لەبارەی(كاتب) و (خاكی) چەند زانیاریی نوێ لە ئەرشیڤی عوسمانیدا

پ.ى.د.هێمن عومەر خۆشناو

یەكێ لە ڕێگەكانی دەستگەیشتن بە مێژووی ژیانی شاعیر و زانایانمان، وێڕای ئەرشیڤە دەوڵەمەندەكەی عوسمانی، هەموو ئەو كەشكۆڵ، مەجمووعەی شیعر، قافیلەی شیعر، گوڵشەنی شوعەرا، تەشریفاتی شوعەرا، مەشاهیری شوعەرا، تەزكیرەی شوعەرا و تەزكیرەی عولەما و ئودەبایانەی سەردەمی عوسمانییە، كە هەندێكیان هەر ئەوسا چاپكراون و هەندێكی دیكەشیان تائێستا بەدەستخەت ماونەتەوە و زانیاریی باشیان لەبارەی شاعیران تێدایە. لە سۆنگەی پێویستیبوونی ئەو مژارە بۆ مێژووی زانا و كەسایەتی و شاعیرانمان، ماوەیەكە كەڵكەڵەی ئەو بابەتەم كەوتۆتە كەللە و خەریكی پەیداكردنی ئەو تەزكیرانەم كە بە توركیی عوسمانی نووسراونەتەوە و هەندێكیان لە پاڵ نەتەوەكانی دیكەی بندەستی عوسمانی، شاعیر و زانای كوردیشیان تێدايە، كە هەندێ لەو زانا و شاعیرانە تائێستا باس نەكراون و هەندێكیشیان زانیاری زیاتریان تێدایە و ئەگەر بێت و هەموویان كۆ بكەینەوە، بەشێك لە ژیانی شاعیر و زانایانی كوردمان ڕوونتر دەبنەوە و لە دواجاریشدا بناغەی مێژووی ئەدەبی كوردیمان پتەوتر دەكەن.

ساڵی 2007 مامۆستا محەمەد عەلی قەرەداغی خەمخۆری دەستخەت و كەلەپووری زانایانمان، دیوانی كاتبی لە سەفەری حەج و عومرە لە حیجاز دۆزییەوە و ساڵێك دواتر دیوانەكەی چاپ كرد. مامۆستا لە پێشەكیی دیوانەكەدا زانیاریی باش سەبارەت بە كاتب دەخاتە ڕوو و چەند پرسیاریش سەبارەت بە ژیانەكەی بەبێ وەڵام بەجێ دەهێڵێ و ڕایدەگەیەنێ كە (من وای بۆ دەچم كنە و پشكنینی ڕۆژانی داهاتووی دڵسۆزانی مێژووی كورد و زانایانی كورد پەردە لەسەر گەلێ لاپەڕە لادەدەن و گەلێ پەردەی نهێنیی هەڵدەدەنەوە) (1).

لەنێو ئەو زانیارییانەی كە لە پێشەكیی دیوانەكەدا خراونەتەڕوو، پەیوەندیی كاتبی شاعیرە بە عارف حیكمەت (1786-1859)ی شێخولئیسلامی عوسمانی، بەوهۆیەوە مەزەندەی زۆرم كرد كە دەستگەیشتن بە بەرهەمەكانی عارف حیكمەت ڕەنگە زانیاریی زیاتر سەبارەت بە (كاتب) بەدەستبێنین. بۆیە لەنێو ئەو بەرهەمانەی عارف حیكمەت كتێبێك هەبوو بەناوی (تذكرة الشعراء)، دوای پەیداكردنی ئەم كتێبە، وەك یەكێك لەو كتێبانەی كە لە سەردەمی عوسمانییەكاندا جێگەی كتێبی ئێستای مێژووی ئەدەبی گرتبوویەوە و لەنێو مێژووی نووسراوی سەردەمی عوسمانیشدا چەند تەزكیرەیەك دەبینرێن و هەریەك لەوانە چمكێك لە ژیان و نموونەی شیعری شاعیرانی خستۆتە ڕوو، تەنانەت كەسایەتییەكی وەك ئەمین فەیزی بەگ(1860-1928)ی كوردیش هەر لە شێوەی تەزكیرەی شوعەرا كتێبی “ئەنجومەنی ئەدیبانی كورد”ی نووسیوە.

ئەم كتێبەی عارف حیكمەت 203 شاعیری تێدا باسكراوە، كە لە نێوان ساڵانی 1592- 1837 ژیاون و چەند شاعیرێكی كوردیشی تێدایە. هەر لەنێو لیستی ناوی كتێبەكانی عارف حیكمەتدا كتێبێك بەناوی (مجموعة التراجم) هەبوو، گومانی ئەوەم كرد لەوێشدا باسی كاتب كرابێ، دوای هەوڵێكی زۆر كتێبەكەم پەیدا كرد، بەڵام بەداخەوە كورتە ژیانی (كاتب)ی تێدا نەبوو. لە تەزكیرەی شوعەراكەی عارف حیكمەت لە بەشی پیتی كافدا یەكەم شاعیر كە باسی لێوە كرابێ، سلێمان ئەفەندی ناسراو بە (كاتب)ـە. كە زۆر بە كورتیی بەم شێوەیەی خوارەوەیە:

كاتب، سلێمان ئەفەندی كوڕی ڕۆستەم ئاغا كوڕی مەحموود ئاغایە، لە مونتەسیبانی عەبدولڕەحمان پاشای والیی سلێمانییە. دەوروبەری ساڵی 1217ی كۆچی لەدایكبووە. لە تەمەنی چوار پێنج ساڵیدا باوكی كۆچی دوایی دەكات و هەتیو دەبێ، دوای كۆچی باوكی، لەگەڵ برا و دایكی و خاڵۆوانی دەچنە سنە. پێنج شەش ساڵێك لەوێ دەمێننەوە و دواتر دەگەڕێنەوە شاری سلێمانی. لەوێ فارسی و نووسین و شیعر فێردەبێت. والیی ناوبراو كاتب بە گونجاو دەزانێ وەك نووسەری فارسی و هەر لەوێش زانستەكان تەواو دەكات(2).

ئەم زانیارییانەی سەرەوە، ئەگەرچی كەمن، بەڵام زۆر لایەنی ژیانی نەزانراوی ئەو شاعیرە ڕوون دەكەنەوە. لەوانە:

ئومێد هەیە كە بە شەنوكەوكردنی هەموو بەرهەمەكانی عارف حیكمەت و تەزكیرەكانی سەردەمی عوسمانی، زانیاریی دیكە لەوبارەوە دەستبكەون و بەشێك لە ناڕوونیی ژیانی ئەم شاعیرەمان ڕوونتر بكەنەوە.

مەلا محەمەدی خاكی

لەبارەی زانا و شاعیر مەلا محەمەدی خاكی، لە ساڵانی 1978-1980 شێخ محەمەدی خاڵ بەشێك لە شیعرەكانی مەلا محەمەدی خاكی لە بەرگی شەشەم و هەشتەمی گۆڤاری كۆڕی زانیاری كورد بڵاوكردەوە و پاشان لە دوو توێی كتێبێكیشدا چاپی كرد، كە تێیدا وێڕای كورتەیەك لە ژیانی ناوبراو، بەشێك لە شیعرەكانیشی بڵاوكردۆتەوە. شێخ محەمەدی خاڵ لە كتێبەكەیدا مەلا محەمەدی خاكی بە خەڵكی گوندی ئەحمەدبڕندە زانیوە و ساڵی لەدایكبوون و مردنیشی بە (1255- 1326)ی كۆچی داناوە، كە ساڵی مردنەكە دەكاتە بەرامبەر ساڵی 1908ی میلادی.

سەبارەت بە ژیانەكەی، شێخ محەمەدی خاڵ دەنووسێ: لە حەوت ساڵیدا دەستیكردووە بە خوێندن تا قورئان و چەند كتێبێكی فارسی و سەرەتایی خوێندووە، ئینجا هاتووەتە سلێمانی لای مەلا محەمەدی مەحوی و چەند مەلایەكی تر خوێندوویەتی، لە پاشانداچووە بۆ سنە خوێندنی تەواو كردووە. لەدواییدا گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی. وا دەرئەكەوێ كە مزگەوتێكی دەست نەكەوتووە تا بە ئیمام یا بە مودەڕیس لەسەری دانیشێ. لەبەرئەوە هەر لە ماڵی خۆیدا بووە. خانووشی نەبووە، بەڵكو هەر ماوەی لە ماڵێكدا بووە بە كرێ. ئینجا بۆئەوەی بژیی، قوتابیی ڕاگرتووە و دەرسی فارسی و كتێبی سەرەتایی پێ وتوون، وەك مەلا مەحموودی بێخود و شێخ سەلام و مەلا محێدینی خواجە ئەفەندی و مەلا حەمەسەعیدی كوڕی حاجی مەلا ئەحمەدی دێڵیژەیی و مەلا خالیدی مەحوی و حاجی مەلا عارفی مستۆ و گەلێكی تر. زۆرترینی قوتابییەكانی دواتر بوون بە شاعیر(3).

دوای گەڕانمان لەنێو ئەرشیڤی عوسمانیدا، تەنها دوو بەڵگەمان سەبارەت بە مەلا محەمەد خاكی دۆزینەوە، كە بریتین لە:

یەكەم: لە بەڵگەنامەیەكدا كە مێژووی 11/4/1331ی كۆچی بەسەرەوەیە، كە دەكاتە بەرامبەر 20/3/1913ی میلادی. وەزارەتی ئەوقافی هومایۆن نووسراوێك بۆ وەزارەتی مەعاریف دەكات، تێیدا هاتووە كە لە سنجاقی سلێمانی، لە گوندی كۆستەی عولیای سەر بە سەرچنار مەلا محەمەد خاكی ئەفەندی وێڕای ئەوەی ئیمامەتی بۆ مزگەوتەكە دەكات، لەهەمانكاتیشدا مامۆستای مەكتەبیشە، بۆیە لە بەرامبەر ئەو خزمەتەی دەیكات بڕی 100 قڕووشی بۆ ببڕنەوە. نووسراوەكەش بە ئیمزای ڕاوێژكاری وەكیلی گشتیی وەزارەتی ئەوقافە(4).

دووەم: بەڵگەنامەیەكی تری وەزارەتی مەعاریف، لە شێوەی تەلەگرافنامەیە و تێیدا بە مێژووی 16/4/1331ی كۆچی نووسراوی بۆ بەڕێوەبەرایەتی مەعاریفی ویلایەتی موسڵ كردووە و باسی ئەوەی كردووە كە لە گوندی كۆستەی عولیا لە سەرچناری سلێمانی، مەلا محەمەد خاكی بڕی 100 قڕووشی بۆ تەرخانكراوە و تكایە فەرمانەكە جێبەجێ بكەن(5).

ئەگەر ئەم مەلا محەمەد خاكییەی كە لە بەڵگەنامەكاندا ناوی هاتووە، هەمان ئەو مەلا محەمەد خاكییە بێ كە شێخ محەمەدی خاڵ باسی دەكات، ئەوا خاڵی لێكنزیكی هەردوو خاكییەكە ئەمانەن:

یەكەم: شێخ محەمەدی خاڵ باسی ئەوە دەكات كە مەلا محەمەدی خاكی خەریكی دەرسدانەوە بووە و “بۆئەوەی بژیی، قوتابیی ڕاگرتووە و دەرسی فارسی و كتێبی سەرەتایی پێ وتوون.”(6) لە بەڵگەنامەكەشدا ئەوە پشت ڕاست دەكاتەوە كە وێڕای ئەوەی زانای ئایینییە، لەهەمانكاتدا مامۆستای مەكتەبە. بۆیە له‌گينه‌ كه‌ مەبەست لە مەكتەبەكە دەرسدانەوەكەی بێ بە قوتابییەكانی.

دووەم: تا ئێستا ئەوەی زانرا بێ لەناو شاری سلێمانی و ئەو گوندانەی كە نزیكی سلێمانین وەك گوندەكانی سەرچنار، لە مەلا محەمەدی خاكیی شاعیر هیچ محەمەد خاكیی تر لەو شارە بەو ناوە نەبووە.

زانیارییە سەرنجڕاكێشەكانی نێو بەڵگەنامەكان خۆیان لە چەند خاڵێكدا دەبیننەوە، لەوانە:

یەك: ساڵی نووسینی بەڵگەنامەكە بەرامبەر ساڵی 1913ی میلادییە، له‌كاتێكدا ئەو ساڵەی شێخ محەمەدی خاڵ بۆ مردنی خاكیی دایناوە ساڵی 1908ی میلادییە. مامۆستای خاڵ هیچ بەڵگەیەك بۆ ساڵی مردنەكەی ناهێنێتەوە و تەنانەت هەڵوەستەیەك و وردەكارییەكیش لەو بارەوە باس ناكات، بۆیە دەشێ ساڵی مردنەكەی جێی گومان بێ.

دوو: لە بەڵگەنامەكەدا دەردەكەوێ كە ناوبراو بە ڕەسمیی مەلای مزگەوت بووە، بۆیە ئەوقاف پشتگیریی دەكات و پێدەچێ مەكتەبەكەی كە دەرسی تێدا گوتووه‌تەوە ئەگەر ڕەسمیش نەبووبێ، بەڵام بە كردەیی ناوبراو مودەڕیس بووە، لەبەرئه‌وه‌ ئەوقاف نووسراو بۆ وەزارەتی مەعاریف/ پەروەردە دەكات و داوای یارمەتیدانی ناوبراوی لێ دەكات و دواتریش وەزارەتی مەعاریف بڕی سەد قڕووشی بۆ تەرخان دەكات.

سێ: ناوی گوندی كۆستەی عولیا لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە، وادیارە مەلا محەمەدی خاكی لەوێ هەم مەلا و هەم مودەڕیس بووە. ئەمەش بۆ مێژووی پەروەردە و خوێندن لە كوردستان بەگشتی و ئەو گوندە بەتایبەتی گرنگیی خۆی هەیە.

سەرچاوە و پەراوێز:

3- مەلا محەمەدی خاكی، شێخ محەمەدی خاڵ، چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد، بەغدا، 1978، ل9.

(4) MF.İBT. 418 – 55

(5) MF.İBT 419 – 93

6- مەلا محەمەدی خاكی، سەرچاوە و لاپەڕەی پێشوو.

– ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ژماره‌ (31)گۆڤاری خاڵ  بڵاوكراوه‌ته‌وه‌..