له ڕۆژگاری ئه‌مرۆِدا بابه‌تی ژینگه بووه‌ته یه‌كێك له باسه گه‌رموگوڕو به‌رده‌وامه‌كانی كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن و جێگه‌ی بایه‌خی زۆرێك له كه‌س و لایه‌ن و ڕێكخراوه‌كان، ئه‌وه‌ش به هۆی گرنگی و كاریگه‌ری ژینگه له‌سه‌ر ژیانی هه‌موو تاكێك و ئه‌و مه‌ترسیه‌ی ڕووی له پیسبوونی ژینگه كردوه به‌هۆی زۆری ژماره‌ی ئۆتۆمبێل، كارگه، ژماره‌ی دانیشتوان، گوێنه‌دانی زۆر كه‌س‌و لایه‌ن به پاراستنی ژینگه، لێره‌دا جێگه‌ی خۆیه‌تی بزانین ئایینی پیرۆزو ئیسلام و پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) له‌باره‌ی ژینگه‌وه هه‌ڵوێستیان چییه‌و چ ڕێنمایه‌ك به موسڵمانان ده‌ده‌ن.
خوای گه‌وره له‌باسی دووڕوودا (المنافقون) ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئاكارو ڕه‌فتاری ئه‌و دووڕووانه درۆكردنه به‌ده‌م خوای گه‌وره‌و وێرانكردنی ژینگه‌یه، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: [وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِی الْحَێاه‌ِ الدُّنْێا وَیُشْهِدُ اللَّهَ عَڵی مَا فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَڵدُّ الْخِصَامِ (204) وَإِذا تَوَلَّی سَعَی فِی الْأَرْض لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِكَ الْحَرْث وَالنَّسْڵ وَاللَّهُ ڵا یُحِبُّ الْفَسَادَ (205) وَإِذا قِیل ڵهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذتْهُ الْعِزَّة بِالْإِثمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَڵبِئْسَ الْمِهَادُ (206)] واته: ئه‌ی موحه‌ممه‌د قسه‌ی هه‌ندێك له خه‌ڵكی جێگه‌ی سه‌رسوڕمانی تۆیه له دنیادا، خوا ده‌كاته شاهێد چی له دڵدایه، ئه‌وه دوژمنێكی سه‌رسه‌خته، كاتێك پشت هه‌ڵده‌كات و ده‌ڕوات، یان كاتێك ده‌سه‌لاَت ده‌گرێته ده‌ست هه‌وڵ و تێكۆشانی بۆ بلاَوكردنه‌وه‌ی كاری خراپه له زه‌ویدا و له‌ناوبردنی كشتوكاڵ و وه‌چه‌ی گیانه‌وه‌ره، خوای گه‌وره فه‌سادو وێرانكاری خۆشناوێت، كاتێك پێیان بوترێت له‌خوا بترسن كه‌لله‌شه‌ق و یاخی ده‌بن، ته‌نها دۆزه‌خ چاریان ده‌كات كه خراپترین شوێنه.
ژینگه له‌دوو به‌شی سه‌ره‌كی پێكدێت:
یه‌كه‌م: به‌شی ڕووه‌كی.
دووه‌م به‌شی گیانه‌وه‌ری.
قورئانی پیرۆز جه‌خت له‌سه‌ر هه‌ردوو به‌شه‌كه ده‌كاته‌وه‌و ئاماژه به‌وه ده‌كات كه خراپه‌كاران له هه‌وڵی وێرانكردنی هه‌ردوو به‌شه‌كه‌دان، (سَعَی فِی الْأَرْض لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِكَ الْحَرْث وَالنَّسْل). هه‌وڵ ده‌دات خراپه‌كاری و به‌دڕه‌وشتی له زه‌ویدا بلاَوبكاته‌وه كه لانكه‌و ژینگه‌ی گشتی هه‌موو گیانه‌وه‌رانه به مرۆڤیشه‌وه.
له هه‌وڵی وێرانكردنی باخ و كشتوكاڵ و ژینگه‌ی سه‌وزدایه، ژینگه‌ی سه‌وز به‌شی سه‌ره‌كی ژینگه‌یه‌و بۆاراستنی ژینگه له‌پیسبوون و پاكردنه‌وه‌ی له گازه زیانبه‌خشه‌كانی وه‌ك دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن پێویستمان به ژینگه‌ی سه‌وز هه‌یه، له‌هه‌مان كاتدا بۆ دروستكردنی گازه پێویسته‌كانی وه‌ك ئۆكسجین له‌ڕێگه‌ی ڕووه‌كه‌كانه‌وه به‌رهه‌م دێت، جگه له‌وه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی دابینكردنی خۆراكن ئه‌و باخ و كشتوكالاَنه.
به‌شی دووه‌می ژینگه بریتییه له گیانه‌وه‌ره‌كانی، كه به‌شێكن له جوانی سروشت و له‌هه‌مانكاتدا سه‌رچاوه‌ی خۆراك و بژێوی مرۆڤن، پێویسته یاری به ژیانیان نه‌كرێت و قه‌لاَچۆ نه‌كرێن.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) و بنه‌ماكانی ئیسلام هانی موسڵمانان ده‌ده‌ن له‌سه‌ر ڕواندنی دارودره‌خت و سه‌وزكردنی ژینگه‌و حه‌رامكردنی بڕینه‌وه‌ی داری به‌ردارو وێرانكردنی كێڵگه‌و سه‌رچاوه‌كانی ئاو، له‌هه‌مان كاتدا داوا له موسڵمانان ده‌كات كه پاكوخاوێنی خاك و ڕێگاوبان و سێبه‌ری داره‌كان بپارێزن له‌پیسبوون، واته ئیسلام له‌دوو بواری سه‌ره‌كیه‌وه كارله‌سه‌ر پاراستنی ژینگه ده‌كات، بواری سه‌وزكردن و پاراستنی ژینگه له‌پیسبوون.
هاندانی سه‌وزكردنی ژینگه:
پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) له چه‌ند فه‌رمایشتێكی پیرۆزیدا فه‌رمان ده‌كات به موسڵمانان و هانیان ده‌دا به ڕواندنی دارودره‌خت، گرنگیدان به‌كاری كشتوكاڵكردن، لێدانی بیر، ڕاكێشانی جۆگه، پاراستنی ژینگه‌و سێبه‌ری داره‌كان و سه‌یرانگاكان له پیسبوون و پیسكردن، یه‌كێك له‌و فه‌رمودانه‌ی كه موسڵمانان هان ده‌دات بۆ سه‌وزكردنی ژینگه‌و گرنگیدانی به‌دارو دره‌خت فه‌رموده‌ی: (ما من مسلم یغرس غرسا أو یزرع زرعا فیأكل منه إنسان أو بهیمه إلا كان له به صدقه) واته: هه‌ر موسڵمانێك دارێك بڕوێنێت یان كشتوكاڵ و شیناوه‌ردیه‌ك بكات، به‌روبوومی ئه‌و درخته یان كشتوكاڵه ئه‌گه‌ر مرۆڤێك لێی بخوات یان ئاژه‌ڵێك یان باڵنده‌یه‌ك، ئه‌و كه‌سه خێرێكی بۆ ده‌نوسرێت. له‌م فه‌رموده پیرۆزه‌دا هاندانێكی زۆری تێدایه بۆ موسڵمانان له‌سه‌ر كاری باخداری و كشتوكاڵكردن و جوانكردن و سه‌وزكردنی نیشتمان، زۆركه‌س ڕه‌نگه باخ و كشتوكاڵ نه‌كات بڵێت له‌بازاڕدا پاره ناكات و سودی لێوه‌رناگرم، به‌لاَم پێغه‌مبه‌ر ئه‌و بیانووه ده‌بڕێت و ده‌فه‌رموێت تۆ ئه‌گه‌ر له‌بازاڕیشدا قازانج نه‌كه‌ی خوای گه‌وره له ڕێگه‌یه‌كی تره‌وه تووشی خێرو پاداشتت ده‌كات، كه ئه‌ویش پاداشتی قیامه‌ته به‌هۆی ئه‌وه‌ی چه‌ند كه‌سێك یان كۆمه‌ڵێك گیانه‌وه‌ر له‌و باخ و به‌روبوومه‌ی تۆ سودمه‌ندبوون و له برسێتی ڕزگاریان بووه.
له فه‌رموده‌یه‌كی تری پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) كه هاندانێكی زۆری تێدایه بۆ گرنگیدان به باخ و ڕواندنی دارودره‌خت و كشتوكاڵ كردن ده‌فه‌رموێت: (إن قامت الساعه وفی یـد أحدكم فسیله فإن استطاع أن لا تقوم حتی یغرسهـا فلیغرسها). واته: ئه‌گه‌ر قیامه‌ت هه‌ڵساو به‌ده‌ستی یه‌كێكتانه‌وه نه‌مامێك هه‌بوو، ئه‌گه‌ر زانی فریاده‌كه‌وێت بیڕوێنێ پێش هه‌ڵسانی قیامه‌ت بابیڕوێنێ. وێناو هاندانێكی زۆر جوان هه‌یه له‌م فه‌رموده پیرۆزه‌دا ئه‌ویش تێگه‌یاندنی موسڵمانانه له گرنگی و بایه‌خی نه‌مام ڕواندن و سه‌وزكردنی ژینگه‌و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی نیشتمان، واته له هه‌موو حاڵه‌تێكدا گرنگی به ڕواندنی نه‌مام و دارودره‌خت بده‌ن، ئه‌گه‌ر له ڕۆژی هه‌ستانی قیامه‌تیشدا بوو كه سه‌خترین ڕۆژه، هه‌روه‌ها با ئه‌و دره‌خته به‌ریش نه‌گرێت و قیامه‌تی به‌سه‌ردابێت ئه‌و كه‌سه‌ی ڕواندوویه‌تی خێری ڕواندنه‌كه‌ی هه‌ر ده‌ست ده‌كه‌وێت.
له فه‌رموده‌یه‌كی تردا پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) فه‌رمان ده‌كات به مامی عه‌باسی كوڕی عه‌بدولموته‌لیب كه به كوڕه‌كانی بڵێ باخی خورما بكات، یان باخی به‌ردار، چونكه باخی خورما ده‌بێته هۆی نه‌مانی فه‌قیری و هه‌ژاری و قاتوقڕی، به زاراوه‌ی ئه‌مڕۆ ئاسایشی خۆراك ده‌بین ده‌كات و حكومه‌ت و ولاَت ناچار نابن بچن له ده‌ره‌وه‌ی ولاَت به‌روبووم و پێویستی هاوولاَتیان بهێنن، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: (أمر النبـی عمه العباس یأمر بنیه أن یحرثوا القضب فإنه ینفی الفقر). واته: پێغه‌مبه‌ر فه‌رمانی كرد به عه‌باسی مامی كه داوا له كوڕه‌كه‌ی بكات به‌دروستكردنی باخی خورما،( القضب) به‌واتای باخی خورما یان باخی به‌ردار یان سه‌وزه هاتووه، چونكه ئه‌و كاره ده‌بێته هۆی بنبڕكردنی هه‌ژاری و برسێتی له ولاَتدا.
واته باخكردن و گرنگیدان به‌كشتوكاڵكردن له‌یه‌ككاتدا ژینگه سه‌وزده‌كات و ولاَت جوان ده‌كات، به‌روبووم زۆر ده‌كات و ئاسایشی خۆراكی دابین ده‌كات، توانا مرۆییه‌كان به‌كار ده‌خات و كۆمه‌ڵگه له ده‌سته‌یه‌كی به‌رخۆره‌وه ده‌كاته ده‌سته‌یه‌كی به‌رهه‌مهێنه‌ر.
پێغه‌مبه‌ری ئازیز (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) له فه‌رموده‌یه‌كی زۆر به‌رزدا موسڵمانان هانده‌دا بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ولاَت و گیانی و ئاوه‌دانی ژینگه‌پارێزی له ناخی هه‌موو تاكێكدا سه‌وز ده‌كات و مژده‌ی ته‌مه‌نێكی درێژ ده‌دات به هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ئه‌و كرده‌وه جوانانه ده‌كه‌ن، وه‌ك له فه‌رموده جوانه‌دا هاتووه: (سبع یجری للعبد أجرهن وهو فی قبره بعد موته: من عَلّم علماً, أو أجری نهراً, أو حفر بئراً, أو غرس نخلاً, أو بنی مسجداً, أو ورّث مصحفاً, أو ترك ولداً یستغفر له بعد موته) حسنه الألبانی رحمه الله فی صحیح الجامع برقم: 3596). واته: حه‌وت كرده‌وه خێرو پاداشتی به‌مرۆڤ ده‌گات له‌دوای مردنی و له‌ناو گۆڕه‌كه‌یدا، كه‌سێك زانستێكی فێری كه‌سێك كردبێت، یان جۆگه‌یه‌كی ڕاكێشابێت، یان بیرێكی هه‌ڵكه‌ندبێت، یان دارخورمایه‌كی ڕواندبێ، یان مزگه‌وتێكی دروستكردبێ، یان قورئانێكی وه‌قف كردبێ، یان مناڵێكی له‌دوا به‌جێ مابێت و داوای لێخۆشبوونی بۆ بكات.
سێ بڕگه‌ی فه‌رموده‌كه ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ژینگه‌و سه‌وزكردنی ولاَته، ڕاكێشانی جۆگه‌و لێدانی بیرو ڕواندنی خورما یان هه‌ر دره‌ختێكی تر، كشتوكاڵكردن و سه‌وزكردنی ژینگه‌یه‌و ئه‌گه‌ر هه‌ر تاكێكی كۆمه‌ڵ به‌و گیانه‌وه كاربكات و له هه‌وڵی جۆگه‌ڕاكێشان و باخداری و بیرلێدان بێت له ماوه‌یه‌كی كه‌می پێوانه‌ییدا ولاَت سه‌وز ده‌بێت ئاسایشی خۆراك و ژینگه ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت.
سێ بڕگه‌ی دووه‌م ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی لایه‌نی فیكری و ڕۆشنبیری مرۆڤه كه زانست و مزگه‌وت و قورئانه، هاندانی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ له‌سه‌ر گه‌یاندنی زانست و بلاَوكردنه‌وه‌ی و دروستكردنی مزگه‌وت وه‌ك ناوه‌ندێكی خواپه‌رستی و مه‌عریفی و نووسینه‌وه‌و وه‌قفكردنی قورئانی پیرۆز گه‌یاندنی به‌موسڵمان ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی دڵ و ده‌روونی و لایه‌نی ڕۆشنبیری یه‌كێكی تره له پێویستیه‌كانی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی.
بڕگه‌ی سێیه‌م پێگه‌یاندنی مناڵ و په‌روه‌رده‌كردنی ئاسایشی مرۆیی له‌ڕووی توانا مرۆڤیه‌كانه‌وه دابین ده‌كات.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) و په‌یامی پیرۆزی ئیسلام به‌رده‌وام هانی موسڵمانان ده‌ده‌ن له‌سه‌ر كشتوكاڵكردن و باخداری و لێدانی بیرو جۆگه ڕاكێشان و پاراستنی ژینگه له هه‌مان كاتدا بڕینی داری به‌ردارو خراپكردنی ژینگه‌ی حه‌رام كردووه، كۆی زانایانی موسڵمان له‌سه‌ر ئه‌وه كۆده‌نگن (الاجماع) كه بڕینی داری به‌ردار حه‌رامه‌و هه‌ركه‌سێك دارێكی به‌ردار ببڕێت ئه‌و گوناهێكی ئه‌نجامداوه‌و خوای گه‌وره سزای ده‌دات.
ته‌نانه‌ت به‌پێی ته‌شریعی ئیسلامی، له كاتی جه‌نگ و هێرش و په‌لاماری دوژمنیشدا ده‌ستوری ئیسلامی ڕێگا نادات كه په‌لاماری باخ و كشتوكاڵی دوژمن بدرێت و ببڕدرێت، یان بسوتێنرێت و وێران بكرێت، وه‌ك خه‌لیفه‌ی موسڵمانان ئه‌بوبه‌كری سدیق ئامۆژگاری سه‌ربازه‌كانی ده‌كات و ده‌فه‌رموێت: (لا تعقرن نخلا ولا تحرقنها ولا تعقروا البهیمه، ولا شجره ثمر، ولا تهدموا بیعه، ولا تقتلوا الولدان ولا الشیوخ ولا النسا‌ء). واته: له ولاَتی دوژمندا دار خورما مه‌بڕن و مه‌یسوتێنن، ئاژه‌ڵی چوارپێ له‌ناومه‌به‌ن، داری به‌ردار مه‌بڕنه‌وه، په‌رستگا تێك مه‌ده‌ن و مناڵ و پیاوی پیرو ژن مه‌كوژن. ئایینی ئیسلام له كاتی جه‌نگ و شه‌ڕیشدا ڕێگا به تێكدان و وێرانكردنی ژینگه ناداو به‌كارێكی ناڕه‌واو حه‌رامی داناوه، چونكه په‌لاماردانی باخ و باخات و كێڵگه كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵییه‌كان ده‌بێته هۆی وێرانكردنی ولاَت و تێكدانی ژینگه‌ی گشتی.
پاراستن و پیسنه‌كردنی ژینگه: یه‌كێكی تره له گرنگیدانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) به ژینگه داواكردنیه‌تی له موسڵمانان كه ژینگه پیس نه‌كه‌ن و گرنگی به پاكوخاوێنی بده‌ن، وه‌ك ده‌فه‌موێت: (اتقوا اللعانین، قالوا: وما اللعانان یا رسول الله؟ قال: الذی یتخلی فی طریق الناس أو فی ظلهم). واته خۆتان بپارێزن له دووكه‌س به‌ر نه‌فره‌تی خوا ده‌كه‌ون، وتیان ئه‌و دوو كه‌سه كێن ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا؟ فه‌رمووی ئه‌و كه‌سه‌ی له‌سه‌ر ڕێگاو سێبه‌ری داره‌كاندا پیسی ده‌كات و سه‌ره ڕێگاو سێبه‌ری حه‌سانه‌وه‌ی خه‌ڵكی پیس ده‌كات.
له‌م فه‌رموده پیرۆزه‌دا به زمانێكی ئایینی تا ئاستێك توند پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) موسڵمانان ئاگادار ده‌كاته‌وه كه لای زانایان به شێوازی (التـرهیب) ناو ده‌برێت، بۆ ئه‌وه‌ی موسڵمانان هه‌موو كات هۆشیارو ئاگاداری ئادابی جوانی ئایینه‌كه‌یان بن، په‌یڕه‌وی بكه‌ن و خۆیان به‌دوور بگرن له كرده‌وه‌ی ناشیرین و پیسكردنی ژینگه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی.
ده‌رباره‌ی پاراستنی ئه‌و باڵنده‌و ئاژه‌لاَنه‌ی كه به‌شێكن له ژینگه‌و سامانی نیشتمانی هه‌ر ولاَت و میلله‌تێك ئیسلام حه‌رامی كردووه كه قه‌لاَچۆ بكرێن به‌بێهوده یاری به‌ژیانیان بكرێت، به‌ڵكو پێویستی كردووه له‌سه‌ر موسڵمانان كه به‌به‌زه‌یی بن له‌گه‌ڵیانداو بۆ پێویستی ژیانی خۆیان نه‌بێت په‌نا بۆ ڕاوكردن و سه‌ربڕینیان نه‌به‌ن، وه‌ك له فه‌رموده‌یه‌كیدا ده‌فه‌رموێت: (من قتل عصفوراً عبثاً، عجّ إلی الله یوم القیامه، یقول: یا رب، إنّ فلاناً قتلنی عبثاً، ولم یقتلنی منفعه)، واته: هه‌ركه‌سێك چۆله‌كه‌یه‌ك به‌بێهوده‌و به‌هه‌ڕه‌مه‌كی بكوژێ، ئه‌و چۆله‌كه‌یه له‌ڕۆژی قیامه‌تدا سكالاَ ده‌كات لای خوای گه‌وره كه فلاَنه‌كه‌س به بێهوده كوشتمی، بۆ سودێكی خۆی نه‌یكوشتم.
ئیسلام ڕاوی هه‌ڕه‌مه‌كی و دوور له هه‌موو ڕێوشوێنێكی شه‌رعی و ئه‌خلاقی حه‌رام كردووه، ڕاوكردن و سه‌ربڕینی ئاژه‌ڵ ده‌بێت به‌پێی ئه‌خلاقیات و پێویستی مرۆڤ بێت، په‌نابردن بۆ بۆمب‌و به‌كارهێنانی ژه‌هر بۆ كوشتنی ماسی ئه‌وه قه‌لاَچۆكردنی هه‌موو گیانه‌وه‌رانه‌و دووره له ئه‌خلاقیاتی شه‌رعی و ئه‌خلاق‌و به‌زه‌یی ئیسلامی، هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆی سه‌رچاوه‌كانی ئاو و ژینگه‌و له‌ناوبردنی گیانه‌وه‌ران به‌گشتی، ئه‌وه حه‌رامه‌و نابێت خه‌ڵكی موسڵمان په‌نا بۆ ئه‌و كرده‌وانه به‌رێت.
هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی ئازاردانی گیانله‌به‌ران پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێت: (عذبت امرأه فی هره سجنتها حتّی ماتت، لا هی أطعمتها وسقتها، إذ هی حبستها، ولا هی تركتها تأكل من خَشَاش الأرض)” رواه البخاری. خوای گه‌وره ژنێكی سزادا به‌هۆی پشیله‌یه‌كه‌وه حه‌پسی كرد هه‌تا تۆپی، نه خواردنی پێدا، نه ئاوو نه‌به‌ره‌لاَی كرد هه‌تا له برسا خۆڵی زه‌وی ده‌خوارد.
هه‌موو ئه‌م ڕێنمایی و فه‌رموده‌و فه‌رمانه جوانانه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) هه‌نگاوی گرنگن و بۆ سه‌وزكردن و جوانكردن و پاراستنی ژینگه‌و دابینكردنی ئاسایشی ژینگه‌یی و خۆراكی و مرۆیی له ولاَتدا.
