی لەنیبۆرەوەهاتوون ئادەم ویاجوجیان دروست کردوون.
ئینلیل هێماکەی هەواوباوزریان بوو، کاتی ئیبراهیم علیە السلام سۆمەریەکان توابوونەوەولەلێواری لەناوچوون وبە مۆزەخانەبوون بوون، بەڵام ئیبراهیم پەرستراوەمەزنەکەی ئەوانی بەسەر پەرستراوی مەردۆخی ئاکادی وبابلی وئاشوری وئاموریدا هەڵبژارد.
سۆمەری وعیلامی وگۆتیەکان کێومەردیان وەک باپیرقبوڵە بەڵام نای پەرستن، بەڵام بابلیە کان کە باب بە ئیل دەزانن واتە باوکەگەورە لای وان الله یە ئیدی لەوکاتەوە ئاب پەرستی دەستی پێکردوەو گوازراوەتەوە بۆشام وئەوروپاو لەلاتینیەوە هاتۆتە ناومەسیحی ، بۆیە سەیرنیە کە کاری هەرگەورەی مەسیح علیە السلام لەدوای گەڕانەوەی وەک لەسفری یۆحەنا دەردەکەوێ کەدوایین سفری ئینجیلە لەناوبردنی شاروژیارو وڵاتی بابلە واتە لەناوبردنی ئەوبۆچوونە کە باوکە گەورە بە ئایل والله بزانی.
ئەگەر وشەی خودا لەهەریەکێ لەمانە وەرگیرابێ بنچینەکەی سامیە ،چونکە ئاکادی وبابلی وئاشوریەکان سامی بوون ومەردۆخ لای وان خۆربوو.
لە ئاڤێستاو مەجوسی و زەردەشتیش خوا وەک پەرستراوێک بوونی نیە ، لەوێ بەدیهێنەری خێر لە گەردوون ئاهورا مەزدایە وبەدیهێنەری شەڕیش ئەهریمەنە،وەناوی ئاهورا لەناوی خودا زۆر جیاوازو دوورەوپێناچێ پەیوەندیان بەیەکەوەهەبێ.
لە دینی ئیبراهیم وموساو عیساش دا ئایل و یەهوە زۆر ناویان هاتووە ،ئایل هەر الله یە.
ووشەی الله ،ئیلیا ،ئیل ،لە پێش بوونی عەرەب دا لە زمانی سۆمەری و ئەکەدی وعبرانی دا هەبوەو هەرچەندە قورئان عەرەبیە ولەیازدە شوێن لە قورئان باس کراوە کە حوکم وکتابێکی عەرەبیە، بەڵام بنچینەی وشەی الله عەرەبی نیە ولە عەرەبی کۆنترە..لەتەوڕات وئینجیل و زەبورو کنز الرب وئەفسانەو تێکستەکانی وڵاتی دووڕووبارو میسر ویەمەن وگریک وشام هاتووە.
بۆ بەکارهێنانی وشەی گۆد وخودا وەک هاومانای الله وئایل ویەهوە ،پێشەنگەکانی دینەکان بەدروستی نازانن،هەرچەندە ئێستازۆربە بەربڵاوی وبەئاسایی بەکاردەهێنرێ،بەڵام بەکارهێنانەکەی واتەی ئەوەناگەیەنێ کە ڕای پێشینەکان گۆڕابێ.
چونکە:
-وەک چۆن کەکەسێکی کافر کەمسوڵمان دەبێ بە جگە لە گوتنی شەهادە بەعەرەبی بە وەرگێڕدراوی ئەو ڕستە بڵێ لێ ی وەرناگیرێ، وە نوێژخوێن وبانگبێژ بە بەدەستەواژەی دینی نەیڵێن پەرستشەکەیان وەرناگیرێ ، کەواتە گۆڕینی وشەی الله لەکاتی ئاسایی ودەرەوەی عبادەت وپەرستنیش دروست نیە.
ئێمە دەزانین کە ئەسمای حوسنای الله کە پاڵ دراونە لای الله و هەندێک جاران پاڵ دراونە لای رب والرحمن، بەڵام هەریەک لە رب ورحمن دروستە پاڵ بدرێنە لای الله بگوترێ الله رحمانە وربە وپەروەردگارە وتەنیا الله ڕەحمەتی بێ سنورو وربوبیەتی هەیە. ،بەڵام نابێ الله پاڵ بدرێتە لای رب ،ناتونرێ بگوترێ بسم الرحمن الله الرحیم ،یان الحمد للرب الله العالمین، چونکە نابێ الله بکرێتە سیفەت وئاوەڵناو بۆ رب وبۆ رحمن، ئەی چۆن دەبێ ناوێک وەک خوا کە نە لە قورئان ونەلەفەرمودە ونەلەتەوڕات وئینجیل وزەبور نەهاتوە هەموو ئەسماوسیفاتی الله ی پاڵ بدرێتە لا؟. بگوترێ خوا رحیمە،رحمانە سمیعە خالقە ،،،هتد
-ئەوە کۆڕای یاوەران -ئەسحابی رسول – وسێ ئیمامی مالک وئەحمدوشافعی وئەهلی فەرمودە وزۆر لەزانایانی تریشی لەسەرە لە ئیسلامدا.تەنیا ئەبو حنیفە لەچوار ئیمامەکە لەو مەسەلە ڕای جیاوازە.
-زانایانی ئەسەری وەک گێڕەرەوانی فەرمودە بوخاری بابێکی لە سەحیحەکەی بۆ بێزێنرانی ڕەتانەی ئەعاجم هێناوە لە دیندا کەمەبەستی بەکارهێنانی دەستەواژەی جگە لەقورئان وسونەتە، ،ئیبن تەیمیە لە ئیقتزادا باسی کردوەو لەزۆرشوێنی تریش، ئیبن عوسەیمین لە قواعد المسلی باسی کردوە، کەچی وەرگێڕە کوردیەکەی لای بردوەو ناپاکی لە ئەمانەتی زانست کردوە، شافعی لەسەرەتای بەیانەکانی کتێبی ڕسالە باسی کردوە کە ئێستا کراوەتە پێشەکی کتێبی ئوم .
لەڕووی زمانەوانیش:

– کەبەبۆچوونی ئەو زانایانە بێ کە دەڵێن الله لە الە =معبود=پەرستراو وەرگیراوە ،ئەوە لە ووشەی خوا یان خودا هیچ واتایەکی نزیک لە مەعبودی وپەرستنی تێدانیە وهیچ پەیوەندیەکی بە پەرستن وعبادەت وئیلاهیەتەوە نیە، وە وەرگێڕدراوی ئیلاهـ بەکوردی ووشەی پەرستراوە نەک خودا.
-خۆ کەشوێن بۆچوونی ئەو کەسانە بکەوین کە دەڵێن دەستەواژەی الله مشتق وداتاشراو نیە ئەوان گۆڕین و وەرگێڕانی ووشەی الله وەک ناوێکی عەلەم وەک ئیبراهیم وئیسماعیل وئەوناوە ناعەرەبیانە کە ناوی عەرەبیش نین وناشبێ وەرگێڕدرێن ،ووشەی الله ش هەروەک خۆی دەنوسرێتەوەو وەر ناگێڕدرێ بۆ هیچ زمانێک.
١۷- شڕۆڤەکاروڕەخنەگرانی نوسینەکانی محمد ئارگۆن پێیان وایەکە روحی تۆڵەکردنەوە لە خوێندنەوەکانی ئارگۆن بۆ دەقی قورئانی دەرک پێ دەکرێ.
ئەمە تێبینیەکە بۆ هەر هەڵسەنگێنەرێکی بەرهەمەکانی ئەوکەسانەی کە لەسەر ڕەوتێکن کە ئەوکەسە بەلاڕێ بوو ولادەر دەزانێ وبەچاوی تۆمەت بارکردن سەیری دەکا ،بۆیە ڕوحی تۆڵە وناپاکی دەبینێ ،بەڵام هەڵسەنگێنەری بێ لایەن ڕوحی عەوداڵی و وێڵی دوای ڕاستی وجاروبار هەڵخلیسکانی مەندەهۆشان دەبینێ.
کاتێ سونیەکی دەمار گیر وەک تۆمەت بارو ناپاک وهەڵگەڕاوەو لاڕێ بوو وگومڕاوسەرلێ شێواو ودەستنێژی جولەکەو مەجوسی وزەندیق دەڕوانێتە ڕەوتی موعتەزیلە هەرلە ڕۆژانی پەیدابوونیان وەک بزاڤێک لە ڕۆژانی واسلی کوڕی عەتا تا ئەوەی بوونە وەزیروقازی وتەفسیرکارو زانای ئوسول وزمانەوانی وسیاسەتمەدار وخەلیفە لە ڕۆژانی مائمون وموعتەسیم دا،کەواتە ئەم جۆرە بیرکردنەوە جۆرێک لەتوندڕەوی مێژوویی دروست دەکا، وەهەرکەسێ بتوانێ بۆ مێژوو خەڵک بەزەندیق بزانێ بۆ ئێستا زۆربۆی ئاسانترە.
بەڵام کە بێ بەبێ لایەنی لەهەردوولابڕوانێ وبزانێ کە بەشێک لە بۆچوونی ئیمام ئەحمەد بۆ قورئان ڕاستەوبەشێکی هەڵەیە، چونکە کە گوتمان قورئان هەم کەلامی لەفزی ودەرفرتێنراوو هەم کەلامی نەفسی وبێ سەرەتا دەگرێتەوە،دەبا عوزر بۆوهەموو زاناو خەلیفانەی موعتەزیلە بێنینەوەو بڵێ ین ئەوان مەبەستیان لە مەخلوق بوونی قورئان کەلامی
لەفزی بوو ،وەنەیان توانی کەلامی نەفسی لە کەلامی لەفزی جیابکەنەوە،کەواتە ئەوانیش موجتەهیدبوون ونەیان پێکا،بۆیە پاداشتێکیان هەیە ئەگەرچی هەڵەشیان کردبێ.
خۆکە سەیری بۆچوونی بوخاری وئیمام ئەحمەد بکەین وکەلامی لەفزی ونەفسی لێک جیانەکەینەوە،ئەوە دەبێ بڵێ ین کەلەنێوان بوخاری وئەحمەد بەریەک کەوتن هەیە و ڕای بوخاریش وەک ڕای موعتەزیلەیە ،بەڵام کاتێ ئەم دوو جۆرە کەلامە لێک جیادەکەینەوەوساغ دەبێتەوە کە یەکێکیان مەخلوقە وهەرکەسێک لەفزی قورئان بەمەخلوق نەزانێ ئەوە مەجوسی ئەم ئوممەتەیە و خۆی بەخالقی کرداروگوفتارەکانی دەزانێ ودەبێتە هاوبەشی الله لە سیفەتی خەلق کردن دا.
وەدەبێ هەرواش بڕوانینە بۆچوونەکانی ئارگۆن وکەسانی وەک ئەوو تۆمەتباریان نەکەین وبەزندیق ولاڕێ یان نەزانین .
هەڵبەت ئەشعەریەکانیش لە ناونانی کەلامی نەفسی زۆر ورد نەبوون،ئەوان مەبەستیان لە کەلامی نەفسی کەلامی زاتی وخودی الله بوو، دەبوایە ناویان نابوایە کەلامی علمی، وەک ئیمام ئەحمەد لە نامەی وەڵام دانەوەی جەهەمیەکان دەڵێ:وڵامی جەهەمیەکان بەوەبدەنەوە کە کلام الله بەشێکە لە علمی الله جاکە ئەو علمە بە دروستکراو بزانن کافر دەبن.
کەواتە مەبەست لە کەلامی نەفسی کەلامی علمیە، چونکە هیچ کاتێک نەبووە کە الله ناوو ناونیشان ونەخشەوئەندازەگیری ئەو شتانەی دروستیان دەکاو ئەودیاردەوبەهایانەی دەیان هێنێ نەزانیبێ ،بەڵکو بەبێ سەرەتاوهەمیشەیی زانیونی ،پێش ئەوەی لە سەر زمانی هیچ دروست کراوێک دەربفرتێنرێن وتەلەفوزیان پێ بکرێ ولە هیچ شوێنێک بگوترێن وبنوسرێن.
ئابەم شێوە ئەو خراپ تێگەیشتنەی کە مسوڵمانان بەگشتی هەیانە لە بۆچوونی ئیمامەکانیان وەک ئەحمەدوبوخاری وڕەوتی ئەشعەری دەڕەوێتەوەوبەکۆکردنەوەو وردبوونەوە لە ڕێ وشوێنەکانیان دەبێتە فاکسین وپێکوتی چارەسەری ئەوپەتا دوورودرێژەولەخولانەوەی بێ مەبەستی ناوبازنەی داخراودەربازمان دەبێ.
١۸- ئەوپوختەی کە عمر حسن قیام بۆ بۆچوونەکانی ئارگۆنی کردوەوقسەکانی هاشم ساڵحی کردۆتە بەڵگە،قسەی زۆرهەڵدەگرێ.
جارێ ئەوە کەدەڵێ الله ویستی لە سەر شێوەی زمانێکی مرۆڤایەتی ببینرێ و دین لە ئیسلام دا واتای ئەوەیە.

بەڵێ الله لەگەڵ زۆربەی پەیام بەران ویستی پەیام و زانست ودین وڕێساوستایشەکانی تەنیا بیستراوو هەندێک جارانیش بۆن کراوبێ، بەڵام بینراوو دەست لێ دراوو دەرک پێ کراو نەبێ ،لا یدرکە الابصار ولن تراني بەڵگەی ئەوەن کە الله لەو دوو هەستەوە ناتوانرێ پەی پێ ببرێ، دیاردە وجوانی ودیمەنەکان دەبینین ،ئایەتی جوانی وهاوسەنگی وفراوانی لە دیمەنەکان دا ئاوێنەی هاوئاهەنگی هەواڵ وزانراووپەیامە بیستراوەکانن لە لایەن الله وە،بەڵام بەهۆی داواکەی موسی الله بۆیەک چاوتروکانێک خۆی پیشانی چیا کە دا، هەرئەم خۆ پیشاندانەش وای کرد کەلەناو پەیام بەران تایبەت بکرێ کە الله لەوحی تایبەتی بۆ بنوسێ وبیداتە موسی ،ئەگەر ئەم داوایەی موسی نەبوایە وەحیەکەی موساش هەربیستن دەبوو بەڵام کاتێ الله خۆی پیشانی چیاکە دا ،وەلە توخمی چیاکەش الله گەورەیی وناووسیفاتەکانی پیشانی لەوحەکان دا ،ئیدی ئەوبوو کە چیاکە پەرت پەرت بوو، لەوحەکانیش پەرت پەرت بوون ،کوڕانی ئیسرائیلیش سەرگەردان بوون .
هەڵبەت جبل جبلە و فترەت و خۆڕسکی سروشتیە ومحمد لەهەموو کەس جبلی ترو لە فترەت نزیکتربوو بۆیە ئەویش وەک شاخ وکێوو جەبەل بۆچەند چاوتروکانێک لە کاتی میعراج الله ی بینی و دانیشتنی تەشەهد بینینی کۆتایی نوێژو ئەو دایەلۆک وگفتوگۆیەی لەناوئەو ڕوکەندایە ئەو بەرزبونەوە ڕوحیە دەنوێنێ ،بۆیە نوێژکەر دەبێ لە نوێژدا میعراجێکی ڕوحی بکا، الله لەبەردەمی هەست پێ بکاوەک ئەوەی کەدەیبینێ ،ئەو ڕوکنە شەهادەی تێدایە کە دەڵێ من دەبینم بەچاوی سەروبیروعەقڵ وهەست وهۆش و باوەڕومتمانە م هەیە کە ئەوەی شایان وئەهل ولێوەشاوەو شایستە وهەمیشە شایانی پێشکەش کردنی هەموو جۆرەکانی پەرستن بێ بەتەنیا هەر الله یە.
هەڵبەت نەچاوی موساو نەچاوی هیچ بەندەیەک بێجگە لە محمد علیە السلام اللهی نەبینیوە،بەڵکو الله بۆ شاخەکە دەرکەوتووە.
هەربۆیە لە نوێژدا لە هەموو ڕوکنەکان دوای تەواوکردنی دەگوترێ الله اکبر ،واتە الله لەو ڕوکنەوستایشە شایانترو گەورەترو لێوەشاوەترو تەواوترە، بەڵام تەنیا لە ویردی سبحان ربي العظیم وبحمده الله اكبر ناكری جونكە كبیروعظیم مورادیف وهاو مانان، بۆیەلەوێ الله اکبر ناکەین،پاشان دەڵێین سمع الله لمن حمد واتە لەم جیهانەدا ئێمەی مرۆڤ گەورەترین وبڵندترین لوتکەی عرفان وئیمانمان تەنیا بیستراو دەبێ ،هەرچەندە لەناوئوممەتان ،گەواهی ئوممەتی محمد ،اشهد واتە من دەبینم ،نەک اسمع ،من دەبیستم ، بەڵام ئەم بینینەی یەکانەیی وتاقانەیی الله بە ئاوێنەی دروستکراوەکانی دادەدرێ .
سەبارەت بە یەقین وگومان ،زانایانی لاهووتی ئیسلام وگشت ئوممەتان کە علم وزانین پلە پلە دەکەن بۆ علم الیقین وحق الیقین وعین الیقین، هەموویان دەڵێن کە عین الیقین لەم جیهانەدا هەرگیز نابینرێ وتەنیا حەق وعلم بەعەقڵ دەرک دەکرێن وعین الیقین دوای مردن ولە قیامەت دەبینرێ.
وە ئایەتی پەروەرردگارت بپەرستە تایەقینت بۆدێ ،یەقین مردنە، کەواتە بابەتی خۆ گرێدان بە یەقین ،یەقینەکانیش پلە پلەو ڕێژەیین، ئەگەر نەوەکانی ئادەم ئەویەقینە عەقڵی و زانستیانەی ئادەمیان بەس بوبان ،نوح نەدەهات وکەهی نوح بەشیان کردبا ئیبراهیم وپاشان موسی وعیسی ومحمد نەدەهاتن ،ئەم دین وپەیامانە وەک قۆناغەکانی سەرەتایی و ناوەندی ودواناوەندی و زانکۆو خوێندنی باڵاوان،ئەگەر مرۆڤایەتی لەقۆناغی مناڵیدا دوای خوێندنی پۆلی یەکی سەرەتایی بەسەدان وهەزاران ساڵ گومان وپرسیاری لەلاکەڵەکەنەبووبان وئەوگومانانە خولیای بەدواداچوونیان دروست نەکردبا ،نەدەچووە پۆلی دووی سەرەتایی، وەلەدوای تەواوبوونی هەموو پۆلەکان ئەم حاڵەتە وای کرد کەمرۆڤایەتی بچێتە پۆلی دواتروپاش تەواوکردنی باخچەی ساوایانی ماڵەوە بەشەش ساڵ کەدینی سابئەی ئادەم بوو،پاشان شەش ساڵی سەرەتایی مەجوسیەت کە ئەویش دینی نوح بوو،پاشان دینی حەنیفیەتی ئیبراهیم کە قۆناغی ناوەندی بوو،دواتر یەهودیەت ئامادەیی وئیسلام قۆناغی زانکۆو جامعەی جومعەبوو، دواتر کەمەسیح دێتەوە قۆناغی خوێندنی باڵایە..
ئەگەر یەکێ لەوقۆناغانە لابەرین مرۆڤ وەک کەڕو کوێری لێ دێ، هەڵبەت نابێ هەرگیز شک و گومانەکان هەموو کات لە مێژووی شارستانی ودینەکان بەنەرێنی بزانرێن ،چونکە هەرئەوگومانانەبوون کۆبونەوەو یەقین ودەرک پێ کراوی تازەیان داهێناو یەقین وناسراوو مەعروفە کۆنەکانیان کردە مونکەرو وەهم ، هەروەک چۆن لە جیهانی مادی دا هەورو تۆزو چینەبایەکان خەست بونەوەو بونە هەورو نەیزەک وشهاب وشوبهات وپاشان بوونە مانگ وئەستێرەو خۆری بەڵگەنەویست،جاوەک چۆن هەورەکان وەهم وتارمایین ولەتارماییەکان نەیزەک وشهاب دروست بوو،لە جیهانی بۆچونەکانیش لەخەیاڵ و وەهمەکان گومان دروست بوو، وەک چۆن لە نەیزەکەکان مانگ وهەسارەوخۆر دروست بوون، لە گومانەکانیش زانراوەکان ودەرک پێ کراوەکان و سەلمێنراوەکان ویەقینە بەڵگە نەویستەکان دروست بوون،ئەم بابەتەم لە سەلمێنراوەکان باس کردووە.

هەردوو خەلیل ئیبراهیم ومحمد کێ بەرکێ یانە لەسەر شەک، محمد دەفەرموێ:من شایەنتربووم بەشەک وگومان لە ئیبراهیم .
لەسەرباڵی تاریکەشەوی گومانەکان گەشتی دۆزینەوەی حەق دەستی پێ کرد،تا سنوری ئەم جیهانەی پەڕاندو درێژبۆوە بۆ جیهانی دووای مردنیش ،بۆیە دەبێ بەیەقینی مردن دڵ خۆش بین چونکە دەرگای عین الیقین لەوێوە دەکرێتەوە وڕوحی دیل لە قەفەسی قوڕینی لاشەی سنوردار دەردەچێ بەرەوبێ سنوری.
ئەم گومانەی مرۆڤ بەتەنیا لای ئارگۆن نیە، سۆفستائی وئەبی قوری ئوممەتی یونس ی یۆنان و هەموو ئەوانەی لەهەموو ژیارودین وفەلسەفەکان بە قوڵنگی گومانەکان ئاسۆی مەعروف وناسراوەکانیان فراوان کردو زۆر مەعروفی نوێ یان لە ناخی مونکرو نەناسراو دەرهێناو کردیانە معروف وناسراو ،ئەم ڕووباری مەعروف وزانراوو ناسراوو پەی پێ براوە کە کۆمەڵێک کاریزماوپەیام بەر لەناخی مونکەرونەناسراوەودەری دێنن وپاشان کۆمەڵگایەک بەرپادەبێ کەبۆ سەدان وهەزاران ساڵ فرمان بو مەعروفانە دەکاو دەیانپارێزێ ،تاچینێکی تر دێن وئەم کردارە دووبارە دەکەنەوەو ئەم مەعروف وناسراوە هەزاران ساڵانە ڕەت دەکەنەوە چەندین مرواریە پەی پێ براوی نوێ لەناخی مونکەر دەردێنن و چنراوو ڕێسراوێکی نوێ لە مەعروف وناسراو پێک دێنن وکۆمەڵگایەکی ترلەسەر بناغەی ئەم دەرک کراوە نوێ یان دروست دەکەن وناسراوەکۆنەکان دەنێرنە مۆزەخانە ،ئەمەیەکەلەسەرەتای سورەی قمر ئاماژەی پێ کراوە . فَتَ َو َّل َعن ُهم َیوَم َیدعُالَّدا ِع ِإلََى َشيءنكُر(6)
گوێ مەدهبەناپوختی ئەوانەرۆژێک دێت کەبانگ وێژێک بانگ دهکات بۆ بارودۆخێکی زۆر ناخۆش و نالەبار ُخشَّ ًعا أَب َصا ُرهُم َیخ ُر ُجو َن ِم َن الَْج َدا ِث َكأَنَّ ُهم َج َرادٌ منتَ ِش ٌر ( 7 )
چاویان شۆڕهو شەرمەزارن، لەناخی زهویەوه دێنە دهرهوه، هەروهک لێشیاوی کوللهی زۆر (ڕووکاری زهوی دادهپۆشن)
ََ
مه ِط ِعی َن ِإلى ال َّدا ِع َیقو ُل ال َكا ِف ُرو َن هَذَا َیو ٌم َع ِس ٌر ( 8 )
زۆر بەپەلەو بەشپرزهییەوه بەدهم بانگ هێشتی کۆکردنەوهیانەوه دهچن، کافران بەیەکتر دهڵێن: وا دیاره ئەمڕۆ ڕۆژێکی زۆر گران و سەختە.
ئەمە دوای هاتنی محمدعلیە السلام ولەسەروبەندی نزیک بەرپابوونی قیامەت ڕوودەدا، بانگەواز بۆ کارێکی مونکەرو نەناسراودەکرێ ،ڕوحە دەقبەستوەکان و ناسراووزانراوە سنوردار پەرستەکان لەگۆڕی دەقبەستویی و شەختە بوون دێنە دەرو هەست بەشەرمەزاری دەکەن،واهەست دەکەن ئەوان دواکەوتوون ،نەزانن،کۆن بوو وبەسەرچوون، باویان نیەوپەراوێزکراون،هەوڵ دەدەن لەگەڵ بانگەوازکارە نوێ یەکە بۆو میتۆدە مونکەرونەناسراوە خۆیان بگونجێنن..
١٩- وروژانی بیرمەندان لە ڕایەکانی ئەبوزەید کە ئایا قورئان دەق وتێکست بووە هەرلە سەرەتاوە؟ یان ئەو تێکست بوونە قۆناغێکە لەقۆناغەکان؟ ئاشکرایە پێش هاتنە خوارەوەی قورئان کەس لە مرۆڤایەتی نەی دەگووت دەقێک هەیە کە ناوی قورئانە، ئەوکاتە قورئان لە عالەمی مەکنون وشاراوە بوو، ئەگەردەقیش بووبێ تەنیا فریشتەی وەحی ئاگایان لێ بوو، پێش ئەو قۆناغەش قورئان پێش دروست کرانی فریشتەکان لەناو لەوحی پارێزراو نوسرابوو، لەوحیش و ئەوەی لەوحیشی نوسیوە کەقەڵەمە سەرەتایەک هەیە بوۆدروست بوونیان، ئەی پێش وان ئەم قورئانە بێ سەرەتایە لە کوێ بوو؟
قورئان وهەموو کتێب وپەیامەکان بەشێک بوون لە علم ودانایی وزانستی الله ی عەلیم و زانا، بۆیە قورئان دەفەرموێ :الرحمن ٭علم القران.
کەواتە الله ی رحمان ومیهرەبانی بێ سەرەتاوکۆتایی هەرلەئەزەلەوە قورئانی لەناو علم وزانایی خۆی داناوە وکردویەتیە ئاڵاو نیشانەوعەلەم ،هیچ سەرەتایەک بۆ عەلیمی الله نیە ،زانایی ئەو زیاد ناکا چونکە ئەو هەرلەسەرەتاوە هەموو شتێکی زانیوەبەڕۆشنی، ئەو پێویستی بە نوسین وبەدەق وتێکست کردنی بەشێک لە علمی خۆی نیە، چونکە هیچی لەبیرناچێ تابینوسێ، ئەو لەبەر بەرژەوەندی بەندەکانی وبۆ بیرهێنانەوەیان دەقی لە لەوح ولە ناو مرۆڤەکان وفریشتە وجنەکان داناوە، هەرلە ئەزەلەوەو پێش دروستکردنیان الله زانابوو بەهەموو ڕوداوو دیاردەو کەس وڕوحەکان، شێوەیانی دەبینی و دەنگیانی دەبیست چونکە زانایی وبینایی وبیستەری ئەو بێ سنورە، بۆ کارو بونەوەرە ڕابردوەکان وبۆ داهاتوەکانیش هەروایە ،هەمووی لێ دیارەوچارەنوسی هەموویان دەزانێ، گوێزرانەوەی بەشێک لە زانایی وگوتاری هەمیشەیی الله لەناوئەم ناوەندە دروست کراوانە وەک گوێزرانەوەی ڕوحەکانە لە نێوان ئەونێوەندانەی دەی گەیەنێتە ماڵی هەمیشەیی ، ڕوحی هەریەکێکمان بەرلە ئاوێتەبوونی لاشەمان بەهەزاران ساڵ بوو هەبوو، ئادەمی باوکمان دیتویەتی، ئاوێتەبوونی ئەوڕوحەبەولاشە لەم تەمەنەکەمەی دنیامان -جا کات ژمێرێک بێ یان چەند ڕۆژومانگ وساڵێک بێ- چاوتروکانێکە، پاشان ڕوح هەزاران ساڵ لەبەرزەخ دەمێنێتەوەو چاوەڕێ ی حەشردەکا،حەشریش پەنجاهەزارساڵ دەخایەنێ ،ئەوجار دەگاتە ژیانی هەمیشەیی وبەردەوام.

کەواتە گوتارو وەحیش وەک ڕوحەکان زۆرکەم بە ئاوێتەیی وبەرجەستەیی لەم جیهانە دەبینرێن ،ئێمە ئەم چاوتروکانە مان زۆر لا گرنگە و بەڵام کە ئەم چاوتروکانەی کۆبونەوەو بەیەک گەیشتنەی ڕوح ولاشەو وعلم وکەلام و وحی و کتێبە نەکەینە نەخشەی ئیختیزال کراوو چڕ وپەیت کراوە ی جیهانی پاش مردن ڕەنجە ڕۆ دەبین، چونکە ئێمەی ئوممەتی اشهد=دەبینم دەبێ لێرە کە نوێژەکانمان میعراجێکن ولە شەوی میعراج دا لەئاسمانی حەوتەم فەرزکراون و کۆتا کاری سەلات وپەیوەندی ونوێژیش جەلسە ودانیشتنی تشهد وتەحیاتە،ئەو شاهادەدان وتەحیات ودروود وسەلامەی کەلە وشەوە لەنێوان محمدو بینایی چاوان الله ی میهرەبان گفتوگۆیەکی ڕووبەڕوویە ،ئەمە ئەوە دەگەیەنێ کەتۆدەبێ لەم دنیایە علم الیقین وبینینی دڵت هەبێ تا کە مردی لە ئوممەتی من دەبینم بی کە دوو دەبینم ەکە محمد و ربی محمدن وڕووبەڕوو گفتوگۆدەکەن تاتۆش لەو میعراجە ڕووحیەو لە پەیوەندیەدا لەپاش ئەو پێشەنگە لەودانیشتنە کەهەموو پەیام بەرانیش لەدوای ئەو ئەوسەلات وگفتوگۆیەیان کردوە بەشداربی وە لەدوای ئەو دروشمەی نوێژە ناڵێ ی الله اکبر ،چونکە الله ی اکبر بەرامبەرتە، بەڵکو تەسلیم وسەلامی خۆڕادەست کردن ومل کەچی و داواو سکاڵاو گفتوو گۆ ونزا دەکەیەوەو ڕازونیازو پێویستیەکانت بۆ الله ی میهرەبان نمایش دەکەی..
۰-ئەبو زەید زۆر جار دەڵێ کە کەس لاری لە ئیلاهی بوونی قورئان نیە، ئەم دەربڕینە بەم شێوە هیچ کام لە مسوڵمانان نایڵێن ،هەرچەندە ئەو خۆی بەشێوەیەک نیشان دەدا کە ئەو دەیەوێ قورئان لە ئیلاهیەت بخاو بەڵام دەقبەستوە کان ناهێڵن ،بۆ ئەوەی کە پەرچەکردارێک لای ئەوانە دروست بێ کە دژنی وبڵێن ئێمە بەرگری لە ئیلاهی بوونی قورئان دەکەین و
هەرگوتارێک وشتێک مادام مرۆڤایەتی نەبێ ئیلاهیە کە بەو شێوە لەگەڵ بۆچوونی نەسرانیەکان لەوەی مەسیح ئیلاهە ڕێک دەکەون ، بۆیە دەبێ ئەوانەی وڵام دەدەنەوە نەکەونە ئەو زیادەڕەویە.
بابەتێکی دیکە لە قسەکەی ئارگۆن وەردەگیرێ کە دەڵێ :موعتەزیلەکان دەیانەویست گوتاری الله و تەونی مێژوویی کۆمەڵایەتی لێک بدەن.
بۆ وڵامی ئەوە دەڵێم کە ئەوەی موعتەزیلەکانی خستە ناو ئەم باسەوە دوو بابەت بوو:
-بابەتی ئایا ئیسم خودی موسەمایە یان دوو بونەوەری لێک جیاوازن ؟ ئەمە سەرەتا بابەتێکی ڕێزمانی بوو بەڵام بوە بابەتێکی هزری و قوڵبوونەوە تیای دا بوە هۆی پەرت کردنی ئوممەتی ئیسلامی ،ئیبن کەسیر باسی ئەم بابەتەی لە پێشەکی تەفسیرەکەی دا هێناوە.
– بابەتێکی ئوسولی کە ئێستا تێکەڵ بە ئوسوڵی فقە بووەو لە سەردەمی دامەزرانی ئەم زانستە لەسەردەستی ئیمامی شافیعی بەشێک نەبوو لە ئوسوڵ ،ئەویش بابەتی زمانەکانی مرۆڤ پێ یان دەدوێ، ئایا دانراوی مرۆڤەکانن یان تەوقیفی و بەوەحی نێردراوی ئاسمانن؟؟
موعتەزیلەکان دەڵێن کە زمانەکان دانراوی مرۆڤەکانن و لەچۆنێتیەکەی دا دەیان ڕاوبۆ چوونی جیا جیایان هەیە.
ئەوانەی زمان بەدیاردەیەکی ئیلاهی دەزانن بەڵگەی زۆریان لە قورئان وفەرمودە وتەوڕات وکتێبە ئاسمانیەکانی تر بەدەستەوەیە کە زمان چ وەک گفت وگۆ وچ وەک نوسین فێری پەیام بەرو جێنشینەکانیان کراوەو ئەوانیش فێری مناڵ وشوێن کەوتوەکانیان کردوە، ئەمە تەنانەت لەناو چیرۆک و دەقە دینیەکانی هیندۆسی و بوزی وئەفلاتونی و لەناوڤەندیادی ئاڤێستاش هەندێ دەق هەن جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە هەم نوسین وهەم گوتار وقسەکردن مرۆڤ لە مەلەکوتی ئاسمانەوە فێری بووە.
هەڵبەت بڕواداران لەمەدا گومانیان بۆ دروست نابێ چونکە عەقڵ وهۆش وبەڵگەکانیش بەوەی کە الله بەرلەهەموو شت لەوح وقەڵەمی بەگوتار و کن فیکون دروست کرد ئەوە دەزانین کەیەکەم جار گوتارو پاشان نوسین پێش هەموو بونەوەرهەبوون،وەئەم مرۆڤە کەهەڵگری ئەم نەفخە ڕوحانیەیە بۆیە ئەو بۆماوەی هەڵگرتووە و گوتاری ئیلاهی بۆ قەڵەم دەسەڵاتی تەشریعە، نوسینی قەڵەم تەقدیروئەندازەگیری وقەزاودادوەرە، دروست کردنی ئەو ەی نوسراوە پاش هەزاران ساڵ دەسەڵاتی جێ بەجێ کردنە، کاتێ مرۆڤەکان لەهەموو جیهان بەم ڕەوتە بەکامڵترین شێوە بەڕێوەدەبەن ئەوە زۆر لە فیترەت و بنچینەوڕەسەنی ئیمان وبڕوا نزیکن.
سەرەتاباسی ئەوەم کرد کە مەیدانداری قورئان تەنیا زمانەوانی وڕەوانبێژی نیەو تەنیا بۆ عەرەب ومرۆڤیش نیە ،بەڵام ئاڕگۆن وئەبوزەید دیسان کەوتونە هەمان هەڵەوە، کە پێویست ناکا دوبارە وڵامی بدەمەوە..

٢١-سەبارەت بەڕاوبۆچوونی فنسنت کە دەڵێ پەیوەندی نێوان دەستەواژەو بەهاو واتاکان پەیوەندیەکی هێماو ڕەمزی ونواندنە و ووشەکان بەڵگەونیشانە ونوێنەرو بەدیل و پێگۆڕن، ئەم بابەتە وادەزانم سیوتی لە مزهرلە زماندا و زۆرێک لە فەرهەنگە کۆنەکان وەک لسان العرب وبحر المحیط ومعجم مقایس اللغة وزۆری تریش بەشێوەیەک لەشێوەکان ئاماژەیان بۆ ئەم بابەتە کردووە، تەنانەت موعتەزیلە ش کاتێ گوتیان کە زمان مرۆڤ کردە هەندێک بەڵگەی زمانەوانیان هەبوو ،بەنمونە دەیانگووت کەمادام لە زمانی عەرەب دا بنچینەی نەجم دەوەنە وبنچینە مەلائکە ئالوکە ونامەبەریە،عەرەبی دەشتەکی نەخوێندەوار کە بینیویانە نەجم وئەستێرەی ئاسمان وەک دەوەنی ناوباخ داکوتراون دەوەنیان لەزەوی بردە ئاسمان وکەلەناو خەڵک
فریشتە نامە بهێنن وببەن ناوێکیان لە ئالوکە ونامە بۆ داتاشین ئەگەرچی کاتێ فریشتە دروست کراون کەس نەبووە نامەی بۆبەرن.
بەم گوتانە دەیانگوت کەواتە زمانی عەرەب دروست کراوی دەشتەکیە عەرەبە نەخوێندەوارەکانە، بەڵام ئەم بەڵگانە زۆر لاوازن و ناکرێ بەیەک دوو نمونەی بەگومان وناڕاست ڕێسایەکی وەها مەترسی دار گشتگیر بکەین، لەوەو پێش باسی ئەوەمان کرد کە خودی زمانی عەرەبی هەرخۆی موعجیزەیە ،کە زمانێکی واپاراو دراوەتە گەلێکی نەخوێندەواروبەڵام لەبەرکردنیان بە هێزبووە، ناوچەکەیان دابڕاوو وژینگەکەیان زەحمەت بووە، موعجیزەی ئەوزمانە تەنیا بەهاتنی قورئان دەرنەکەوت،بەڵکو کاتێ دەرکەوت کەهەموو ڕێزمان وگرامەرو نەحو وسەرفی ئارامی و
عیبریانی وڕۆمانی وفارس وسریان وئەرمەن کۆکرایەوە،ئەوڕێزمانانەی هیچ ڕەونەق وجوانی و چێژێیان نەدایەئەوزمانانەی بۆی دانرابوون، کەچی دەتگوت بەرگێکن بۆزمانی عەرەبی نەخوێندەوار درواون ،بەم شێوە جوانی وڕەوانبێژی وداهێنان و موعجزەی زمانی عەرەبیان دەرخست،زمانی عەرەبی چەند جار بە وەحی وبەنامەو پەیامی هودوسالح وشوعەیب وئیسماعیل نوێ کراوەتەوەو لەتەتڵە دراوە،سەلیقەو دەفری شعری وپەخشانی ناوەناوە تێدا هەڵکەوتوون،ئەگەر زمانەکانی تریش دەهێنانی مرۆڤ وگەل ونەتەوەکانیان زۆر تێدابێ ،بەڵام زمانە سامیەکان بەتایبەت سریانی وعبری وعەرەبی داڕێژراوو دامەزرێنراوی گەل ونەتەوەکانیان نین.
گومانی تێدا نیە داتاشین لەزمانەکان بەتەواوی داهێنانی مرۆڤ نیە وقیاس کردنە وەک چۆن باوکمان ئادەم علیە السلام ناوی حەوای لەوەداتاشی کەلە مادەیەکی حەی وزیندوو دروست کراوە،قیاس لەشەرعیش دا کراوەو کەسە قیاس کارەکە بەقیاس کردن نەبۆتە مشرع وشەرع دانەر، لە زمانیش دا هەروایە.
من لەوەوپێش ئاماژەم بەوە کرد کە دلالەوبەڵگەی دەربڕدراو گوتەو دەستەواژەکان لەسەر واتاوبەهاوشت وکاڵاو دیاردەکان جوزئی وبەشیە، لەوانەیە ئادەم علیە السلام کەیەکەم کەس بوو ناوی بۆ نمایش کراوەکان دانان ،سەیری سیماکانی کردن و لەوسیماو نیشانانە قیاسی کرد ،بەتایبەت کە ئیسم لەسیماو شێوەونیشانەوە هاتووە وشێوەی فیزیایی شتەکە ڕۆڵی هەیە لە ئیسم دا بە پێچەوانەی ناو ونام کە ئاماژەیە بە پێک هاتەی کرۆک وناوەرۆکی شتەکەو زۆرسیمای لاگرنگ نیە ،ئەم دوو ئاڕاستەلە ناونان لەوانە پەیڕەوی دوو دین وپەیام بەروو دین بن وئێستا زمانە سامیەکان زیاتر ناوی فیزیایی وڕوکەش وشێوە پەیکەری شتەکەن وناوە هندۆ ئەوروپیەکان ناوی کیمیایی وجەوهەری وپێک هاتەی هەناوی شتەکەن .
ئەمەی من گوتم لەبارەی ئەودوو خێزانە زمانە دەکرێ بەتوێژینەوە دەوڵەمەندبکرێ، لەوانەشە خێزانە زمان وقوتابخانەی دیکەش هەبن لەناوزمانەکان کە بە پێ ی زمانی ڕابردوو وداهاتوو وئێستای شتەکان ناوو دەستەواژەو ئاوەڵناوەکان داڕێژن ،هەڵبەت ئەو زمان ونەتەوانە هیچ لەم نهێنیانەیان لەناو زمانەکانیان نازانن ،مرۆڤایەتی هەموو
لەسەرئەوە یەک ڕایە کەئەم زمان ونەتەوانە هەرلەهەزاران ساڵەوە کۆمەڵێک گوندی ودەشتەکی ونەخوێندەوارو ئەشکەوت نشین بۆ مرۆڤایەتیان بە جێ هێشتوون ،کەچی وادوای هەزاران ساڵ ڕۆژ بەڕۆژ ڕێساوڕێزمان و وشەسازی وجوانکاری وهونەری ئەو زمانانەمان بۆ دەردەکەوێ، ئەوەش بەڵگەیەکی بەهێزە کە مرۆڤایەتی کەسێکی زاناو وداناو پەروەردەکارو شوان و داهێنەرێکی هەمیشەیی سەرپەرشتی ئەم مرۆڤە دەکاو زمانەکانی وەک موعجیزە فێرکردوە تا بەو موعجیزە لە چاوگ وسەرچاوەومامۆستاکەی بگەڕێ وبزانێ ئەم زمانانە ئەشکەوت نشینە نەخوێندەوارەکان دایان نەناون ولەو بەدیهێنەرە کارجوانەوە فێری بوون و لەژێر چاودێری وبە ئاڕاستەکردنی شاراوەی ئەو گەشەی کردوەو لق وپۆپی هاویشتووە .
بەهێزترین بۆچوونی ئەبوزەید ئەوەیە کە قورئان دەرهاویشتەی ئەو زمانەیە کە پێ ی هاتووەوئەو زمانەش ڕۆڵەوزادەی کۆمەڵگاوڕۆشنبیری عەرەبە.

ئەم گوتە مێژوو سەلماندویەتی چەند هەڵەیەکی گەورەی تێدان، عەرەبی بەتایبەتی وزمانەکان بەگشتی نەزادەی کۆمەڵگان ونە بەرهەم ودەرەنجامی ڕۆشنبیری سەردەم وگەلەکانیانن، گەلەکان ونەتەوەکان ،بەتایبەت عەرەبە دەشتەکیە دوور لە ڕۆشنبیریەکان چەند گەوهەرێکیان لە سەرزمان دانرابوو کە ئەوان نەیان دەناسی وئێستاش دوای هەزاران ساڵ ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێساو ڕێزمان وبنەمای ڕەوانبێژی وپاراویان بۆ گەلەکان ومرۆڤایەتی دەردەکەوێ، مرۆڤ لەمەدا وەک ئەو کۆمپیوتەرو بەرنامە هونەریەبوو کە شارەزا کە تابلۆ جوان ونوسینەکەی پێ داڕشت وئەوپەڕی جوانی تێدانواند بەڵام کۆمپیوتەرەکە ئەوسا قیمەتی ئەوەی کە پێ ی نەخشێنراوە هەستی پێ نەدەکرد ،تازەبەتازە دووای هەزاران ساڵ کۆمپیوتەرەکە خەریکە بەشێک لەجوانی ئەوتابلۆیانە دەرک دەکا کە کۆمپیوتەرە سەرەتاییە یەکەمەکان لەسەریان نەخشێنراوە.
٢٢-لە بابەتی سروشتی زمانی دینی دا:
– ئەو بۆچونەی نوسەری ئێرانی حەسەن نسر دەیەوێ کە قورئان و زمانەکەی بکاتە سەنەم وبت وپەرستراوێک وەک مەسیح وبوزاو بپەرسترێ،کە ئەمە لە ڕێ لادانی پەیامی قورئان بەولاوە چی تر نیە.
– قسەکەی قازی موعتەزیلە دەیەوێ بڵێ کە تەحداومەیدانداریەکەی قورئان تەنیا بۆ عەرەبە، کەچی ئایەتەکە ڕوون وئاشکرا دەفەرموێ :ئەگەر هەموو جن ومرۆڤەکانی هەموو ژیارەکان کۆببنەوە بۆ ئەوەی نوسراوێک وەک ئەم پەیامە بێنن ناتوانن بیهێنن ،ئەگەر هەندێکیان پشتیوانی هەندێکیان بن.
کەچی ئەم قازیە دەڵێ کە دەقێکی جوانتر لەقورئانمان بینی ئەوەدیارە ئەودەقە کەسانی جگەلە عەرەب دایان ڕشتووە چونکە مەیدانداریەکە تەنیا بۆ عەرەبە.
شاکر دەیەوێ بەناوی ئیعجاز ،ڕەوانبێژی بەسەر قورئان دا بکاتە سەنەم وبتێک وبڵێ کە قورئان موعجیزەی تەشریعی و گەردوونی وفیزیایی وکیمیایی ومێژوویی وکۆمەڵناسی و،،،هتد تێدانین و موعجیزەی قورئان لە زمانی عەرەبی دایەو کە وەرگێڕدرایە سەرزمانێکی تر نەموعجیزەیە ونە پیرۆزوموقەدەسە،.
بەڵێ زمانی عەرەبی پیرۆزە بەڵام پیرۆزیەکەی لەوەوە هاتووە کە ئەو کەسەی زمانەکانی هەموو دروست کردوون ئەوزمانەی تایبەت کردوە بەقورئان، وەک چۆت الله هەموو ناوو ئیسمەکانی داناون و بەڵام لەناویان دا ئەسمائی حوسنی و ناوەجوانەکانی لە ناوەکانی تر پیرۆزترکردوە، خۆ الله دەتوانێ ئەم تایبەتمەندیەو ڕێسایە بگۆڕێ ،ئەوناوانە وەلانێ وکۆمەڵە ناوێکی تربێنێ وهەمان دەسەڵات وزیاتریشیان بداتێ .
کەعبیش دووبارە دەیەوێ زیادەڕەوی لە شتێکی تردا بکا.
بەکورتی بەڵای هەرەگەورەی مرۆڤایەتی زیادەڕەوی کردنە لەشتەکان ،کەقورئان وعەرەبی و تەوڕات وعبری و موسی ومحمد وئیبراهیم بەڕێزوپیرۆزن ،بۆیە پیرۆزن چونکە الله سوڵتانی پیرۆزبوونی پێداون ،هەر ئەو عبری وعەرەبی و محمد وموسایە ڕۆژانێک هەبوو کە ئەو جیاکەرانەوانەیان شاردرابۆوە ،کەس نەی دەزانی، کە الله ئاشکرای نەکردباو
تەوڕات وقورئانی خەڵات نەکردبان تا ئێستاش کەس نەی دەزانی، کێشەی قارون وفیرعەون ئەوەبوو کە نیعمەت وبەهرەو بەخششەکانیان پاڵ دایە لای خۆیان و پاڵیان نەدایە لای بەخشەری هەموو بەهرەو بەخششەکان، ئەم گەردوونە تابلۆیەکی یەکگرتووە هێشتا تابلۆکە تەواونەبووە وهێشتاش قەڵەم ودەستی خالقی داهێنەر زیاتر دەی نەخشێنێ، تابلۆش تاتەواونەبێ ناخرێتەپێشەنگاو ناتوانرێ هەڵسەنگێنرێ، هەڵسەنگاندنیش مافی ئێمە نیە، چونکە ئێمە تەنیا بەشێکی کەم دەبینین، ئەستێرەی بەتروسکە لەتاریکایی شەو دەپەرستین وڕقمان لەتەختەڕەشەکەی ئاسمانە کەهەرئەوبۆتەهۆی تروسکانەوەی ئەستێرەکە، کەچی هەر ئەوئاسمانە کەلە ڕۆژدا شینی کراوەیە وکراسی خامۆکا شینە لەبەردەکا ئێمە دبینە سیامەندێک ولە مەندەهۆشی کراسی خامۆکە شینەکەی ئاسمان لە چیای سیپان خۆ هەڵدەدێرین.
هەموو دیاردەکان وان، خاڵە ڕەنگینە سەرنج ڕاکێشە کان ،جوانیەکان بەهۆی ئەوتەختە سپی وڕەش وسادەی ژێریان جوان دەبێ ،قەدری مانگ لەتاریکە شەودەزانرێ، بەڵام زیادەڕەوی وەک نکولی کردن وزیاتریش دەبێتە هۆی گۆڕانی بەخششەکان، ئەوپیاوەباشانەی پێش نوح چ تاوانیان هەبوو تابەهۆی زیادەڕەوی خەڵک بەنەفرین بکرێن، پێغەمبەرو پەیامبەر وفریشتەو چاکەکارو دیاردەکان هیچ تاوانیان نیە بەڵام بەهۆی زیادەڕەوی پەیڕەوانی نەزان سوکایەتیان پێ دەکرێ ،ئەوانیش چەندجارلە کۆمەڵگا دەردەکرێن، بەدناودەکرێن، ..

پوختەی مەبەست هەموو بەهاو دیاردەو پیرۆزی وشتەکان بە بەخشندەو بەهرەو چاکەی الله بزانە،کەموعجیزەودەستەوستانکاریش بن ئەوە بۆ ماوەیەک ئێمەی مرۆڤ دەستەوستان دەکەن ،نەک الله وخالق وداهێنەری ئەوان نەتوانێ لەوان باشتربێنێ، ڕۆژانێک دێ تەوارات وقورئان وئینجیل و پەیام بەرەکانیان ودین و ڕوگەکانیش لەم جیهانە نامێنن، کەچی جیهان ومرۆڤ وکۆمەڵگاش دەمێنێ ولەوانەیە بۆ هەزاران ساڵیش بەردەوام بن، ئەمە تا نەزانێک بانگەشەی ئەوەنەکا کە دروستکەری بونەوەر بێ ئەو دەق وکتێب ودین وپێغەمبەرانە ئەم جیهانەی پێ بەڕێوەناچێ ،یان لەوان جوانتر ناتوانێ بنەخشێنێ وببێژێ ودابهێنێ ،ئەوەهەمیشە زیندووی حەی، هەردەبخشێ پەی دەرپەی….
٢٣- ئەو جیاوازیەی کە ئەبوزەید ویستویەتی لەنێوان زمانی دینی وئاسایی بیکا، وەزمانی دینی بەوە وەسف کردوە کە ئەو زمانەیە کە دەیەوێ گوزارش لە بێ سنورو ڕەهابکا، پاشان دەڵێ کە زمانی دینیش وەک زمانی ئاسایی ڕێژەییە.
لەم بارەوە دەڵێم لە ئەو ڕوحەی کەلەناو ناخمان دایە و ئێمە زۆر کەمی لێ دەزانین هیچ بونەوەرێکی تری ڕەها لەم جیهانە پڕ گۆڕانکاریە دا نیە، دەزانین کە ڕوحمان بۆ ئەوە دروست کراوە کە بۆ هەتاهەتایە وبەهەمیشەیی بمێنێ ،ڕوحمان نامرێ ،تەنیا لەلاشەمان جیادەبێتەوەو پاش هەمووارکرانی لاشەیەکی پەرەسەندوو هەمان ئەم ڕوحە دەچێتەوە ناوئەو لاشەی دوای مردن بۆمان پێک دەهێنرێ ،ڕوحیش وەک سیم کارتە ،هەرئەو سیمکارتەی لەناوهاندی سەلکە سابوون دابوو ئێستا چۆتە ناوئەوهاندە زیرەکانە کە ڕۆژبەڕۆژ گەشە دەکەن وپێش دەکەون، ئەوەنمونەی ڕوحی هەمیشەیی و لاشەی کاتی.
قورئان وپەیامە ئاسمانیەکانیش ڕوحن ،سیم کارتن ،زمان ونەتەوەکان لاشەن ،هاندن ،دەکرێ پەرەسەندوو بن ،دەکرێ سەلکە سابوون بن.
ئەبو زەید بنچینەی وەحی و پەیام دەگێڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆشنبیریەی لەنێوان عەرەب هەبووە کەباوەڕیان بەوە هەبوو کە جن ئیلهام و شیعر بۆ شاعیران دێنێ ،باوەڕیان هەبووکە هەواڵی کاهینەکان جن دەی هێنێ ،بۆیە باوەڕیشیان کرد کە پەیامی قورئانیش فریشتە دەی هێنێ.
من لێرە ئەم چەند پرسیارە دەوروژێنم :
ئایا هیچ نەتەوەو گەل وزمانێک هەیە کە دەستەواژەیەک یان دەیان دەستەواژەی نەبێ بۆ گوزارش کردن لە بونەوەرو جیهان و پەرستراوو خوداوەندی ڕەهاوباڵاوبێ سنورو پەی پێ نەبراو؟؟
ئایا هیچ زمان ونەتەوەیەک هەبووە کەچەندان ناوی بۆ دێوو درنج وخێوو پەری وفریشتە و بونەوەرە نادیارەکان دانەنابێ بەچاک وخراپەوە؟؟
ئایا گەل ونەتەوە هەیە کە هیچ ئەفسانە وچیرۆکی فۆلکلۆری ومیللی نەبێ بۆ دروست بوونی بونەوەرو زەوی وئاسمان ودیاردەکان ومرۆڤەکان وئاژەڵ وڕوەک وبەهاکان؟؟
لەڕاستی دا وڵامی ئەم پرسیارانەو چەندین پرسیاری تریش کەمن پەیم پێ نەبردوە هەمووی دەڵێ کە هەموو زمان ونەتەوەکان لەم بابەتە دەوڵەمەندن، لەوانەیە زمانی عەرەبی هەژارترینیان بێ ،زمانی هندو یۆنان چەند باسی عەقڵیان کردوە دەهێندەش ئەفسانەیان هەیە، زمانی میسرو چین وتەنانەت زمانەکانی ئوسترالیاو ئەفریقیاو ئەمریکاکانیش پڕن لەو بابەتە سەرسام کارانە، بەم پێوەرە بێ هەموو زمانەکان مادام باسیان لە ڕەها کردوە ،کەم وزۆر هەمویان جۆرێک لە نوێژو نزاو پاڕانەوەو گفتوگۆی ڕوحیان پێ کراوە ،کەواتە زمانی ئاسایی ونادینی و دینی،، بوونی نیە لەم جیهانە، هەموو زمانەکان وەکو یەک موعجیزەن ،لەوەو پێش گوتم هەموو زمانەکان هەزاران ساڵ لەمەوبەر مرۆڤە ئەشکەوت نیشین وکۆخ نشینەکان پێ یان دواون کەچی دوای هەزاران ساڵ وائێمە ڕێسا سەرسام کەرو مەندەهۆش کەرە ڕێزمانی و گرامەری و ڕەوانبێژی و جوانکاریەکان دەدۆزینەوەو تائێستاش زۆرمان نەدۆزیونەوە، زمان سەرسام کارترین و گەورەترین بەهرەو بەهێزترین پردە لەم بونەوەرە ،هەموو گەردوون بەیەکەوەگرێ دەداو دەی کاتە یەک یەکە و یەک ئاوێنەو یەک سەبورەوتەختەڕەش و ناوە شایستەو ئاوەڵناوە نەمرەکانی مامۆستاو دامەزرێنەرو بەدیهێنەرونەخشە کێشی ئەم تەکیەو پەرستگایەی گەردوونەی لێ دەنوسێ ..
کەواتە زمانەکان هەموو دینین، موعجیزەن ،هەموویان هاندێکن سیمکارتەکەیان تێدایە ،چونکە هەموویان دەستەواژە ڕوحانی و ڕەهایی وبێ سنوری و نوشتەو تەعویزە و پەناگرتن ونوێژو پاڕانەوەیان تێدایە..
لەکاتی نمایش وهەڵسەنگاندنی بۆچونەکانی ئارگۆن، باسی ئەوە کرا کە الله ویستی پەیکەرێکی بینراوی لەم بوونەوەرەو جیهانەداهەبێ ئەویش زمان و ئاخاوتنە، ئەوەی ئەوەی گوتوە زیادەڕەوی نەکردووە، زمانەکان کە دروست کراو نەبن هەموویان دروست کراو نین، هەموویان پیرۆزن، بەهەمویان کەلامی نەفسی زاتی علمی ئیلاهی بێ سەرەتاو ناکۆتاو بەهەمووشیان کەلامی لەفزی دەربڕدراوی مەخلوق هەیە، چونکە ئەگەر کەلامی خەلق نەکراو علمی الله بێ ئەو هەمیشە دەی زانی کە چەند نەتەوەوزمان دروست دەکاو هەریەک لەوان بە دیاردەو کاڵاوبەهاکان چ دەڵێن، وەهەرگیزیش لەبیری ناچێ ،لەم زانینە هەمیشەییە دا جیاوازی لەنێوان زمانی عەرەبی وعبری و فارسی وکوردی وئینگلیزی وفەڕەنسی ،،،هتد نیە.

زمان لە مرۆڤیشدا لەناخ ودڵ ودەروون و هزرو عەقڵ وهۆشی دا لە دایک دەبێ ،ئەم میکانیزمانە کامیان پێنوس وکامیان تێنوسن؟ ئایا دڵ ودەرون قەڵەمن و مێشک و زاکرەو خەیاڵ و عەقڵ تێنوسەکەن؟ هەندێ لەو گوتارە زۆرە ی کەلامە نەفسیە چاوەکان ،ئەندامەکان بە ئاماژە دەیڵێن، زمان تەنیا قەڵەمی تێنوسی گوێ کانن، دەستەکان بەنوسین ونەخشەکانیان زمان و قسەکەری چاوەکانن، زۆر خۆشەویست هەن کەلەناو دڵ و ودەروون وعەقڵ وهۆش وخەیاڵ هاتن و چوون وئەوسندوقەی سنگ ودەماغ ناوی ئەو خۆشەویستەیان نەدایە زمان وپەنجەکان تابۆ گوێ وچاوەکان بیدرکێنن وبینەخشێنن ،ئەمەلەعەشقی مەجازی دا زۆر ڕووی داوە ،ئەی لەعشقی حەقیقی چی؟؟
ئەوە ئەو ناوانەن کە لە فەرمودەکە هاتوە کە الله هەڵی بژاردون و هەرلە زانستی شاراوەی خۆی دا هێشتوونیەوەو نەی هێشتوە نەهیچ لەوحێک بیان بینێ ونەهیچ گوێ یەک بیان بیستێ…
خۆ ئەبو زەید لەو هاوکێشەی کە گووتی هیچ شتێک لەدەروەی بازنەی زمان نەهاتووە وهەموو وەحی لەناوچوار چێوەی ڕژێم وڕێسای زمانی پەیام بەرەکە هاتووە، ئەوە ئایەتیش هەروادەفەرموێ ، بەڵام بەشی دووەمی هاوکێشکەی ئەبوزەید کە زمانی کردە بەشێک لە ڕۆشنبیری وبە ڕۆڵەو دروستکراوی ڕۆشنبیری زانی ئەوە ڕاست نیە، زمانەکان لە ڕۆشنبیری زۆر کۆنترن، زمانەکان لەسەرەتای بوونی مرۆڤەوەهەن کەس سەرەتای بوون ودەرکەوتنی زمانەکان نازانێ، ئەوەی دەگوترێ قەبڵاندنە، باشە مادام زمان زادەی ڕۆشنبیری بێ ،بۆ ئەو هەموو پێشکەوتنە لە ڕۆشنبیری و فەلسەفەوفکرو ئەدەب وداهێنان ڕوویان دا ،کە چی نەمان دی هیچ زمانێکی کۆن وسەردەمی ئەشکەوت بگۆڕێ یان بڵێ ئەو زمانی ئەشکوتە فڕێ دەدەم وبە کارخانەی ڕۆشنبیری زمانێکی تر دروست دەکەم؟ ،زمانیش وەک دینەکان ودیاردەکان و چیاوڕوبارو دەریاکان وایە مرۆڤ کاریگەری هەیە لەسەر ئەمانە لەسەر گواستنەوەیان،پەرە پێدانیان پاراستن ومانەوەیان ،یان لە ڕێ لادان وتێکدانیان،،گۆڕانکاریان بەچاک یان بەخراپ تێدا دەکاو کردویەتی ،بەڵام دروست کەروبەدیهێنەری ئەوشتانە نیە.
٢٤- عمر حسن قیام لەکۆتایی بابەتەکە نوسەر موعتەزیلەکان بەخاوەنی قوتابخانەی عەقڵانی دەزانێ وبابەتی عەقڵ ونەقڵ ،گێڕدراوەو دەرک پێ کراو وەک دووهێڵی تەریبی هەرگیز بەیەک نەگەیشتوو دژبەیەک دادەنێ و پێ ی وایە کەعەقڵ کەلە جیهانی غەیب وشارەوە حوکم بدا گومڕاییە.
ئایا عەقڵ باوەڕی بە وەحی ،بەسحر،بەنادیار بەگێڕدراوە،نیە؟
چۆن عەقڵ ئەوهەموو دیاردەی خەون بینین و خەیاڵ وئەندێشەو ئەو هەموو گیرۆدە بە مەسی جنەکان وئەو هەموو باس وخواسەی سحرو جادو فاڵچیەکان وئەو هەموو هونەرو زانست وپیشانەی کەلەناوکۆمەڵگای مرۆڤایەتی -تاکە بونەوەری عاقڵ-هەن ،هەموویان ڕەت دەکاتەوە؟
ئەدی هەر عەقڵ نەبووە کە لەناو هەموو دروست کراوەکانی سەر زەوی دیاردەی دیندار ،گوتار وقسە کردن، نوسینەوە گێڕانەوەو داتاشین ووێنەکردنی لەسەر مرۆڤ پێویست کردوە؟، عەقڵ واتە بەستنەوەو هەڵ گرتن وبەرەڵا نەکردن، عەقڵ بوو کە مرۆڤی خولیای ئەوەکرد کە لەناو ئەو گوتەو زانستانەی دەرکیان دەکا،یان پێ ی دەدرێن بەپەیام دەبێ هەندێکیان لەسەرشێوەی هێماو نوسین وشێوەو وێنە وەبەستێ وبنوسێ ،تابۆنەوەکانی داهاتوو ببنە وێستگە وتا عەقڵیان گومڕانەبێ ،گێڕدراوەونوسراوو ئەرشیف کراو بۆ پەیامە ئیلاهیەکان وئیجتهادو هەڵێنجانە ڕەبانیەکان هەردووکی عەقڵ گوتی ئەو دەرک پێکراوانە وەبەستن با لەناوبازنەی بەستراوەی دەرک پێکراوو مەعروف وناسراوان بمێننەوەو بەلە بیرچونەوە نەچنەوە جیهانی مونکەر ولەبیرچونەوەو نەناسراوی ،هەموو ئەو بڕە زانستە دەرک پێ کراوە ڕۆژانێک هەمووی لەجیهانی غەیب ،شاراوە ،مونکەر،نەناسراودابوو، الله ویستی بناسرێ ،ئەوبڕەی کە لەناوبازنەکە ماوە عەقڵ بەستویەتیەوە ،هەموو دەقەکان بەشێکن لە علم وزانستی هەمیشەیی ،هەربەشێکی زانیاری هەمیشەیی کە هاتبێتە دەرک کردن وبەسترابێتەوە بەگێڕانەوە یان نوسرانەوە ئەوە عەقڵە، کەواتە عەقڵ بەشێکە لە علم ،بەڵام عەقڵ دەرکی پێ کراوەو بەستراوەتەوە، عەقڵ ،قەڵەمی یەکەم دروستکراوەی الله یە ،قەڵەم بەستەرەوەیە تۆمار کەرە ،عەقڵە ،پێش عەرشیش دروست کراوە تا ئەوەی دەبێ وڕودەدا ودەرکی پێ دەکرێ ودەبێتە بەشێک لە زانستی دەرک پێ کراوو پەی پێ براو=عەقڵ ئەوەبنوسێ.
قورئان عەلەم وبەشێکە لە علمی ڕحمن ، ئەو خودی عەقڵە نەک دژی عەقڵ بێ.