توێژینەوە

کوردستان، رۆلی تەریقەتی نەقشبەندییە لە سەرهەڵدانی وشیاری نەتەوەیی

(لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە تا سەرەتای سەدەی بیست)

ئیسماعیل مەحموودی، مانیا رەزایی

پوختە:

سەرچاوەی تەریقەینەقشبەندییەکە لە گۆڕانکارییەسیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی کوردستاندا و هەر وەها لەبەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری نەتەوەیی کۆمەڵگەیکوردی  بەشدار بووە ، دەگەڕێتەوە بۆ ئاسیای ناوەندی ولە سەردەستی بەهائەدینی نەقشبەندیبوخارایی(٧٩١-٧١٧) سەری هەڵداوە.

ئەم تەریقەتە لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەی زایینی / نیوەی دووەمی سەدەی سیانزەی کۆچی لە لایەنمەولانا خالیدی نەقشبەندی (١٢٤٢-١١٩٣) هاتۆتەکوردستان و بە لێژکردنی پێگەی تەریقەتیقادرییەکەتەریقەی زۆرینەی ئەوکاتەی کوردستان بوو، لە ماوەیەکیکورتدا پەرەیەکی بەرچاوی سەند و بوو بە گوتاری زاڵیکەشوهەوای فیکری، دینی و سیاسی کوردستان وتەنانەت لە بەرزبوونەوی و بەرجەستەکردنەوەی ویستینەتەوایەتی و مافی ئینسانی کۆمەڵگەی کوردی رۆڵیبەرچاوی گێڕا، بە جۆرێک کە سەرکردایەتی سێ بزاڤینەتەوەیی کورد لە ساڵەکانی ١٨٨٠ بە سەرکردایەتی شێخعوبەیدوڵڵای نەهری. ١٩٢٥ بە سەرکردایەتی شێخسەعیدی پیران و ١٩٢٨ بە سەرکردایەتی شێخەکانیبارزان، سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوون.

ئەم وتارە دەیەوێت وەڵامی ئەم پرسیارە بنەماییەیژێرەوە بداتەوە کە تەریقەتی نەقشبەندی بەلەبەرچاوگرتنی چییەتی و پێناسەی  دونیانەویستی ودوورەپەرێزانەی، چۆن توانی بێتە ناو کەشوهەوایسیاسی کوردستان و لە  ماوەیەکیزەمەنیدا(دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە و تا سییەکانیسەدەی بیست) سەرکردایەتی سیاسی کوردستان بگرێتەئەستۆ؟

گریمانەی ئەم توێژینەوە لە سەر ئەم بنەمایە دامەزراوە، سەرەڕای ئەوەی کە تەریقەتی نەقشبەندییەهەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەر کۆمەڵێک فێرکاری و مۆچیاریدونیاپەرێزانە و گوێڕایەڵانە، بە هۆی لاواز بوونی پێگەیتەریقەتی قادری و لە ناوچوونی ئەمارەت و نیمچەدەسەڵاتە کوردییەکان و پڕکردنەوەی کەڵێنی نێوان خەڵکو دەسەڵات لە پێکهاتەی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیکۆمەڵگای کوردی و هەروها سەرهەڵدانی پارتەسیاسییەکانی کورددا  ئەو بەستتێنەی بۆ سازبوو بۆئەوەی لە گۆڕانکارییە فەرهەنگی و ئابووری وسیاسییەکاندا رۆڵ بگێڕن و  تەنانەت سەرکردایەتیشۆڕشەکان  لە کورستاندا بگرنە دەستەوە.

وشە سەرەکییەکان:

کردستان، تەریقەتی نەقشبەندییە، شێخ خالیدینەقشبەندی، سەرکردایەتی سیاسی، وشیاری نەتەوەیی

پێشەکی:

هۆکارگەێکی وەک پێکهاتەی خێڵەکی و لادێیانەیکۆمەڵگای کوردی، شاخاوی بوون و پەرتەوازەییدانیشتووان، زەینییەتی ئوستوورەیی و هەستیارانە، نەبوونی شار و ژیانی شارنشینی لە رابردوودا، بەستێنێکی لەباری خولقاندبوو بۆ گەشە و پەرەی رێبازەئایینی و عیرفانییە جۆراجۆر و جیاوازەکان، بە جۆرێککە کوردستان و پانتایی ناوچە کوردنشینەکان، ببووەمۆڵگەی کۆبوونەوەی ئایینی وەک ئیسلام، مەسیحییەت، یەهوودییەت و رێبازە مەزهەبییەکانی وەک سووننە وشیعە و عەلەوی و یارسان و ئێزیدی و رێبازەعیرفانییەکانی وەک قادری و نەقشبەندی.

بۆ چەندین سەدە تەریقەتی قادری، تەریقەتی زاڵ و باویکۆمەڵگای کوردی بوو، بەڵام دوای سەر  هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە لایەن مەولانا خالیدینەقشبەندی لە سەرەتاکانی سەدەی دوانزەی ک. لەکوردستان، پێگەی تەریقەتی قادری کە تەنیا تەریقەتیزاڵی ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی عوسمانی بوو، کاڵ و تەنانەت لاواز بوو و سەرەڕای دژوازی وبەربەرکانێ سەرەتاییەکان، لە ئەنجامدا بە هۆیهۆکارگەڵێکی وەک کەسایەتی سنگ فراوان و ڵێبووردەیمەولانا خالید، پشتیوانی بەشێک  دەسەڵاتدارانی ئەوسەردەمەی کوردستان، هۆگری بەشێک لە بنەماڵەناسراوەکانی وەک بنەماڵەی نەهرییەکان و هەوڵ وتەقالای مورید و نوێنەرەکانی مەولانا خالید بۆپەرەپێدانی لە پانتایی ناوچە کوردنشینەکاندا، بوو بەتەریقەتی زاڵی کۆمەڵگای کوردی.

تەقریبەن پەنجا و پەنج ساڵ پاش کۆچی دوایی مەولاناخالید و حەفتا ساڵ دوای هاتنی ئەم تەریقەتە بۆکوردستان لە لایەن مەولانا خالیدەوە لە سالی (١٢٢٦)، شاهیدی بەشداری ئەم تەریقەتەین لە گۆڕانکارییەسیاسی وکۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا، بە جۆرێککەشێخ عوبەیدوڵڵای نەهریلە ساڵی (١٢٩٧) وەکیەکێک لە شێخە  ناودارەکانی تەریقەتی نەقشبەندیسەرکردایەتی یەکەمین شۆڕشی سیاسی و نەتەوییکوردستان دەکات.

بە واتایەکی تر هێشتا نیو سەدە لە سەر هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە کوردستاندا تێنەپەڕیوە، کەتێکەڵ بە پانتایی  سیاسی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی وسیاسییەکانی کوردستان دەبێت و ئەم تێکەڵاوبوونەبەرهەمەکەی دەبێتە سەرکردایەتی سێ بزووتنەوەیبنەمایی و هەروەها رۆڵ گێڕان لە گۆڕانکارییەکۆمەڵایەتی و سیاسیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا. هەرچەنددوای شۆڕشی بارزانی و سەرهەڵدانی پارتە سیاسییەغەیرە دینییەکان، رۆڵی سەرکردە مەزهەبی و دینییەکانلە سەرهەڵدانی بزووتنەوە و شۆڕشە قەومی ونەتەوەییەکاندا کاڵ بووەوە و تەنانەت کۆتایی پێهات، بەڵام پێگەی ئەم سەرکردانە هەڵبەت بە لایەنەنەتەوەییەکانیانەوە و نە مەزهەبییەکەیان، درێژەیهەبووە. بە کورتی ئەم تەریقەتە دینییە کە تاکی بۆدونیاپەرێزی رێنوێن دەکرد و سەرەنجی بۆ لای ئاخرەترادەکێشا، توانی بە بۆچوونێکی دونیاخوازانە ودوورکەوتنەوە لە وانە و راسپاردە سەرەتاییەکانی، تێکەڵبە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵاتییەکانی کوردستانبێت و دواتریش پاشماوەی بنەماڵەکانی ئەم تەریقەتە بەبەشداری لە پارت و گرووپە سیاسی و نەتەوەییەکانیکورددا، رۆڵێکی جێی سەرەنج و بەشدارییەکیبەرچاویان لە بێچم گرتن شوناسی نەتەوەیی وناسیۆنالیزمی کوردیدا گێڕاوە.

ئەم وتارە دەیەوێت دوای روانینێکی خێرا بە سەربارودۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کۆمەڵگایکوردیدا، دوو تەریقەتی قادری و نەقشبەندی دەناسێنێتو لە درێژەدا چۆنیەتی تێکەڵاوبوونی تەریقەتینەقشبەندی بە گۆڕانکارییە سیاسییەکانی کوردستاندەخاتە بەر شیکاری و پێداچوونەوە و هەروەها چاوێکدەخشێنێت بەو بزاڤ و شۆڕشە سیاسیانەی کورددا کەسەرکردەکانی تەریقەتی نەقشبەندی سەرکردایەتییانکردووە.

گرینگی ئەم وتارە لەودایە کە بۆ یەکەم جار و سەربەخۆباس لەو هۆکارانە دەکات کە بوونە هۆی ڕۆڵ گێڕانیتەریقەتی نەقشبەندی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستاندا و لە شێوەی رووداونووسین و وەسفییپەتی دووری ئەگرێت و بە شێوەی وەسفی و شیکارانەباس لە چۆنیەتی هاتنی ئەم تەریقەتە بۆ ناو دونیایسیاسەت دەکات، لە بەر ئەوەی کە ئەم سەرەنج ورووبەڕووبوونەوە بۆ خۆی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستانی بەردەم سەدەی بیست و سەرهەڵدانی بزاڤەنەتەوەییەکاندا بەشدار و رۆڵی هەبووە، لەم رووەوەروانگەیەکی شیکاری وەسفی لە شیکردنەوەی رەوتیهەڵبژاردنی بۆچوونی سیاسی تەریقەتی نەقشبەندی وبەشدارییان لە سەرهەڵدان و بێچم گرتنی شوناس ووشیاری نەتەویی کورد، دەگرێتەبەر.

١-کوردستان و باروودۆخی سیاسی کۆمەڵگای کوردی لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە:

کوردستانواتە ولاتی کوردان، وڵاتێکی یەکپارچە وسەربەخۆ بەڵام خاوەن سنوورێکی سیاسی دیاریکراونەبووە و نییە و لەم شوێنە دیاریکراوەدا، خەڵکانێکی نەبەگشتی یەکڕەنگ بەڵام بە بنچینە و بناوانێکیرەچەڵەکیی یەکپارچە بە ناوکورددەژین.

لەو کاتەوە کە دەستەواژەی کوردستان وەکدەستەواژەیەکی جوگرافیایی و دیاریکەری سنوورەسیاسییەکان لە لایەن سوڵتان سەنجەری سەلجووقییەوەبە کار هێنراوە، و حەمدوڵڵای مستەوفی (٧٤٠) سنوورەکانی وەک بەشێک لە ناوچە کوردنشینەکانیژێردەستی سەلجووقیەکان دیاری کرد(مستەوفی٦١-٦٢) ئەم دەستەواژەیە شوێنی دەستەواژەگەلێکی وەک جیبالو زۆزان گرتەوە، کە لە دەقە جوغرافیاییەکاندا بۆ دیاریکردن و نیشاندانی ناوچە کوردنشینەکاندا بەکارهێنراوە٭ و لە ئاکامدا بە هەموو ناوچە کوردنشینەکانوتراوە کە دەتوانین ئەم پانتاییە ئاوا دیاری بکرێت، لەباکوورەوە دەگاتە ئەرمەنستان و کێوەکانی لازوورستانو ئەرزەرووم، لە رۆژهەڵاتەوە دەگاتە ئازەربایجان و؟لەرۆژئاواوە دەگاتە رووباری فورات و ئانادۆڵی رۆژهەڵاتیو لە باشوورەوە دەگاتە خووزستان و ناورووباران.(زەند،٢٠٠٢: ١٦)

لە پانتایی ئەم ناوچە کوردنشینانە یان بە واتایەکیترکوردستان، لە ماوەی زەمەنی بەرباسدا، واتا نێوەیدووەمی سەدەی نۆزدە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست، ئەمناوچانە لە ژێر دەستی دوو دەسەڵاتی قاجاری وعوسمانیدا بووە و هەڵبەت لە هەر دوو پارچەکەدادەسەڵاتەناوچەیی و نیمچە سەربەخۆ کوردییەکانی وەکئەردەڵانەکان لە ژێر دەسەڵاتی قاجار و بابانەکان وبەدرخانەکان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان وکورستانی عێراقی ئەمڕۆدا، خاوەن دەسەڵات بوون.

لە کوردستانی ئەردەڵانی ژێر دەستی قاجاردا، سەرچاوەمێژووییەکان هیچ ئاماژەیەک بە رێچکە و تەریقەتەعیرفانییەکان بە تایبەت قادری و نەقشبەندی ناکەن ولەوانەیە ئەردەڵانەکان بۆ رێگری لە سەرهەڵدانیدەسەڵاتێکی هاوتەریب لە گەڵ خۆیان، رێیان لە هەرجۆرەهاتن و پەرەسەندنی تەریقەت گرتبێت و دوور نییەجیاوازی مەزهەبی قاجارەکان و ئەردەڵانەکان (کە دواترچوونە سەر مەزهەبی شیعە) و هەر وەها دوو تەریقەتیقادری و نەقشبەندی کە سەر بە مەزهەبی سوننە بوون وهەروەها دژایەتی دوو دەسەڵاتی سەرەکی عوسمانی وقاجاری، رێی لە دزە و بڵاوبوونەوەی ئەم دوو تەریقەتەعیرفانییە خاوەن پێگەی کۆمەڵگای کوردی ژێردەستیعوسمانی لە کوردستانی ژێردەستی قاجار گرتبێت، هەڵبەت نابێ لە بیر بکەینم کە ئەم دوو رێچکە عیرفانییەدواتر لە ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی ئێرانپەرەیەکی بەرچاویانسەند کەم لە روویی زەمەنییە بەدەرلەم باسەیە

لە کوردستانی ژێردەستی عوسمانیدا، بارودۆخیسیاسی و کۆمەڵایەتی پێچەوانەی قاجار بوو، چونکەناوەندگەرایی ئیمپراتۆری و کێشەی بەڕێوەبردنیئیمپراتۆرییەکی گەورە،  دەوڵەتی عوسمانییرووبەڕووی کێشە و قەیران کردبوو(مەکداڤڵ،٨٠-٩٥) تائەو رادەیە کە لەم سەردەمەدا شاهیدی جیابوونەوەیبەشە عەرەب نشینەکانی ئیمپراتۆری، سەرهەڵدانیبزافی تورکە لاوەکان، دەست بەدستکردنی دەسەڵات وراگەیاندنی مەشرووتەین لە ساڵی ١٨٧٦ لە لایەن سوڵتانعەبدولحەمیدی دووەم(احمدیاقی، ٨٨ : ١٥٣ – ١٤٤) بەگشتی دەستێوەردانی دەوڵەتە دەرەکییەکان، دۆخینالەباری ئابووری، شۆڕشە قەومییەکان(هەمان: ١٧٠-١٥٦) بارودۆخی ناوەوەی ئیمپراتۆری لاواز وبێسەروسامان کردبوو و ئەم هۆکارانە بەستێنی بۆسەرهەڵدانی ئەمیرە کوردەکانی خاوەن دەسەڵاتەناوچەییەکان رەخساند. بە جۆرێک کە لەم سەردەمەداشاهیدی دوو سەرهەڵدان و بزافی قەومی کوردین لە لایەنمیر موحەممەدی رەواندزی(١٨٣٣) لە کوردستانی عێراقیئەمڕۆدا(مەکداڤڵ، ٨٠ : ١٠٥-١٠١) و بەدرخان بەیگ لە(١٨٤٣) لە بۆتان، کە واقیعدا سەرەڕای ئەوەی نیشانەیهەوڵی میرە کوردەکانە بۆ درچوون لە ژێر دەسەڵاتیعوسمانی، لە لایەکیترەوە بەرهەمی بارودۆخی شپرزیناوەوەی عوسمانییە و بەرپەرچ دانەوی توندیعوسمانییەکان بەرانبەر بەم شۆڕشانە نیشانەی ئەوپەڕیلاوازی  و نیگەرانی لە هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریعوسمانی بوو.

پێکهاتە و ململانێی خێڵەکی و هەروەها بنەماکانی ئاغاو رەعییەتی(برۆیین سێن، ٧٩ : ١٢٠-٦٠) کە ببوە هۆیناڕەزایی جووتیاران و رەعییەت، هەر وەها دابەزینیدەسەڵاتی میرە نیمچە سەربەخۆکان و پێشوازیخەلافەت لە رێچکە عیرفانی و دینییەکانپێیان وابووچوون خەلافەت خۆی ناوەند و بنکەی ئیسلامه، ئەمرێچکانە لە ئەنجامدا ملکەچ و گوێڕایەڵی خەلافەت وخەلیفە دەبنو بە گشتی نەبوونی دەسەڵاتێک لە بەرهۆکارەکانی سەرەوە لە کۆمەڵگای کوردیدا، بەستێنی بۆگەیشتن بە دەسەڵاتی دونیایی شێخەکان رەخساند، هەڵبەت ناکرێ لە بیرمان بچێت، چەندین سەدە بووشێخەکانی سەر بە تەریقەتە سۆفیانە و دەروێشییەکان لەناو خێڵە کورد و تورکەمانەکاندا خاوەن جێگە و پێگەبوون. مێژووی ئەم تەریقەتانە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانیدوانزە و سیانزە و کەسانی وەک سەفیەدینیئەردەبیلی(مەک داول، هەمان: ١١٣).

بەکورتی پێگە و دەسەڵاتی بەربڵاوی شیخەکان ورێبەرانی تەریقەتە عیرفانییەکان لە کۆمەڵگای کوردیدادەکرێت وەک بەرهەمی ناڕەزایەتی بەربڵاوی رەعییەت وگوندنشینە کوردییەکان لە ئاغاکان و بۆشایی دەسەڵاتیدوای لەناوچوون و لاوازبوونی هەندێک لە دەسەڵاتەنیمچە سەربەخۆکان وزەینییەتی مرۆڤی کورد دابنێین کەرزگاری راستەقینەیان لە سەردەست و ناوچاوی پیاوانیمەزهەبی و عیرفانیدا دەبینی. ئەم پێگە و دەسەڵاتەهێندە بەربڵاو بوو کەنیکیتینتوێژەری خوێندنەوەکوردییەکان، لە هەموو کارێکی تۆێژینەوەیی سەبارەت بەکورد، سەرەنج دان و لەبەرچاوگرتنی شێخەکان و پێگەیدەسەڵاتی مەزهەبی و سیاسییان و جووڵانەوەکانیان بەپێویست دەزانێت.(نیکیتین،٦٦)

٢)کوردستان و تەریقەتە عیرفانییەکان:

ئەلف) تەریقەتی قادری و وانەکانی:

تەریقەتیقادریەیەکێک لە کۆنترین رێبازەکانیتەسەوفە کە دەگەڕێتەوە بۆ شێخ عەبدولقادری گەیلانی(٥٦١-٤٧٠). شێخ عەبدلقادر لە سادات حسەینی و ناسراوبەقوتبی عەزەموشێخی مەشریقە، هەرچەندهەندێ کەس بە خەڵکیجبل/جەبەلبەغدادی دەزانن، بەڵام زۆرتر بە خەڵکی باکووری ئێران و گەیلانیدەزانن(کیانی، ٦٩ : ٦٩). باکووری ئەفریقیا و بەشێک لەچین، هیند، ئەفغانستان و کوردستان لە ناوەندە وبنکەکانی گەورەی تەریقەتی قادریەن.

لەبارەی چۆنیەتی هاتن و بڵاوبوونەوەی ئەم تەریقەتە لەکوردستان، چەند روانگەی بەرچاو هەیە. هەندێ کەسشێخ عیسای بەرزنجی (کۆچی دوایی ٧٥٤ ک.م) وبراکانی لە کوردستاندا بە بنەمادانەران و پەرەپێدەرانیئەم تەریقەتە دەزانن.(برۆیینسێن، ٧٩ : ٣١٢) و هەندێکەسیش شێخ ئیسماعیلی ولیانی(١١٥٨-١٠٨١) بەپەرپێدەری ئەم رێبازە لە کوردستان دەزانن. ( توکلی، ٨١ : ١٣٣)،(زەکی بەگ، ؟ – ٢١٩)، لە لایەکی تریشەوە، هەندێکەسیش لە سەر ئەو بڕوایەن ئەم تەریقەتە لە سەدەیدوانزە و لە رێی مەلا مەحموودیزەنگەنەوە(١٢١٥-١١٣٥ک.م) هاتۆتە کوردستان.(شمس، ٧٧ :٣٥-٦). وێڕای دژوازی و لێڵییەکان کە لەم روانگانەداهەیە بە گشتی، چۆنیەتی پێوەندی قادرییەکانیکوردستان لە گەڵ شێخ عەبدولقادر، چۆنیەتی و کاتیسەرهەڵدانی ئەم تەریقەتە لە کوردستان، هێشتا لێڵ وناڕوونە و بە وردی نەزانراوە. بەڵام دەتوانین بڵێینتەریقەتی قادری لە سەدەی دوانزە، لە کردستانی عێراق وکوردستانی عوسمانیدا پەرەی سەندووە و دواتر لە رێیبنەماڵەی بەرزنجییەکانەوە هاتۆتە کوردستانی ئێران وپەرەی سەندووە و ئەمڕۆکەش تەکیەکانی کوردستان  بۆکۆڕی زیکر و سەمای دەروێشەکانی قادری بە شێوەیکیسنووردار لە رۆژانی سێشەممە و هەینیدا گەرم دەبێت وجاروباریش ناوچە کوردنشینەکان لە وەرزی زستانداشاهیدی کۆڕی زیکر و هەندێ لە کارەسەرسووڕهێنەرکانی وەک تێخ لێدان و خواردنی شووشەو …  دەروێشەکانی قادرییە.

پێدەچێت بەدەر لە هۆکارگەلێکی وەک پێکهاتەیکۆمەڵگای کوردی کە پێکهاتەیەکی لادێیخێڵەکی بووە، نەبوونی بەرامبەرێکی بەهێزی تەریقەتی، پێویستیخەڵک بە رێنوێنی مەعنەوی و هیواپێدان و بە واتایەکیتررێنوێنی و رۆڵێک لە سەروو مەلاکانەوە، نەبوونیدەسەڵات(برۆیین سێن، ٧٩ : ٣٢٥) و زەینییەتیئوستوورەیی خەڵکی کوردستان، بەستێن بۆ وەرگرتنیتەریقەتە عیرفانییەکان کە رێبەرەکانیان رۆڵێکیسەرتریان لە رابەرە دینییەکان هەبوو، رەخساندبووپێشوازی بنەماڵە خاوەن پێگە و دەسەڵاتدارەکانی وەکبەرزنجی، نەهری و تاڵەبانی و گرینگتر لە هەموو، نێزیکی ئەم بنەماڵانە لە دەسەڵاتی سیاسی (دەسەڵاتیعوسمانی) و بەهێزکردنی باری ئابووری شێخەکان لەلایەن دەسەڵاتی عوسمانییەوە، وەک بەخشینیگوندیقازانقایەبە شێخ ئیسماعیلی ولیانی و گوندیگڵەزەردەبە براکەی لە لایەن ئەحمەد بەیگی زەنگەنەحاکمی قەرەداخ بە پێی راسپاردەی سولتانیعوسمانی(مدرس، ٨٩ : ٢٣٧) و هەروەها سپاردنیوقفەکان بە سەیید تەها لە لایەن سولتانی سەلیمیسێهەمەوە(١٢٢٢-١٢٠٣) لە ساڵی ١٢٠٧ ک.ه.(ادموندز، ٨٢ : ٨٢) و هەروەها بەخشینی پێنج گوند بە کاکئەحمەدی شێخ لە لایەن سولتانعەبدولحەمید(١٣٩٣-١٣٢٧) (ادموندز، ٨٢ : ٨٦) و هتدلە پەرەسەندنی ئەم تەریقەتە لە کوردستان رۆڵیبنەماییان هەبووە.

————————————————————–

داب و نەریت و وانەکانی تەریقەتی قادریە:

شوێنکەوتوانی تەریقەتی قادریە بەدەروێشناسراونو شوێنی کۆبوونەوکانشیان بەتەکیەدەناسرێت، شوێنکەوتوانی ئەم تەریقەتە مووی سەریان درێژدەکەنەوە وپرچ٭”ی پێدەڵێن و بە گشتی کۆمەڵێکئاکاری بەدەر لە عادەتیان هەیە. ئەم تەریقەتە لە خاوەنچەند پلە و پێگەیە:

شێخی ئیرشاد: هەمان پیری تەریقەتە و بە کەسێکدەوترێت کە لە فەترەیەکی زەمەنی دیاریکراودا رێبەر وسەرکردەی دەروێش و خەلیفەکانە(کیانی، ٦٩ : ١٨٢)دیاریکردنی بەرنامەی زیکری دەروێشەکان ویەکخستنی خەڵیفەکان و؟هەڵبژاردنی خەلیفە و رێنوێنیشوێنکەوتوان و راگەێشتن بە کاروباری تەکیە لەئەرکەکانی شێخە.(عیسی، ٨١ : ٤١ – ٣٦).

خەلیفە: بە کەسێک دەوترێت کە بە پێی ئیجازەینووسراوی شێخ، دەکرێتە نوێنەری شێخ لەناوچەکانیتردا و بەرپرسی راکێشانی دەروێش وپەرەپێدانی ئەم تەریقەتەیە.

زیکروخەڵوەترەنگە لە گرینگترین وانە وراسپاردەکانی تەریقەتی قادری بن، کە زۆر جەختی لەسەر دەکرێت و ئادابێکی تایبەتی هەیە(آزادە، ٦٣ : ٦٩) وچەند شێوەی جیاوازی هەیە(عیسی، ٨١ : ٤٣ – ٤٠)، بەگشتی دەکرێت وانە سەرەکیەکانی تەریقەتی قادری بەمشێوەیە کۆبەندی و کورت بکەینەوە. دووری لە ئەزیەت وئازاری کەسانیتر و یارمەتی و پشتیوانی زوڵم لێکراوان، قەزا کردنی نوێژ و رۆژووی فەوتاو و پێداگری لە سەربەجێهێنانی فەرزەکان، بەشداری بەردەوام لە کۆڕیزیکری تەکیە لە رۆژانی سێشەممە و هەینی بە تایبەت لەئاخروئۆخری پایز و وەرزی زستان، وتنی سەدجاراستغفراللەٚ دوایی هەر نوێژێک، پێوەندی لە گەڵ باقیموریدانی تەریقەتی قادریە، وتنی سەد هەزاراستغفراللەدوای بەیعەت لە گەڵ پیری تەریقەتیقادریە، ناردنی ٣٠٠ جار سەڵەوات لە رۆژێکدا، بەجێهێنانی نوێژ و رۆژوویی موستەحەب، درێژکردنەوەی مووی سەر و خۆپاراستن(روحانی، ٨٥ : ٢٠٢ – ٢٠١) بەکورتی تەریقەتی قادریە تاکێکێ گوێڕایەڵ، دونیانەویست، خەڵوەت نشین و گوێ نەدەر بە هەرشتێکی دونیایی پەروەردە دەکات. ئەرکی تەریقەتیقادریە، بەهێزکردنی مەعنەوییەت و جۆرێک گەڕانەوەبەرەو لای خودا و تەوبەکردن لە گوناحەکان و هاوڕایی لەگەڵ کوبوونەوەی شەوانی سێشەممە وپێنجشەممەیە(کسنزانی، ٦٠ : ١٥٠ – ١٤٠).

ب)تەریقەتی نەقشبەندییە و وانەکانی:

شوێنکەوتەی خاجە  “بەهائەدینی نەقشبەندیبوخارایی” (٧٩١) لە کوردستاندا سۆفییەکانن، کە لەشوێنەکانیتر و بە تایبەت ئاسیای ناوەندی بەخاجەگانناسراون. عەبدولخالقی غەجدەوانیبوخارایی(١٢٢٠ ز) بۆ یەکەمینجار یاسا وچوارچێوەکانی داڕشتووە. زۆربەی دەقەکانی تەریقەت، غەجدەوانی و بەهائەدین پێکەوە بە دانەری ئەم تەریقەتەدەزانن(روحانی، هەمان : ٢٢٩) لە بیر نەکەین، لە کاتێکداخاجە بەهائەدی نە دانەر و نە داهێنەرێ ئەم تەریقەتەیە، بەڵام پێوەندی لە گەڵ ئەم تەریقەتە شیاوترە لە پێوەندیشێخ عەبدولقادر و تەریقەتی قادریە(برویین سێن، هەمان: ٣٢٠)

سەرچاوەکان لەم خاڵەدا کە تەریقەتە لە ڕێی مەولاناخالیدی نەقشبەندیو ئەویش لە سەر دەستی شاەعەبدوڵڵای دەهلەویکە موراد و شێخی مەولانا خالیدبووە، هاتۆتە کوردستان و پەرەی سەندووە. بە پێی بەڵگەمێژووییەکان لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەی زایینی/سەرەتاکانی سەدەی دوانزەی کۆچی، ئەم تەریقەتە لەرێی مەولانا خالیدی نەقشبەندی شارەزووریهاتۆتەکوردستان.(مدرس، ١٩٧٩ : ٢/٧)

هەدایەت لە بارەی مەولانا خالیدەوە دەنووسێت: ” خالیدی کوڕی ئەحمەدی سولەیمانیەیی، ئەو شانازیعارفان و زیوەری رێڕەوان، شێخ خالید لە کەماڵاتیروومەت و دەرووندا یەکدانە، بنەڕەتی دەگەڕێتەوە بۆسولەیمانییە و لە بەغداد خاوەن خانەقا و دیوان، هاودەمی زانایانی و گەورەکانی سەردەمی خۆی، ساڵەهای ساڵ سارای خوێندن و فێربوون گەڕاوە و لەخزمەت خواناسان و مەشایخی سەردەمدا ریازەتیکێشاوە و تا شەربی خواناسی چێشتووە، دەرگانەیبەردەوام پەنای هەژاران و کۆڕی شوێنی کۆبوونەوەیئەمیرانخوازیارانی خزمەتی بە تایبەت لە وڵاتانیدوورە دەهاتنە خزمەتی و بە کلیلی وردبینی و سەرنجقفڵی گەنجینەی زانستیان دەکردەوە، پاشای بەغداد بەهۆی زۆری موریدەکانیەوە ترسی لێنیشت و شێخبارگەی بەرەو رۆم پێچایەوە.(هدایت، ۱۳۱٦ : ٤٧-٤٤)

مەولانا خالید لە دایکبووی(١١٩٣ ک)قەرەداخە لە پێنجکیلۆمەتری سلێمانی لە کوردستانی عێراق، مەولاناخوێندنی سەرەتایی لە قەرەداخ تەواو دەکات و بە پێیباوی ئەو سەردەمەی کوردستان بۆ فێربوونی زانستەدینییەکان روو ئەکاتە  شار و گوندەکانیتری کوردستان وسەردانی زۆربەی حوجرەکانی ئەو سەردەمە دەکات. مەولانا جیا لە فێربوونی زانستە دینییەکان، هەر لەسەرەتاوە هۆگرییەکی تایبەت بە عیرفان و ئەدەبیاتیعیرفانی نیشان دەدات  ناوبانگی لە هۆنینەوەی شیعریعیرفانیدا دەبێتە هۆی بانگهێشت کردنی بۆ سلێمانی، ناوەندی دەسەڵاتداری بابانەکان، لە لایەنعەبدورەحمانپاشای بابانەوە.(مدرس، ١٩٧٩ : ١٠ – ١/٨) بەڵام مەولانابیانوو دەهێنێتەوە و بۆ تەواوکردنی خوێندن روودەکاتەسنەو لایٚشێخ موحەممەد قەسیموێڕایزانستە دینییەکان فێری بیرکاری و هەندەسە وئەستێرەناسیش دەبێت و هەروەها ئیجازەیوانەوتنەوەش وەر دەگرێت و دەگەڕێتەوە سلێمانی ودوای مردنی شێخ عەبدلکەریمی بەرزنجە لە سڵێمانیجێی دەگرێتەوە و خەریکی وانە وتنەوە دەبێت.

مەولانا ساڵی (١٢٢٠ ک.ه) بۆ بەجێهێنانی حەج دەچێتەمەککە و لە رێگەدا چاوی بە کۆمەڵێک زانا دەکەوێت و ئەمچاوپێکەوتنانە و هەروەها زیارەتی خانووی خوداکاریگەرییەکی زۆری لە سەر دادەنێت، تا ئەو رادەیە دوایماوەیەک خوێندنەوە و تێفکرین بیر لە چاوپێکەوتنییەکێک لە گەورەکانی تەریقەتی نەقشبەندییە دەکاتەوە. ساڵی (١٢٢٤) چاوی بە خواناسێکی هیندی دەکەوێت بەناویمیرزا رەحیمی عەزیم ئابادی” ، ئەم چاوپێکەوتنەکاریگەری لە سەر دادەنێت، ئەم خواناسە سەر بەتەریقەتی نەقشبەندی و لە شاگردانی شاە عەبدووڵڵایدەهلەوی خواناسی گەورەی نەقشبەندیە دەبێت. جیا لەچیرۆکە باوانەی کە تایبەتی خواناسان و چاوپێکەوتنەچارەنووس سازەکانیان کە زۆرجار رەهەندێکیئەفسانەیی وەردەگرێت، ئەم چاوپێکەوتنە دەبێتە هۆیچوونی مەولانا بۆ هیندستان و لە سەر رێدا دەچێتەزیارەتی گۆڕی خواناسانی وەکبایەزیدی بەستامیلەبەستاموجامیلەجام“.(مردوخ، ٧١ : ٣٠٠-٢٩٧) لە ساڵی (١٢٢٤) و دوای ساڵێک دەگاتە دەهلیو دوای چاپێکەوتنی شاە عەبدوڵڵای دەهلەوی دەچێتەسەر تەریقەتی نەقشبەندی و تەواوکردنی پلەکانیتەریقەت بۆ ماوەی پێنج مانگ بۆ لابردنیانانیتخەریکی سەیر و سلووک و کاری ئاوهێنان دەبێت.(مدرس، هەمان : ٥٤٧) بە کورتی دوای ساڵ و نیوێکمانەوە لە دەهلی و تەواوکردنی پلەکانی تەریقەت لەلایەن شاە عەبدڵڵاوەخەرقەپۆش دەبێت و ئیجازەیرێنوێنی و ئیرشادی پێدەدرێت. ساڵی (١٢٢٦) دەگەڕێتەوە سلێمانی و لە لایەن خەڵکی سلێمانییەوەپێشوازی لێدەکرێت.(هەمان: ٣٤) دوای ماوەیەک مانەوەلە سلێمانی، بۆ زیارەتی مەزارگە و گۆڕیشێخعەبدلقادری گەیلانیدەچێتە بەغداد، لە گەڕانەوەیدا بۆسلێمانی دەست دەکات بە ناساندن و پەرەپێدانینەریقەتی نەقشبەندییە بەڵام لە لایەن گەورەکان وپەیڕەوانی تەریقەتی قادریەوە دژایەتی دەکرێت و دووریکردن لە پێکدادان و ئاژاوە لە ساڵی (١٢٢٨)دا سلێمانبەجێدێڵت و دەچێتە بەغداد، لە بەغداد سەرڕای دژایەتیو بڕێجار فتوای کوفری مەولانا، لە لایەن زۆربەی خەڵک وتەنانەت سەعید پاشای حاکمی بەغدادەوە پێشوازیلێدەکرێت، پێشوازی زۆری خەڵک دەبێتە هۆیبانگهێشتی دووبارەی لە لایەن حاکمیبابانەوە بۆگەڕانەوەی بۆ سڵێمانی و ئەمجارە لە لایەنمەحموودپاشاوە، بەم هۆیەوە پێشوازییەکی تایبەتی لێدەکرێتو حاکمی سلێمانی مزگەوت و تەکیەیە دەخاتە بەردەستیبۆ ئیرشاد و پەرەپێدانی تەریقەتی نەقشبەندییە.(مردوخ، ٧١ : ٣٠٤) لێبوردەیی و کەسێتی مەولانا و هەروەهاپێشوازی بنەماڵە گەورەکانی وە بەرزنجە بووە هۆیپەرەسەندنی رۆژبەڕۆژی تەریقەتی نەقشبەندی لەناوکوردەکاندا. مەولانا دوای ماوەیەک دەچێتەوە بەغداد ولەوێوە دەچێتە دیمەشق و لەوێشەوە بۆ دووەمجاردەچێتە مەککە و دوای بەجێهێنانی حەج دەگەڕێتەوەدیمەشق و ساڵی (١٢٤٢) بە هۆی نەخۆشی تاعوونەوەکۆچی دوایی دەکات و هەر لەوێیش  ئەسپەردەی خاکدەکرێت. دوای کۆچی دوایی مەولانا شەست و حەوتخەلیفە خەریکی ئیرشاد و پەرەپێدانی ئەم تەریقەتە دەبنو لەوانە سی و چوار کەسیان کورد بوون.(مدرس، هەمان: ٢/٧) بە هۆی چالاکی ئەم بنەماڵانە و بە تایبەتبنەماڵەکانی نەهری، بارزانی و شێخ سیراجەدینینەقشبەندی ئەم تەریقەتە توانی درێژە بە ژیانی کوردی ورۆڵی خۆی و لە کۆمەڵگادا بدات، کە تا ئەمڕۆش تارادەیەک دیارە.

وانە بنەماییەکانی تەریقەتی نەقشبەندییە:

شوێنکەوتوانی تەریقەتی نەقشبەندییە بەسۆفیناسراون(کریمیان سردشتی، ٨١ : ٩٤) سۆفی یەکانینەقشبەندی بە پێچەوانەی دەروێشەکانی قادری رێشیاندرێژ و بە گشتی مووی سەریان کورت دێڵنەوە و شوێنیزیکریانخاەقایپێدەڵێن. لە رێبازی نەقشبەندییەدامورید دەبێت بە دڵ و زمان رێزی شێخی خۆی بگرێت وملکەچی بێتهەڵگرتنی خۆشەویستی شێخ لە دڵدا وهەوڵ بۆ پتەوتر کردنی ئەم خۆشەویستییەخەیانەتنەکردن لە شێخ خۆترەخنە نەگرتن لە شێخ و هەوڵدانبۆ پاساو هێنانەوی ئاکاری شێخراپۆرتی ئەورووداوانەی بە سەر سۆفیدا دێن لای شێخملکەچیراستگۆیانە لە سەیروسلووکدابەجێهێنانی بێ سێ ودووی فرمانەکانی شێخوەڵام نەدانەوەی ئەوپرسیارانەی رووبەڕوی شێخ دەکرێنەوەپاراستنیئەدەب و حورمەت لە خزمەت شێخدابڵاو نەکردنەویرازەکانی شێخ لای نەیارانپشت بەستن بە شێخ بۆکاروباری ئەو دونیاخزمەتی راستگۆیانەی شێخپاراستنی ئەدەب و حورمەت بەرانبەر بە کەسوکار ونزیکەکانی شێخ.(مدرس، هەمان: ١٣٩ – ١٢٨ / ٢) بەکورتی تەریقەتی نەقشبەندییەش وەک تەریقەتی قادریەکە لە وردەکاریەکاندا جیاوازندەیانەوێت کە تاک، چاویلە دونیا نەبێت و بە تەواو ملکەچی فرمانەکانی شێخرابێنێت.

٣)تەریقەتی نەقشبەندییە و سێ شۆرشی قەومیی کوردەکان:

هەروەها کە پێشتر ئاماژەمان پێکرد، ئەم رێبازە عیرفانییەبە شوێن پاککردنەوەی نەفسی موریدەکان و ئاسانکاریگەیشتنیان بە خودا بوو و لەم رێگەوە دونیا و هەمووکاروباری دونیای بە تەواوی رەت دەکردەوە ودونیانەویستی و تەنانەت دژایەتی دونیای فێریپەیڕەوان و موریدەکانی خۆی دەکرد، بەڵام هۆکارگەلێکیوەک رەخسانی بەستێن بۆ وەدەست گرتنی دەسەڵاتێکیدونیایی بۆ شێخەکان، لاواز بوون و لەناوچوونی هێز ودەسەڵاتی میرنشینە کوردییەکان، سەرهەڵدانی بشێوی وئاژاوە بە هۆی بۆشایی دەسەڵات لە هەندێ ناوچەیکوردنشین(کوردستانی ژێردەستی عوسمانی) و هەروەهاسەرهەڵدانی کلووب و پارتە ناسیۆنالیستە کوردییەکان لەعوسمانیدا و چوونەپاڵ ئەوان، بووە هۆی تێکەڵاوییان لەگۆڕانکارییە سیاسیێەکان و بە دەست گرتنی رێبەرایەتیسێ شۆڕشی قەومیی کوردەکان و هەروەها دواترتێکەڵاوی و بەشداری پاشماوەی بنەماڵەکانی نەقشبەندیبووە هۆی زیاتربوونی رادەی وشیاری قەومی کوردەکان. کە لێرەدا چاوێک دەخشێنین بە سەر سێ شۆڕشیسەرەکی کوردەکان کە لە لایەن شێخەکانیتەریقەتیمنەقشبەنییەوە سەرکردایەتی کراون.

شۆڕشی ١٨٨٠:

بزووتنەوی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە ساڵی ١٨٨٠ ، یەکەمین بزووتنەوە و شۆڕشی کوردی بوو کە لە لایەنشێخەکانی تەریقەتی نەقشبەندییەوە سەرکردایەتیدەکرا. شێخ عوبەیدوڵڵا کوڕی شێخ تەها لە ساداتینەهری و سەربە تەریقەتی نەقشبەندیە بوو. ” شێخ تەهالە گەورە سۆفییەکانی نەقشبەندییە بوو، موحەممەدشای قاجار زۆر زۆر حورمەتی دەگرت و چەندین گوندیبەتیوڵوسیورغاڵبۆ هەزینەی خانەقاکەی دابینکردبوو و لە هەموو کوردستاندا قسەی دەڕۆیی” (ملکآراء، ٦١ : ١٥٣) ئەم پێگەیەی ناو خەڵک و راکێشانیسەرنجی دەسەڵات ببووە هۆی دەسەڵاتی  دونیاییشێخەکانی نەهری و بە واتایەکی تر تەریقەتینەقشبەندیە، بە جۆرێک کە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەداشێخەکانی نەهری و میری ئەمارەتی بچووکیشەمدینان، شێوەیەک لە دەسەڵاتی دوانەیان لەوناوچەیەدا بەڕێوە دەبرد. شێخ تەها لە پێشدا بەجووڵاندنی هەستی کوردەکان و هاندانیان لە دژیمەسیحییەکان دەستڕۆیشتوویەکی زۆری لە ئەمارەتدا بەدەست هێنا. لە سەردەمی عوبەیدوڵڵادا تەواویدەسەڵاتی ناوچەکە کەوتە دەستی شێخ و بە کردەوە بووبە حاکمی ناوچەیەکی بەرین(برۆیین سن، ٧٩ : ٣٣٢) وناوبانگی پیرۆزی و کارامەیی بە هەموو لایکدا بڵاوبووەوە و لە راستیدا وە شایەکی بچووک لە ناو کورداندادەناسرا(کرزن، ٨ : ٧٠١) نیکیتین وێڕای ئەمانە باسیلەناوبردنی نەیارانی شێخەکانی نەهری وەک عەشرەتیبەهێزی زەرزا  بە یارمەتی عوسمانییەکان دەکات(نیکیتین، ٦٦ : ٢٨٨ – ٢٨٧) لەم رووەوە شێخەکانینەقشبەندی بە هۆی راکێشانی سەرەنجی دوو دەسەڵاتیناوچەکە واتە عوسمانییەکان و قاجارەکان  بۆ لای خۆیانو بۆشایی دەسەڵات بە هۆی لاوازی و نەمانی دەسەڵاتیمیرنشینە کوردیەکان و هەبوونی پێگەی مەزهەبی بەهێزتێکەڵاوی ململانێ سیاسییەکانی ناوچەکە بوون، بەجۆرێک کە سەرنجی دوو دەسەڵاتی وەک ئینگلیس ورووسیایان بۆ لای خۆیان راکێشا.

شێخ عوبەیدوڵڵا سەرەڕای نێزیکی لە عوسمانی وهاوکاری لە شەڕ دژی رووسەکان لە ساڵی ١٨٧٧، لەهەلسوکەوتیان ناڕازی بوو و بە شوێن بیانوویەکەوە بووبۆ دژایەتی کردنیان و هەڵگیرساندنی شۆڕشێک لە دژیئەوان و هاوکاریکردنیان کاتی و بە پێی مەسڵەحەت بووو بە وتەیغووریانسنووسەری ئەرمەنی :”ئەو وهاوڕێکانی هیچکات نە لایەنگری دەوڵەتی عوسمانیبوون و نە بە تەواوی ملکەچیان بوون“(غوریانس، ٥٦ : ٢٤) لەم رووەوە بە شوێن ئولتیماتۆم لە گەڵعوسمانیەکان بوو، سەرکوتکردنی شۆڕشی (بدرخانەکان) و هەندێک هەڵسوکەوتی سەرەڕۆیانەی ئەستەمووڵ بووەهۆی بانگهێشتی سەرۆک عەشیرە کوردەکان لەکۆبوونەویەکدا لە ژێر ناویکۆمەڵەی شەمدینانو لەوکۆبوونەوەیەدا پێویستی یەکگرتنەوەی کوردەکان لە دژیعوسمانی راگەیاندرا.(خلقین، ٧٩ : ١١٢) کوردەکانی لەدژایەتی ئەرمەنییەکان نەهی کرد و عوسمانی وەکدوژمنی سەرەکی کوردەکان ناساند و لە دانیشتنیدووەمی سەرۆکەکاندا لە گوندی نەهری، باس لەدامەرزاندنی کوردستانێکی سەربەخۆ کرا و تەنانەتپەنای بردە لایئابووتکونسولی ئینگلیس لە ئێران وئەویشی لە پلانەکەی ئاگادار کرد. شێخ  مەرجیدامەزراندنی کوردستان بە سەرکردایەتی خۆی، بە شەڕدژی عوسمانی و دەرچوون لە ژێر دەسەڵاتی ئەوان ووەرگرتنی رەزامەندی ئینگلیس دەزانی.

باسی بەربەرکانێ و شەڕ لە دژی عوسمانی بۆدامەزراندنی کوردستان بە سەرۆکایەتی شێخعوبەیدوڵڵا، بە پێی چەند هۆکار، لەوانە هاوکارینەکردنی هەندێک لە سەرۆک عەشیرەتە کوردەکان کەعوسمانی کڕیبوونی(جلیل، ١٩٧٨ : ١١٤) و هەروەهاسیاسەتی ئینگلیس بۆ بەهێزکردنی عوسمانی لە دژیرووسیا و لاوازکردنی ئێران بۆ دەستێوەردان لە کاروباریئێران، بووە هۆی بەلاڕێداچوونی ئامانجەسەرەکییەکانی شۆڕش و بە واتایەکیتر شێخ کەتێگەیشتبوو سەرۆک هێزە کوردەکان لە دژی عوسمانیگوێڕایەڵی نابن و لە لایەکیتریشەوە دژایەتیئەرمەنییەکان لە قازانجی کورد نییە، وێڕای خواستیدەروونی خۆی بۆ هێرشکردنە سەر ئیران ئامادەکرد(جلیل، ١١٦) و رۆژی هەینی ٢٦ی شەواڵی١٨٨٠/١٢٩٧ هێزەکانی شێخ عوبەیدوڵڵا هێرشیان کردەسەر ئێران. هێزە بێ رێکخستن و بە بەرنامە و گرینگترلەوانە بێ هاندەری شێخ، شکستیان هێنا و ناچار بوونپاشەکشێ بکەن و لە ئەنجامدا بە هۆی گوشاری ئێران وترسی سەرهەڵدانەوەی شۆڕش و هەڵگەڕانەوی لە دژیعوسمانی، شێخ بۆ مەککە دوورخرایەوە.

بەدەر لە بۆچوونە دووانەکان لە سەر ئەم شۆڕشە کەبەرهەمی دوو گوتاری جیاوازە کە لە لایەکەوە ئەمبزافەیان بە ناو و دەستەواژەگەلێکی وەک فیتنە، ئاژاوە وشەرارەت، (ئەمیرگوون خانی ئەفشار، ٢٠٠٨ : ٢١٦ – ٥٩) بزووتنەوەیکی خێڵەکی(احمدی، ٨٢ – ٢٥١) لە گوتاریناوەندخوازدا پێناسە و وەسف کردووە٭ ، لە لایەکیترەوەلە گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردیدا وەک یەکەمین شۆڕشینەتەوەیی کوردی و یەکەمین شۆڕش بۆ دامەزراندنیوڵاتێکی سەربەخۆی کوردی (قاسملو،؟ : ٨١) باسی لێوەکراوە. دەتوانین بڵێین ئەم شۆڕشە لە سەرهەڵدان وژیانەوەی هەستی وشیاری قەومی کوردەکان و بێچمگرتنی ناسیۆنالیزمی کوردیدا رۆڵێکی بنەمایی بووە وبە وتەی مەکداڤڵ(بە هەر حاڵ شۆڕشێکی گرینگ بووە، چوونکە جیا لە ئەو وێرانکارییانەی لە ناوچەکەدادرووستی کرد، بۆ یەکەمینجار ناڕوونییە شاراوەکانی ناو وشەی ناسیۆنالیزمی لە  پێوەندی لە گەڵ بزافەکانیدواتردا روون کردەوە“(مەک داول، ٨٠ : ١١٩)

بە کورتی، ئەگەرچی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا  بەبزافێکی نەتەوەیی ناناسرێت، بەڵام لە خۆیدا نموونە وسەرچەشنێکە لە بزافێکی بەهێزی کوردی کە خوازیاریسەربەخۆییەکی زۆرترە. گرینگی شۆڕشی شێخعوبەیدوڵڵا لەودایە کە خواستی کوردەکاننەتەویی یانسەر بە ئەوەئەو وڵاتانەی کە کوردەکانی تێدانیشتەجێ بوون، رووبەڕووی کێشەیەکی گەورە کردەوە.(اولسن، ٨٠ : ٤٠)

شۆڕشی ١٩٢٥ :

شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی ١٩٢٥ دووهەمینشۆڕشی قەومی و نەتەوەیی کوردیە کە رێبەرانیتەریقەتی نەقشبەندی سەرکردایەتییان کردووە. دوایبەستنی پەیمانیلۆزانلە بیست و چواری ژووئیەی(١٩٢٣) و بەتاڵ کردنەوەی خاڵەکانی(٦١ و ٦٢)ی پەیمانیسیڤەر“(١٩١٩) کە بەڵێنی دامەزراندنی ناوچەیەکیخۆجێی بە کوردەکان دابوو.(مک داول، ٨٠ : ٢٤٨) کوردستان کەوتە ژێردەستی تورکەکان(کندال، ٧٩ : ١٠٣) هیوای کوردان بۆ دەسەڵات لەناو چوو و بەهەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە مانگی مارسی ١٩٢٤ گرینگترین هێمای برایەتی کورد و تورک لەناوچوو(برویین سن، ٧٩ : ٤٠١) دوای دامەزراندنیدەسەڵاتی رەگەزپەرستی ئەتاتۆرک و هەندیجووڵانەوەی توندئاژۆیانە و دوژمن کارانەی وەک یاسای(١٥٠٥) کە مڵکە گەورەکانی کوردی دەدایە تورکەکان(برویین سن، ٤٠٢) و هەروەها قەدەغەکردنی زمانیکوردی، سڕینەوەی وشەی کوردستان لە کتێبە وانەییەکان، دەرکردنی کوردەکان لە تەواوی دائیرەکان، هاندانی خێڵەکوردەکان لە دژی یەک، هەڵسوکەوتی ناشیرین لە گەڵسەربازە کوردەکانی ناو سوپا و تاڵانی سامانەسرووشتییەکانی کوردستان (اولسن، ٧٧ : ٧٧) بەستێنبۆ دژەکردەی کوردەکان رەخسا. کونگرەی (١٩٢٤) “کومیتەی ئازادییانکومیتەی سەربەخۆییکوردستانکە لە ساڵی (١٩٢٢) لە لایەن چەند نوێنەریکوردی وەکیۆسف زیا” ، “خالید بەیگدامەزرابوو(کندال، ١٠٦) دژەکردەیەک بوو بەرانبەر بەفرەخوازی تورکەکان. لەم کونگرەیەدا، بۆ سەربەخۆیکوردستان، بڕیاری سەرهەڵدانی شۆڕشێکی هەمەلایەنەلە ساڵی (١٩٢٥) درا. (مک داول، : ٣٣٧) “کومیتەیئازادیبۆ سەرکەوتن پەنای بردە بەر شێخ سەعیدیپیران. شێخ سەعید سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوو ووەک شێخێکی خاوەن پێگە و جێکەی تەریقەتینەقشبەندی ناوبانگی دەرکردبوو و تەکیەکەی کردبووەزیارەتگای موریدەکانی(مک داول، : ٣٣٧) شێخ بۆراکێشانی پشتیوانی خەڵکی کورد و تەنانەت ئەوتورکانەی دژی ئاتۆرک بوون، دەستی دایە پێوەندی گرتنلە گەڵ موریدەکانی لە ناوچەکانیتری کوردستان وتەنانەت بەیاننامەیەکی دەرکرد و تێیدا پێویستیدامەزراندنی دەوڵەتی کوردی راگەیاند و داوایدامەزراندنەوی خەلافەتی کرد و یەکێک لە کوڕەکانیعەبدولحەمیدی وەک سولتانی کوردستان دانا(هەمان : ٣٣٩) بڵاوبوونەوی ئەم بەیاننامە بووە هۆی ئەوەیهەندێک کەس شێخ و بزافی شێخ وەک بزووتنەوەیەکیمەزهەبی و دژی لائیسیتە و داکۆکی لە داهاتووی ئیسلاملە قەڵەم بدەن(همدی، ٧٨ : ١٨٧) بەڵام ئەمە لە راستیداتاکتیکێک بوو لە لایەن شێخەوە بۆ راکێشانی تەواوینەیارانی ئاتاتۆرک. ئەم شۆڕشە لە لایەن دەسەڵاتی نوێیئاتاتۆرکەوە بە توندییەکی تەواو بەرپەرچ دەدرێتەوە. لەسێدارەدانی شێخ سەعید و ٥٢ کەس لە هاوڕێکانی لەدیاربەکر لە چواری سێپتەمبەری ١٩٢٥ ، کاول کردنیگوندە کوردنشینەکان بە شێوەیەکی بەربڵاو، پەسەندکردنی یاسای بەرقەرارکردنی دووبارەی ئاسایشو پاساوهێنانەوە بۆ هەرشێوە دڕندەییەک لە کوردستانلە لایەکەوە و لە لایەکیتریشەوە بەردەوامی شۆڕشەکوردییەکانی وەک ئارارات، شۆڕشی دەرسیم(کنداڵ، : ١٢٢ – ١١٢) و ژیانەوی وشیاری نەتەوەیی و قەومیکوردەکان لە تورکیا، لە لایەکیتریشەوە بەرهەمی شۆڕشی١٩٢٥ی کوردەکان بە سەرۆکایەتی شێخەکانی تەریقەتینەقشبەندی و  هاوکاری لە گەڵ کرووپە ناسیۆنالیستەکوردەکاندا بووە.

شۆڕشی بارزانییەکان:

بنەماڵەکانی بارزانی و نەهری لە کوردستاندا لەوبنەماڵانەن کە لە رەوتی تەریقەتی نەقشبەنییەدا خاوەنپێگە و جێگەی تایبەتن. شۆڕشی بارزانییەکان هاوکاتبوو لە گەڵ پەرەسەندنی وشیاری نەتەوەی لە کوردستانداکە پێشتر چەندین بزووتنەوە و شۆڕشی نەتەوییتێپەڕاندبوو، کە یەکێک لەوانە شۆڕشیشێخمەحموودی بەرزنجیبوو لە ساڵی ١٩٢٠ کە سەر بەتەریقەتی قادریە بووگرینگتر لەوانە نوخبە قەومی ونەتەوییەکانی کورد بوون کە لە پانتاییەکی بەربڵاویناوچە کوردنشینەکاندا خەریکی  رێکخستن و سازکردنیناوەندەکان و پارت و بزووتنەوە نەتەوەییەکان بوون.

شێخ ئەمەدی بارزانیرێبەری مەزهەبی بارزانییەکانبوو. شێخ لە سەرەتادا بە شوێن شێوەیەک لە ژیانیدوورەپەرێزی و دووربوون لە هەر چەشنە ململانێ وکایەی سیاسی بوو، تا ئەو رادەیە کە ساڵی ١٩٣٠ بانگهێشتنی شێخ مەحموودی بەرزنجی بۆ بەشداری لەشۆڕشی کوردەکاندا رەت کردەوە(مک داول، : ٣١٣) بەڵامگوشاری دەوڵەت لە سەر بارزانییەکان بۆ سەقامگیریدەسەڵاتی خۆیان، بووە هۆی گۆڕانی بۆچوونی شێخئەحمەد. چونکە دەڵەتە نوێیەکەی عێراق بە شوێنسەقامگیر کردنی دەسەڵاتی خۆی سەرکوت کردنیبارزانییەکانەوە بوو، هەر بۆیە ساڵی ١٩٣٢ بە یارمەتیئینگلیس هێرشیان کردە سەر بارزان، کەڵک وەرگرتن لەهێزی ئاسمانی بارزانییەکان و شێخ ئەحمەدی ناچار کردهەڵبێن و لە ئەنجامدا شێخ ئەحمەد ساڵی ١٩٣٣ خۆیرادەستی تورکەکان کرد. رادەست بوونی شێخ تەنیا بەمانای کۆتایی شۆڕشی شێخ ئەحمەد بوو، چونکە دوایماوەیەک مەلا مستەفای برای درێژەی دا بە شۆڕش لە دژیبەغداد و بەریتانیا و بە نێزیک بوونەوە لە حیزبیناسیۆنالیستیهیواکە ساڵی ١٩٣٧ دامەزرا بوو، شۆڕشی مەلا مستەفا ئاراستەیەکی نەتەوەیی وناسیۆنالیستی گرتەخۆ و مەلا مستەفای بارزانی وەکیەکێک لە گەورەترین سەرکردە نەتەوەییەکانی کورد، لەپانتاییەکی بەربڵاودا درێژی بە بزووتنەوەکە دا و بەدامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان رەوتیبزووتنەوەکە گۆڕا بۆ بزووتەوەیەکی قەومی و نەتەوەیی. یەکێک لە هۆکارەکانی رزگاری کوردستانی عێراق ودامەزراندنی دەسەڵاتی خۆجێی کوردستانی عێراق لەساڵی ١٩٩١، میراتی مەلا مستەفای بارزانی وەکشێوەیەک لە رێبەری تەریقەتی نەقشبەندییە و یەکگرتن وهاوکاریی لە گەڵ بزووتنەوە نەتەوەییەکانی کورد بوو.

٤)تەریقەتی نەقشبەندییە، هۆکارەکانی بەشداربوون لە بزووتنەوەقەومییەکان و بردنە سەرەوەی وشیاری قەومی:

ئەلف) پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی، کە بەستێن بۆگەیشتنی رێبەرانی تەریقەتە عیرفانییەکان بە دەسەڵات وگرتنە دەستی کاروباری دونیایی خەڵک رەخسابوو.

رەنگە یەکەم پرسیار لێرەدا ئەمە بێت، کە کۆمەڵگای کوردیخاوەن چ پێکهاتەیەک بوو کە بەستێنی بۆ دزەکردن وپەرەسەندنی دەسەڵاتی شێخەکان دەڕەخساند و لەبنەڕەتدا چین ئەو هۆکار و هۆکارگەلەی بە وتەینیکیتینتوێژەری خوێندنەوە کوردییەکانهەر جۆرەکارێکی توێژینەویی لە مەڕ کوردەکان پێویستی بەلەبەرچاوگرتنی شێخەکان و دەسەڵاتی مەزهەبی وسیاسی و هەڵسوکەوتەکانی ئەوانە(نیکیتین، ٦٦ : ٤٦٠).

پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی پێکهاتەیەکی خێڵەکیانە وئابوورییەکەی لە سەر کشتوکاڵ و ئاژەڵداری راوەستاوەو بە لەبەرچاوگرتنی جوغرافیای شاخاوی و سەختیکوردستان، دەکرێت لەمبارەوە ئاماژە بە چەند هۆکاریسەرەکی بکەین، یەکەم پێویستی کۆمەڵگای کوردی بۆدەرچوون لەم دۆخە سەخت و ئاڵۆزە ئابوورییە و ئەوشێوە ژیانەی کە لە سەر بنەمای ئاغارەعییەتدامەزرابوو، دووەم سەرەنجی شێخەکان بۆ لای کاروباریمادی بۆ سەقامگیرکردنی دەسەڵات و سەروەری خۆیان. شێخەکان و رێبەرە مەزهەبییەکان کەم کەم بۆیاندەرکەوت کە مەرجی سەروەرییان بەهێزکردنی ژێرخانیئابووری و مادییە و لەم بوارەدا هەنگاوی بنەمایی وبنەڕەتییان هەڵگرت، تا ئەو رادەیە کە لە باری مادی وئابوورییەوە بوون بە گەورەی خەڵک. لەم رووەوەدەتوانین بڵێین، کۆمەڵگای کوردی لەم پێکهاتەیەدا کە لە لایەکەوە میر و خان و دەرەبەگ دستیان بە سەر تەواویئابووری خێڵ و گوندیان لە ژێر دەستدا بوو و لەلایەکیترەوە بەرهەم و بەرهەمهێنان لە سەر شانیرەعییەت بوو، وە تەنگ هاتن و هەوڵی دەرباز بوون لەمدۆخەیان دەدا و شێخەکان دەیانتوانی لەم نێوانەدا رۆڵیرزگاریدەر بگێڕن، چوونکە لایان وابوو تەریقەتەکانرێکخراوەگەڵێک بوون کە دەرگایان بە رووی زوڵملێکراواندا کراوەیە(برویین سن، ٧٩ : ٣٠٥). رابردوویپاکیان لە چاو چینە سەردەستەکانی کۆمەڵگای کوردی، بێ بایەخ نیشاندانی دونیا و کاروباری دونیا و هەر وەهاهیوابەحشی و بەڵێنی رزگارییان لەم دۆخە، بەستێنێرەخساند بۆ بەهێز بوونی شێخەکان لە پێکهاتەیکۆمەڵگای کوردیدا ، چونکە لە کۆمەڵگایەکی تارادەیەکیزۆر  سەرەتایی و سەخت و پڕ لە گوشار و چاو لە هەست، تەنیا وانە ئێدئۆلۆژیکە میتافیزیکیەکان دەتواننرزگاریدەر و هیوابەخش بن و شێخەکان و وانەعیرفانییەکانیان دەیتوانی ئەم کەلێنەی کۆمەڵگای کوردیپڕ کەنەوە.

لە لایەکیترەوە شێخەکان بێ مەیل نەبوون کە سەروەریخۆیان تەواو کەن. بە وتەی برۆیین سێن، لە کوردستاندارێگە زۆرە بۆ ئەوەی بتوانی لە ڕێی پێوەندی لە گەڵخودا هێز و دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری وەدەستبێنی. شێخەکان لە کوردستاندا بە شێوەیەکیسەرکەوتوانە کەڵکیان لەم بابەتە وەرگرت (برویین سن، : ٢٩٦) شێخەکان بۆ گۆڕانی دەسەڵاتیان بەرەودەسەڵاتێکی ئابووری و کەڵک وەرگرتن لەم دەسەڵاتە بۆگەیشتن بە سەرۆکایەتی سیاسی، لە چەند رێگاوەهەوڵەکانیان خستە گەڕ، یەکەم، نێزیکبوونەوە لە هێزیسیاسی حاکم لە ناوچەکەدا و  بایەخ نەدان بە دونیا وکاروباری دونیا. ئەم دوو شێوەیە بووە هۆی ئەوەی کەبۆچوونی دونیاخوازانە نەک هەر چاک و باش نەبێت، بەڵکوو دونیاخوازی و دونیاداری وەها لە کۆمەڵگایکوردیدا بێ بایەخ خرایە بەرچاو و بە واتایەکیتردونیانەویستییەک سەری هەڵدا کە تا چەند سەدەکۆمەڵگای کوردی هەموو جۆرە ژێردەستییەکی قەبووڵکرد و لە بەرانبەردا شێخەکان وەها پاڵیان دا بە دونیا وکاروباری دونیاوە و چاوچنۆکانە خەریکی کۆکردنەوەیسەروەت و سامان بوون کە بە وتەیبێرترام دیکسێنجێگری کونسوولی بەریتانیا لە عێراق، هەندێ لەشێخەکان کەم لە جەردە و رێگر نیین، (برویین سن، ٧٩ :٣٠٣) هەروها خاڵی گرینگ چاکسازی ئیداری عوسمانیو نێزیکی شێخەکان لە دەسەڵات و تاپۆکردنی مڵک وماڵی زۆر بە ناوی خۆیان بە پێی پلانی چاکسازیئیداری و سیاسی عوسمانی(برویین سن، ٧٩ : ٣٣٥-٣١٩) بووە هۆی پتەوتربوونەوەی ژێرخانی مادی و ئابوورییانو بوونە خاوەن زەوی و زاری زۆر و بە واتایەکیتر بوونبە خاوەنی کوردستان و ئەمە بۆخۆی سەرەتایەکیجیدی بوو بۆ ئەوەی ببن بە رێبەری سیاسی کۆمەڵگایکوردی.

ب)لەناوچوونی میرنشینە لۆکاڵی و دەسەڵاتە نیمچەخۆجێیەکان و بۆشایی دەسەڵات لە کۆمەڵگای کوردیدا.

کوردستان لە مێژەوە بەردەوام شوێنی شەڕ و ململانێی ولە ئەنجامدا لە ژێر دەسەڵاتی زلهێزە ناوچەییەکانی وەکساسانی، ئیمپراتۆری رۆم، سەفەوییە، قاجار وعوسمانی بووە. هەڵبەت لە پاڵ ئەم زلهێزاەدا مێژوویکوردستان چەندین میرنشین و دەسەڵاتی لۆکاڵی و نێوەخودموختاری وەک ئەردڵانەکان، بابانەکان، بەدرخانەکانو هتدبە خۆیەوە بینیەوە. ئەم دەسەڵاتە نیوەخودموختار و بە واتایەکیتر لۆکاڵییانە لە مسۆگەرکردنیئاسایش و رەزامەندی کوردەکاندا زۆر کارامە و کاریگەربوونە.

لەناوچوونێ ئەم دەسەڵاتانە و لابردنی میرە کوردەکان، بە تایبەت لە جوغرافیای عوسمانیدا بەستێنێکیرەخساند بۆ بە دەسەڵات گەیشتنی شێخەکانی تەریقەتینەقشبەندی کە  بەرەبەرە بووبوون بە دەسەڵاتێکیئابوور. بە واتایەکیتر لە سەدەی هەژدەدا کە ئیمپراتۆریعوسمانی تووشی کۆمەڵێک کێشەی بنەمایی بووبوو، میرنشینە لۆکاڵییە کوردەکان توانییان وردە وردە خۆیاندەربخەن و ببنە خاوەن خودموختارییەکی راستەقینە وتەنیا لە سەردەمی خەلافەتی سولتان مەحموودیدووهەمدا(١٨٠٨ – ١٨٣٩) بوو کە بە رێخستنی کۆمەڵێکچاکسازی و گرتنە بەری سیاسەتی ناوەندگەرایی، میرەکوردەکانی(موحەممەدپاشای رەواندز و بەدرخان بەیگی

بۆتان) لەناو برد و پاش سەرکوتی ئەم میرنشینانە، دەسەڵاتی کۆمەڵگای کوردی کەوتە دەست چەشنێکیتر لەرێبەرانی سیاسی کە شێخە کوردەکان بوون. چونکە ئەوبشێوێیەی دوای نەمانی میرنشینە لۆکاڵییەکان سەریهەڵدابوو، بووبووە هۆی ئاژاوە و نەمانی ئاسایش ودوای زاڵبوونی عوسمانی بە سەر میرنشینە کوردییەکاندابشێوی و ئاڵۆزییەکیزۆر بە سەر کوردستاندا زاڵ بووبووو شێخەکان تەنیا هێزێکی ئەخلاقی بوون کە توانییانسەروسامانێک بدەنە کۆمەڵگای کوردی، بۆیە لە ساڵەکانی١٨٥٠، شێخەکانی شەمدینان و بەرزنجە و بارزانسەرهەڵئەدەن. هەر ئەو جۆرە کە پڕۆفیسۆر جووەیدەدەڵێت؛ ” سەرهەڵدانی شێخەکان و گەیشتنیان بەدەسەڵات، روونکەرەوەی خواستی کۆمەڵگای کوردییە بۆپڕکردنەوەی ئەو کەلێنەی کە بە هۆی نەمانیمیرنشینەکانەوە سەری هەڵدابوو(ٚاولسن، ٧٧ : ١٥-١٤)

رەهەندی دەسەڵاتی ئابووری شێخەکان و نەبوونیهێزێک بۆ مسۆگەرکردنی ئاسایش پاش لەناوچوونیمیرنشینە کوردییەکان و پێشینەی ناوبژیوانی شێخەکانلە گرژی و پێکدادانە ناوچەییەکان، بە تەواوی بەستێنیبۆ خۆدەرخستن و رۆڵ گێڕانی شێخەکان لە پانتاییسیاسی کوردستاندا ئامادە کرد. شێخەکان لە بەر ئەو رێزو حورمەتەی کە هەیانبوو لە ململانێ و نێوانگیرییەکانداپێگەیەیەکی شیاویان هەبوو و هەر ئەمە خۆی جۆڕێک لەدەسەڵاتی سیاسی پێدەبەخشین، ئەوان بە هۆیتەریقەتەکانیانەوە لە گەڵ دەروێشە  موخلیسەکانیان لەسەرانسەری کوردستاندا لە پێوەندیدا بوون و بەمشێوەیە تواناییەکی زۆریان بۆ کۆکردنەوەی بەربڵاویکۆمەڵانی خەڵک هەبوو.(برویین سن، ٧٩ : ٣٠٢)

بە کورتی دوای ئەوەی شێخەکانی تەریقەتینەقشبەندییە بوون بە خاوەن موڵک و زەوی و زارێکیزۆر و دەسەڵات لە کوردستاندا، لە نیوەی دووەمیسەدەی نوزدە و پاش لە ناوچوونی میرنشینەکوردییەکان و سەرکوتکردنی دوایین شۆڕشی میرنشینەلۆکاڵییەکانی وەک میر موحەممەدی رەواندزی(١٨٣٣) ومیر بەدرخان(١٨٤٣)، (مک داول، ٨٠ : ١٠٥- ١٠١) بەستێنبۆ جێگرتنەوەی شێخەکان لە جێگای میرنشینەکان وگرتنەدەستی سەرکردایەتی سیاسی کوردەکان لەچوارچێوەی سێ بزووتنەوەی قەومی ١٨٨٠ و ١٩٢٥ وبزووتنەوی بارزانی رەخسابوو.

ج)سەرهەڵدانی پارت و گرووپە سیاسییەکان

دوای سەرهەڵدانی پارت و گرووپە سیاسییەکانیکوردستان کە بەرهەمی سەرهەڵدانی بیری مودێرنە لەورەوت ودۆخەدا چاوڕوان دەکرا رۆڵی شێخەکان لە پانتاییسیاسی و کۆمەڵایەتی کوردستاندا کاڵ ببێتەوە یانتەنانەت هەر نەمێنێ، بەڵام سەرەڕای ئەمانە بووە هۆیپتەوتر بوونی رۆڵی سەرکردایەتی شێخەکانی تەریقەتینەقشەبەندییە و ئەم بابەتە بەرهەمی واقیعی ناوکۆمەڵگای ئەو سەردەمەی کوردستانە. بەم شێوە کە پارتو گرووپە سیاسیێەکان بە تێگەیشتن لە واقیعەکان ناوکۆمەڵگای کوردی کە هەڵگری پێکهاتەیەکی سوننەتی وخێڵەکی بوو، بۆ بەرە پێشبردنی ئامانجەکانیانپێویستان بە دەسەڵات و پێگەی رێبەرانی مەزهەبی بوو، بە تایبەت رێبەرانی تەریقەتی نەقشبەندی کە لەکۆمەڵگادا خاوەن پێگەیەکی بەربڵاو بوون و لەبەرانبەریشدا رێبەرانی نەقشبەندی بە رێنوێنی ورێکخستنی بزووتنەوە و شۆڕشەکان، لەئەنجادا بە شوێنگەیشتن بە بانترین پلەکانی دەسەڵات واتا رێبەریسیاسی کۆمەڵگای کوردی لە ئاستی سوڵتان و پادشا وکەسی یەکەمی کوردستاندا بوون. لە شۆڕشی ١٨٨٠ کەتێپەڕین،کە هێشتا پارت و گرووپە سیاسییەکانی کوردسەریان هەڵنەداوە و لە کۆمەڵگای کوردیدا هێشتانوخبەی سیاسی وئاگامەند لە رەوتی مودێرنیتە بوونینییە، شۆڕشە کورییەکانی دواتر شێخەکان بەگشتیبەرهەمی رێکخستن و رێنمایی پارتە مودێرن ونیوەمودێرنە کوردییەکانە.

بێچمگرتنی کۆمەڵەکان و کلووبەکان ئەگەر بتوانین ناویپارتیان لێبنێین، دەگەڕێتەوە بۆ دەهەی یەکەمی سەدەیبیستەم لە کوردستانی تورکیا. پاش راگەیاندنیمەشرووتییەت لە عوسمانی، نوخبەکانی کوردیش دوایئەوەی خۆیان دایە پاڵ مەشرووتە، بە هەلیان زانی و لەودۆخە بۆ دامەزراندنی ئەنجومەن و کۆمەڵە کوردییەکان بۆگەیشتن بە مافە قەومییەکانی کورد کەڵکیان وەرگرت، “کۆمەڵەی تەعاون و تەرقی کوردیەکەمین ئەنجومەنیسیاسی کوردی بوو کە لە ساڵی ١٩٠٨ لە لایەننوخبەکانی کوردەوە و لە سەروو هەموویانەوەسەییدعەبدوڵقادری نەهریکوڕی شێخ عوبیدوڵڵای نەهری، رێبەری شۆڕشی ١٨٨٠، بۆ گەێشتن بەو ئامانجانەیخوارەوە لە ئەستەمووڵ دامەزرا، داکۆکی لە یاسا، سەقامگیرکردنی مافی کوردان، هەوڵ و تەقالا بۆپاراستنی پێوەندی دۆستانە لە گەڵ باقی نەتەوەکانیتریناو ئیمپراتۆری عوسمانی، پێکهێنانی هاوسانی لەنێوان دانیشتوانی عوسمانی، دەرچوون لەناوەندگەرایی…(مالیمانز، ٢٠٠٧ : ٢٨-٢١)

ئەم کۆمەڵەیە بەردی بناغەی دامەزراندنی ئەنجومەن وکۆمەڵە و کلووب و پارتگەلی وەک هیڤی، کومیتەیسەربەخۆیی کوردستان، جەمعییەتی کوردستان وکلووبەکانی بتلیس و دیاربەکر و…(هەمان: ١٠٨-٦٥) وهەروەها پارت و رێکخراوە ناسیۆنالیستەکانی وەکجڤاتا ئازادی کورد” (١٩٢١) وهیوالە دەهەیسێهەمی سەدەی بیست و بە واتایەکیتر دەوروبەریساڵەکانی ١٩٣٤ تا ١٩٣٨.

هەوەها کە ئاماژەمان پێکرد، دوو بزافی دوای شێخەکانینەقشبەندییە بەرهەمی هاوکاری شێخەکان و ئەو نوخبەسیاسییانە بوون کە بنەمای پارت و رێکخراوەنەتەوەییەکانیان دامەزراند.

حێزب یان رێکخراویجڤاتا ئازادی کوردکە لە ساڵی(١٩٢١) و لە ئەرزەڕووم دامەزرابوو، لە هۆکارەسەرەکییەکانی شۆڕشەکەی (١٩٢٥) شێخ سەعیدی پیرانبوو. ئەم حیزبە لە لایەن ئەفسەرە کوردەکانی سوپایعوسمانی لە بەرانبەر کارەکانی ئاتاتورکدا دامەزرا وپاش ماوەیەک، بۆ سەربەخۆیی کوردستان و بە مەبەستیهاندانی کوردەکان، رێبازی خەباتی چەکداری هەڵبژارد وئەم رێکخراوە بە سەرەنجدان لە کۆمەڵگای کوردی وتێگەیشتن لە دەسەڵات و پێگەی شێخەکان و رێبەرەمەزهەبییەکان بە واتایەکیتر  ئەفسەرانی رێکخراوەیسەربەخۆیی کوردستان بە باشی دەیانزانی کە بە پێیپێگەی شێخەکان، کۆمەڵانی خەڵکی کورد بە ئاسانی وزۆرتر پاڵپشتی شێخەکان دەکەن تا ئەفسەرانی سوپا وبڕیار درا شێخەکان لەبەرچاواندا سەرکردایەتی شۆڕشبکەن (اولسن، ٥١ : ٧٧) لەم رووەوە پەنایان بردە لایشێخ سەعیدی پیرانرێبەری تەریقەتی نەقشبەندییە. ئەم شۆڕشە هەرچەند بەرهەمی راوتەگبیری بیر لێکراوەیناسیۆنالیستە کوردەکان و هاوکاری ناسیۆنالیست وشێخەکان بوو و چاوەڕوان دەکرا پەرە بسێنێ و بەردەوامبێت، بەڵام  بە توندی و خێرا سەرکوت و ناکام کرا. ناکامیشۆڕشی شێخ سەعید لە ساڵی ١٩٢٥ سەرەڕای بەشداریبەربڵاوی کۆمەڵانی خەڵک،  بەرهەمی دڕەندەیی لەڕادەبەدەری سوپای ئاتاتۆرک و بێدەنگی ئینگلیس وهێزە دەرەکی و ناوچەییەکان بوو.

هاوکاری حیزبی هیوا و بارزانی، دووهەمین هاوکاریشێخەکانی تەریقەتی نەقشبەندییە و ناسیۆنالیزم وپارتە کوردییەکان بوو. هەروەها کە ئاماژەمان پێکرد، سەرەتای سەدەی بیست، هاوکات بوو لە گەڵ وشیاریقەومی لە ناو خوێندکاران و نوخبەکانی کورد ودامەزراندنی پارت و رێکخراوە کوردییەکان و بەشداریلەو رێکخراوانەدا بۆ وەدەستهێنانی مافە قەومی ونەتەوەییەکان. هەروەها کە ئیبراهیم ئەحمەد یەکێک لەناسیۆنالیستە کۆنەکانی کورد لە سلێمانی هاوکات لەگەڵ پەرەسەندنی ئەنجومەن و کۆمەڵە کوردییەکان لەدەهەی سی سەدەی بیست و لە تەمەنی شانزە ساڵیدا، لەمبارەوە دەڵێت؛ ” لەو رۆژە بە ئەرکی خۆم زانی وەککوردێک بجووڵێمەوە“. بەڵام ئەم نوخبە و پارتانەدەیانزانی لە پێکهاتە و چینەکانی کۆمەڵگای کوردیدا، رێگەیەک بۆ چالاکی ئەوان نییە، مەگەر ئەوەی  پاڵ بدەنبە کەسانێکەوە کەخاوەن پێگەی کۆمەڵاتی بن و ئەوانەشکەسێک نەبوون جگە لە شێخەکان کە هەم رێبەریمەزهەبی و هەم سەرۆک خێڵ و قەومی بوون.

بە دامەزراندنی حیزبیهیوالە دەورووبەری دەهەیسی سەدەی بیست لە کوردستانی عێراق، ئەم حیزبە بەشوێن زیندووکردنەوەی وشیاری قەومی و پێکەوەگرێدانی نوخبە کوردەکانی ئێران، عێراق و سووریا وتورکیاوە بوو، بە وتەی مەک داڤڵ:” ئەوە مەلا موستەفانەبوو کە ناسیۆنالیزمی هەڵبژارد، بەڵکوو ئەوەناسیۆنالیستە کوردەکان بوون کە ئەویان هەڵبژاردوبوو بە سەرکردەیەکی بلیمەت و کاریزمای بزووتنەوەینەتەوەیی کورد“(مەک داول، هەمان : ٤٥٧ – ٤٥٨)

لە ئاکامدا بەرهەمی ئەم هاوکارییەی پارتە کوردییەکان وشێخ و رێبەرە مەزهەبییەکانی تەریقەتی نەقشبەندییە، کاڵبوونەوەی رەهەندە مەزهەبییەکانی بزووتنەوەکە وتۆخ بوون و پتەوتربوونی هەستی قەومی و نەتەوەیی وبە واتایەکیتر لە رەنگوبۆیەکی مەزهەبییەوە گۆڕا بۆرەنگوبۆیەکی نەتەوەیی. تا ئەو رادەیە ئەمڕۆ ئیتربارزانی نە وەک رێبەرێکی تەریقەتی نەقشبەندییە بەڵکوووەک رێبەرێکی نەتەوەی بزووتەوەی کوردی دەناسرێت وهەڵبەت نابێت ئەم خاڵە لە بیربکەین کە سەرکەوتنیبزووتنەوەی کوردی بەرهەمی هاوکاری رێبەرانیتەریقەتی نەقشبەندی و پارتە کوردییەکان و نوخبەیسیاسی و هەنگاوە ورد و بە جێگەکانی ئەوانە بۆتێپەڕین لە رەهەندە مەزهەبی و عیرفانییەکان بۆ رەهەندەقەومی و نەتەوەییەکان.

ئەنجام:

تەریقەتی نەقشبەندی کە لە سەرەتای سەدەی نوزدەیزایینی/ نیوەی دووهەمی سەدەی سیانزەی کوچیهەتاوی لە سەر دەستی مەولانا خالیدینەقشبەندی(١٢٤٢-١١٩٣) هاتە کوردستان و لە ماوەیەکیکەم و کورتدا، پەرەیەکی بەرچاوی سەند و بوو بە گوتاریزاڵی کۆمەڵگای کوردستان تا ئەو رادەیە نێزیکەیپەنجاوپەنج ساڵ دوای کۆچی دوایی مەولانا خالید وحەفتا ساڵ دوای هاتنی ئەم تەریقەتە بۆ کووردستان لەلایەن مەولانا خالیدەوە(١٢٢٦)، شاهیدی ئامادەیی ئەمتەریقەتەین لە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانیکوردستاندا، تا ئەو رادەیە کە بە سەرکردایەتی سێبزووتنەوەی قەومی ساڵەکانی ١٨٨٠ ، ١٩٢٥ و ١٩٢٨ لەزیندووکردنەوەی وشیاری قەومی و پێگەیاندنیناسیۆنالیزمی کوردیدا بەشدار بوونە و رۆڵیان گێڕاوە.

ئەم تەریقەتە سەرەڕای چییەتی و بۆچوونی تەرکی دونیاو دوورەپەرێزی، بە هۆی هۆکارگەلێکی وەک لاوازبوونیپێگەی تەریقەتی قادری، لەناوچوونی میرنشینکوردییەکان و میرە نیوە خودموختارەکان، پڕکردنەوەیکەلێنی نێوان خەڵک و دەسەڵات لە پێکهاتەی فەرهەنگی وکۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردی و هەروەها سەرهەڵدانیپارتە سیاسیەکانی کوردستان، بووە هۆی روڵ گێڕانیانلە گۆڕانکارییە سیاسییەکاندا و هەروەها و سەرکردایەتیو رێبەری شۆڕش و بزووتنەوە سیاسییە کوردەکان لەکوردستاندا.

بەشداربوونی تەریقەتی نەقشبەندی لە شۆڕشەنەتەوەییەکاندا و زیندووکردنەوەی وشیاری قەومیکوردی و بە گشتی تێکەڵاوبوونیان بە پانتایی سیاسیکۆمەڵگای کوردی لە چوارچێوەی سەرکردایەتی شۆڕش وبزووتنەوە قەومییەکانی کورد، بەرهەمی هۆکارگەلێکیوەک پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی، لەناوچوونی دەسەڵاتیمیرنشینە لۆکاڵییەکان و دەسەڵاتە نیوەخودموختارەکوردییەکان و سەرهەڵدانی پارتە سیاسییەکان بوو لەکۆمەڵگای کوردیدا.

لە بەر ئەوەی کە پانتایی سیاسی کۆمەڵگای کوردی لەسیستەمی ئاغارەعییەتی تێپەرێبوون بە شوێنرزگاریدەرێکەوە بوون، شێخەکان بە ئاسانی توانییان لەرێی وانە و راسپاردە دینی و عیرفانییەکانەوەراوسەرنجی  کۆمەڵانی خەڵک بە ناو دەروێش و سۆفی بۆلای خۆیان رابکێشن و هیوایان بدەنێ و دواتریش بەهۆی گۆڕان و گۆڕانکاریگەلێکی وەک نەبوونی ئاسایش وبشێوەی سەرهەڵداو لە نەمانی میرشینە نیوەخودموختارە کوردییەکان و هەروەها سەرکوت کردنیشۆڕشی میرەکان، بەستێنی بۆ گۆڕینی بۆچوونیشێخەکانی تەریقەتی نەقشبەندی لە دوورەپەرێزیدونیاوە بۆ دونیاداری و هەروەها سەروەری دونیاییکۆمەڵانی خەڵکی کوردستان پێکهێنا و بە سەرهەڵدانیئەنجومەن و کلووب و پارتە قەومییەکان کە لەبەر خاتریپێگەی پتە و بەربڵاوی شێخەکان لە ناو خەڵکداپێویستیان بە هاوکاری شێخەکان بوو، بواری خۆش کردبۆ سەروەری و رێبەری شێخەکان لە کۆمەڵگای کوردیدا وبە بەشدار لە شۆڕشەکانی کوردستاندا، لەزیندووکردنەوەی وشیاری قەومی و پێگەیاندنی مافخوازی کوردیدا بەشدار بوون.

*****************************************

سەرچاوە فارسییەکان:

١-آزادە، عبداللە (٦٣) نظری تازە بە عرفان و تصوف، تهران، وحید.

٢-احمد یاقی، اسماعیل (٨٨) دولت عثمانی از اقتدار تاانحلال، ترجمە رسول جعفریان، قم، پژوهشگاە حوزە ودانشگاە.

٣-احمدی، حمید (٨٢) قومیت و قومیت گرایی در ایران، تهران، نشر نی.

٤-ادموندز، سیسیل جی (٨٢) کردها، ترک ها و عرب ها، ترجمە ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان.

٥-اولسن، رابرت (٧٧) قیام شێخ سعید پیران، ترجمەابراهیم یونسی، تهران، انتشارات نگاە.

٦-اولسن، رابرت (٨٠) مسالە کرد و روابط ایران و ترکیە، ترجمە ابراهیم یونسی، تهران، پانیذ.

٧-برویین سن، مارتین وان (٧٩) جامعەشناسی مردم کرد، ترجمە ابراهیم یونسی، تهران، پانیذ.

٨-برزویی، مجتبی (٧٨) اوضاع سیاسی کردستان، تهران، انتشارات فکرنو.

٩-توکلی، محمد رئوف (٨١) تاریخ تصوف در کردستان، تهران، نشر توکلی.

١٠-جامی، عبدالرحمان (١٣٦٠) نفحات الانس، بەتصحیح مهدی توحیدی ور، تهران، انتشارات سعدی.

١١-حسینی نقشبندی، سید عبدالرحمان (٨١) ساداتنقشبندی و جبش های ملی کرد، ترجمە محمد بانەای، ارومیە، حسینی.

١٢-حلبی، علی اصغر (٧٧) مبانی عرفان و اصول عارفان، تهران، نشر اساطیر.

١٣-خال، محمد (٧٧) زندگینامە شیخ معروف نودهیبرزنجی، ترجمە احمد حواری نسب، تهران، احسان.

١٤-زرین کوب، عبدالحسین (٥٦) ارزش میراث صوفیە، تهران، امیر کبیر.

١٥-زرین کوب، عبدالحسین (٧٦) جستجو در تصوف، تهران، امیر کبیر.

١٦-شمس، ابراهیم (٧٧) زندگی شمس العارفین، حضرتشیخ محمد عزیز قادریە نجار، کانون گسترش علوم.

١٧-عیسی، عبدالقادر (٨١) حقیقت هایی از دنیایتصوف، ترجمە سیف اللە مدرسی گرجی، انتشاراتهەژار.

١٨-غوریانس، اسکندر (٥٦) قیام شیخ عبیداللە شمزینیدر عهد ناصرالدین شاە. بە کوشش عبداللە مردوخ، تهران، دنیای دانش.

١٩-کسنزانی، شیخ محمد (٦٠) انوار، رحمان، چاپخانەامید.

٢٠-کیانی، محسن (٦٩) تاریخ خانقاە در ایران، تهران، نشر فروغ دانش.

٢١-کوزر، لوئیس (٧٣) زندگی و اندیشە بزرگانجامعەشناسی، ترجمە محسن ثلاثی، انتشارات علمی.

٢٢-کریمیان سردشتی، نادر (٨٠) تذکرەی عرفایکردستان، تهران، انتشارات سبز.

٢٣-گروسی، امیرنظام (٧٣) گزارشها و نامەهای دیوانیدربارە وقایع کردستان، بە کوشش ایرج افشار، تهران، موقوفات محمود افشار.

٢٤-کندال و همکاران (٧٩) کردها، ترجمە ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان.

٢٥-کرزن، جرج ناتانیل (٨٠) ایران و قضیە ایران، ترجمەوحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

٢٦-مردوخ، شیوا (بابامردوخ روحانی)(٧١) تاریخمشاهیر کرد، جلد سوم، بە کوشش ماجد مردوخ روحانی، تهران، سروش.

٢٧-مستوفی، حمداللە (٦٢) نزهەالقلوب، بە کوششلسترنج، تهران، نشر دنیای کتاب.

٢٨-ملک آراء، عباس (٦١) شرح حال، بە کوشش نوایی، تهران، بابک.

٢٩-نیکیتین، واسیلی (٦٦) کرد و کردستان، ترجمە محمدقاضی، تهران، نشر نیلوفر.

٣٠-همدی، و (٧٨) کردستان و کرد در اسناد محرمانەبریتانیا، ترجمە بهزاد خوشحالی، قم، نور علم.

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭

وتار و پایان نامەکان:

١-قنبری کلاشی، صباح (٨٨) طریقت قادریە، پیدایش، گسترش، و تاثیرات سیاسی و اجتماعی آن، استادراهنما، دکتر زرگری نژاد و مشاور د.ظریفیان، دانشگاەتهران، دانشکدەی ادبیات و علوم انسانی، گروە تاریخ، پایان نامە ارشد تاریخ اسلام.

٢-هدایت، رضاقلیخان (١٣١٦) ریاض العارفین، بەتصحیح مهدی قلی هدایت، تهران، کتابخانە مهدیەتهران، موسایی، میثم و عزیزیانی فر، جمال (٨٤) پژوهشی در آیین دینداری و دین ورزی طریقت قادریە درمناطق کردستان، نامە انسان شناسی، سال چهارم، شمارە ٨، صص ١٧١-١٤٠.

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭

سەرچاوە کوردییەکان:

١-خالفین،ن،ا (١٩٧١) شۆڕشی کوردان، وەرگێڕانی جەلالتەقی، سڵێمانی، راپەڕین.

٢-زەند، کەریم (٢٠٠١) جۆگرافی کوردستان، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.

٣-شوان، ئیبراهیم ئەحمەد (۲۰۰۱) سۆفیگەری، هەولێر، موکریانی.

۴-قەرەداغی، عەتا (٢٠٠٧) گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردی، سڵێمانی، رەنج.

۵-مودەڕیس، مەلا عەبدولکەریم (١٩٧٩) یادیمەردان(مەولانا خالیدی نەقشبەندیبەغداد، کۆڕیزانیاری کورد.

٦-مودەڕیس، مەلا عەبدولکەریم (١٩٧٩) یادی مەردان، بەرگی دووەم، بەغداد، کۆڕی زانیاری کورد.

٧-مالیمانز (٢٠٠٧) جەمعییەتی تەعاون و تەرەقی کورد، وەرگێڕانی زریان رۆژهەڵاتی، سلێمانی، بنکەی ژین

د. ئیسماعیل مەحموودی

دکتۆرای مێژوو و توێژەری مێژووی ئەندیشە

د. ئیسماعیل مەحموودی

دکتۆرای مێژوو و توێژەری مێژووی ئەندیشە

بابەتەكانی نوسەر

Leave a Reply